173
INKLYUZIV TA'LIM TIZIMIDA IJTIMOIYLIKNI BOSHQARISHNING
PEDAGOGIK MEXANIZMLARI
Klishbaeva Guljan Saken qizi
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti “Maktabgacha ta’lim”,
“Maxsus pedagogika” fakulteti “Logopediya” 3-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15293832
Annotatsiya
. Ushbu maqolada inklyuziv ta'lim tizimida ijtimoiylikni boshqarishning
zamonaviy pedagogik mexanizmlari yoritilgan. Maxsus tashkilotga ega bolalarning ijtimoiy
moslashuvi, sinf jamoasida integratsiyalashuvi, o'qituvchining ijtimoiy muhitni
boshqarishdagi roli hamda individual tarzda tashkil etilgan ta'lim jarayonini ishlab chiqarish
usullari tahlil qilindi. Ijti-emosional ko'rinishdagi yordam, jamoaviy o'yinlar, rolli
mashg'ulotlar va xaridlardan tashkil topgan asoslab berilgan.
Kalit so'zlar
: inklyuziv ta'lim, ijtimoiylik, boshqaruv, pedagogik mexanizm, integratsiya,
sinf muhiti, o'zaro ta'sir, emotsional intellekt.
Inklyuziv ta'lim bugungi kunda kundalik jismoniy ehtiyojga ega bolalarni umumiy ta'lim
tizimiga jalb qilish, balki sudlov ijtimoiylashuvi, o'z tengdoshlari bilan samarali muloqot
qilishini ta'minlashda ham mustahkamlashdir. Ijtimoiylikni boshqarish bu muhim pedagogik
vazifadir. Har bir o'ning shaxsiy shaxsiy inobatga olingan holda ijtimoiy jarayonlarni kuzatish,
ijtimoiy kompetensiyalarini rivojlantirish orqali jamiyatga to'laqonli moslashuviga yo'l
ochiladi. Uch maqolada inklyuziv sinflarda ijtimoiylikni boshqarishga qaratilgan pedagogik
mexanizmlar tahlili.
Inklyuziv talim tizimida pedagogik mexanizmlar bu inklyuziv ta'lim tizimida barcha
o'quvchilarning qobiliyatlari va imkoniyatlaridan qat'i nazar, sinfda muvaffaqiyatga
erishishlari uchun zarur bo'lgan yordamni ta'minlash uchun qo'llaniladigan mexanizmlarni
bildiruvchi atama. Inklyuziv ta'lim tizimida qo'lga kiritilgan asosiy pedagogik mexanizmlardan
biri tabaqalashtirilgan ta'limdir. Ushqo'rg'on har bir talabaning kuchli va zaif tomonlarini o'z
ichiga oladi. Differsial ta'limni qo'llash orqali o'qituvchilar barcha o'quvchilar o'quv dasturiga
kirishlari va darsda muvaffaqiyat qozonishlarini ta'minlash mumkin. Inklyuziviv ta'lim
tizimida qo'lga kiritilgan yana bir muhim pedagogik mexanizmni ishlab chiqarish
texnologiyasidan yuk tashish. Yordamchi texnologik nogiron o'quvchilarga o'quv dasturiga
kirishga va sinf faoliyatida ishtirok etishga yordam beradi. Bunga ekranni o'quv dasturlari,
nutqdan matnqish uchun ta'minot va maxsus klaviaturalar mavjud. Talabalarga
texnologiyadan yordam berish orqali o'qituvchilar uchun o'rganishdagi to'siqlarni engib
o'tishga va darsda to'liq ishtirok yordam berishi mumkin.
Samarali usullar va shakllar
Rolli o'yinlar va dramatizatsiya
– bolalarda ijtimoiy rollarni sinab ko'rish imkonini
beradi.
Hamkorlikdagi oʻyinlar
– tengdoshlik asosidagi oʻzaro yordam va hurmat shakllanadi.
Emotsional inlektni rivojlantirish
– his-tuyg'ularni anglash va boshqarish, empatiya
tuyg'usini belgilash.
Media varganish orqali
ijtimoiy hikoyalar, video taqdimotlar, virtual simulyatsiyalar
orqali ijtimoiy o'ni faollashtirish.
Hamkorlikdagi ta'lim inklyuziv ta'lim tizimida keng qo'llanma yana bir pedagogik
174
mexanizmdir. Hamkorlikdagi ta'lim o'quvchilarning kichik kiyimlarini mashqlarni va ularni
hal qilish uchun tez orada oziqlantirishni oladi. Birgalikda ishlash orqali talabalar bir-biridan
o'rganishlari va o'rganishlarida bir-birlarini qo'llab-quvvatlashlari mumkin. Birgalikda
o'rganish, o'rganish, o'zini izolyatsiya qilish yoki chetda qolgan nogiron o'quvchilar uchun
muhim bo'lgan sinfda jamoa va tegishli bo'lish tuyg'usini saqlab qolishga yordam
beradi. Inklyuziv ta'lim tizimida o'qituvchilar nogiron o'quvchilarga darsda muvaffaqiyatga
erishish uchun pedagogik jarayon sifatida ishlab chiqish xulq-atvorni qo'llab-quvvatlashdan
ham sozlashlar. Ijobiy xulq-atvorni qo'llab-quvvatlashni o'quvchilarni to'g'ri yuk - saqlashga
o'rgatish va ularni yaxshi xulq-atvor uchun rag' harakatni o'z ichiga oladi. Ijobiy shaxsiy
yordamni qo'llab-quvvatlash orqali o'qituvchilar o'quvchilarga maktabda va hayotda
muvaffaqiyatga erishish uchun zarur bo'lgan ijtimoiy va hissiy qo'llab-quvvatlashni
rivojlantirishga yordam berishi mumkin.
Inklyuziv ta'lim tizimida qo'yilgan pedagogik mexanizmlardan biri o'rganish uchun
universal dizayndir. Ta'lim uchun dizayn o'quv materiallari va mashg'ulotlarini universal
material sifatida qabul qiladi, barcha talabalar uchun ochiq bo'ladigan tarzda ishlab
chiqariladi. O'rganish uchun dizayndan boshqarish holda, universal talabalar barcha
o'quvchilarning o'quv dasturlari bilan shug'ullanishi mumkin. Inklyuziv ta'lim tizimida
o'qituvchilar ham nogironligi bo'lgan o'quvchilarni qo'llab-quvvatlashning pedagogik
mexanizm sifatida tengdoshlari o'rtasida repetitorlikdan tekshirishlar. Tengdoshlarning
repetitorligi nogiron o'quvchilarni ularga yordam va yordam ko'rsatishi mumkin bo'lgan
tengdoshlari bilan bog'lashni o'z ichiga oladi. Tengdoshlarning repetitoridan olib borish orqali
o'qituvchilar bilan birgalikda o'quvchilarning ijtimoiy va akademik ko'proq yordam berishlari
mumkin, shu bilan sinfdoshlarning tuyg'usini rivojlantirish mumkin.
Inklyuziv ta'lim tizimida qo'yilgan yana bir pedagogik mexanizm ishlab chiqarishdan
keyin. Ijobiy oziq moddalarga kerakli oziq-ovqatlarni ko'rsatish uchun maqtov va mukofotlar
berishni o'z ichiga oladi. Ijobiy kasallikdan ushlab holda, o'rganish nogiron o'quvchilarni
o'rganishga va o'zlashtirishga yordam berishi mumkin. Inklyuziv ta'lim tizimida o'qituvchi
doimiy harakat va fikr-mulohazalardan nogiron o'quvchilarni qo'llab-quvvatlashning
pedagogik mexanizm sifatida ham qarorlar. Doimiy o'quvchilarning rivojlanishini davom
ettirish va nazorat qilish huquqi to'g'risida fikr bildirishni o'z ichiga oladi. Doimiy yordam va
fikr-mulohazalardan xalos bo'lish, o'zingizga yordam berish uchun yordam o'tkazish mumkin.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, nogiron o'quvchilarni qo'llab-quvvatlash uchun inklyuziv
ta'lim tizimida qo'llaniladigan ko'plab pedagogik mexanizmlar mavjud. Differentsial ta'lim,
yordamchi texnologiyalar, hamkorlikda o'rganish, ijobiy xulq-atvorni qo'llab-quvvatlash,
o'rganish uchun universal dizayn, tengdoshlar bilan o'qitish, ijobiy mustahkamlash va doimiy
baholash va fikr-mulohazalarni qo'llash orqali o'qituvchilar barcha talabalarning o'quv
dasturiga kirishlari va darsda muvaffaqiyat qozonishlarini ta'minlashlari mumkin.
Talabalarga rivojlanishlari uchun zarur bo'lgan yordamni taqdim etish orqali inklyuziv ta'lim
tizimi hamma uchun yanada adolatli va inklyuziv jamiyatni yaratishga yordam beradi.
Inklyuziv ta'limda ijtimoiylikni boshqarish qanday o'qituvchining harakat emas, balki umumiy
pedagogik strategiyadir. Bu strategiya orqali har bir o'quvchining teng huquqli ishtiroki,
ijtimoiy o'zaro ta'siri va shaxsiy rivoji ta'minlanadi. Pedagogik mexanizmlarning tizimli
qo'llanishi orqali inkluziv muhitda sog'lom va faol jamiyat a'zolari shakllanadi.
175
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O'zbekiston Respublikasi Ta'lim vazirligi.
Inklyuziv ta'lim bo'yicha metodik qo'llanma
,
Toshkent, 2022.
2.
But, T. va Ainscow, M. (2011).
Inklyuzivlik indeksi: maktablarda ta'lim va ishtirokni
rivojlantirish
.
3.
Vygotskiy, LS (1978).
Jamiyatdagi aql: oliy psixologik jarayonlarning rivojlanishi
.
4.
Gʻaniyeva, M. Sh.
Ijtimoiy-psixologik muhitni boshqarishning pedagogik asoslari
,
Toshkent, 2020.
5.
Maxsus ehtiyojlar va inklyuziv ta'lim bo'yicha Evropa agentligi.
Ta'limda ijtimoiy
inklyuziya va tenglik
, 2020.
