`
45
ATROF-MUHIT O‘ZGARISHLARI VA YURAK-QON TOMIR KASALLIKLARI
XAVFINING ORTISHI
Abdullaev Nodirbek Uroyimjonovich
Namangan viloyati IMPULS TIBBIYOT INSTITUTI
https://doi.org/10.5281/zenodo.14620554
Kirish.
So‘nggi yillarda atrof-muhitning tezkor o‘zgarishi inson salomatligiga, xususan,
yurak-qon tomir tizimiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Urbanizatsiya, sanoat rivojlanishi va iqlim
o‘zgarishlari tufayli havo, suv va tuproqning ifloslanishi ortib bormoqda. Atmosfera
havosidagi zararli moddalar, ekstremal haroratlar va toksik kimyoviy moddalar yurak-qon
tomir tizimi kasalliklari xavfini oshiruvchi asosiy omillar sifatida e’tirof etilmoqda. Jahon
sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma’lumotlariga ko‘ra, yurak-qon tomir kasalliklari global
o‘lim sabablari orasida yetakchi o‘rinni egallaydi.
Atmosfera ifloslanishi va yurak kasalliklari
Atmosfera havosining ifloslanishi yurak-qon tomir tizimiga zarar yetkazuvchi eng xavfli
ekologik muammolardan biridir. Havodagi chang zarrachalari (PM2.5 va PM10), azot dioksidi
(NO₂) va oltingugurt dioksidi (SO₂) kabi moddalar yurakning funksional imkoniyatlarini
zaiflashtiradi. PM2.5 zarrachalari o‘pkaga kirib, qon orqali yurakka yetib boradi va
oksidlanish stressini kuchaytiradi. Bu esa ateroskleroz, gipertoniya va yurak ishemik
kasalliklari rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, havoning uzoq muddatli ifloslanishi
yurak mushaklarining qisqaruvchanligini pasaytiradi va yurak yetishmovchiligi xavfini
oshiradi.
Havoning ifloslanishi sharoitida yashovchi aholida infarkt va insult xavfi sezilarli
darajada yuqori. Misol uchun, AQShda olib borilgan tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatdiki,
yuqori ifloslangan hududlarda yashovchi odamlarda yurak kasalliklari xavfi kam ifloslangan
hududlarga nisbatan 20% yuqori.
Iqlim o‘zgarishlari va issiqlik stressi
Global isish va iqlim o‘zgarishlari yurak-qon tomir tizimiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Issiqlik to‘lqinlari davrida yurak urishi va qon aylanishi kuchayadi, bu esa yurakning
zo‘riqishiga olib keladi. Natijada suvsizlanish, qonning qovushqoqligi oshishi va tromboz xavfi
yuzaga keladi. Sovuq haroratlar esa qon tomirlarining torayishiga sabab bo‘lib, gipertoniya va
boshqa yurak kasalliklarini rivojlantiradi.
Shuningdek, iqlim o‘zgarishlari natijasida ekstremal ob-havo sharoitlari, masalan,
bo‘ronlar, suv toshqinlari va qurg‘oqchiliklar kuzatilmoqda. Bu hodisalar stress darajasini
oshiradi va yurak-qon tomir kasalliklari xavfini kuchaytiradi.
Kimyoviy ifloslanish va toksik ta’sirlar
Kimyoviy moddalar, xususan, og‘ir metallar (qo‘rg‘oshin, kadmiy, simob) va pestitsidlar
yurak-qon tomir tizimiga toksik ta’sir ko‘rsatadi. Og‘ir metallar yurak mushaklari va qon
tomirlarining elastikligini kamaytiradi, bu esa qon aylanishining buzilishiga olib keladi.
Shuningdek, pestitsidlarning uzoq muddatli ta’siri yurakning qisqaruvchanlik qobiliyatini
kamaytiradi va aritmiya rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Misol uchun, Xitoyda olib borilgan
tadqiqotlar natijalari shuni ko‘rsatdiki, qishloq xo‘jaligida pestitsidlardan keng foydalanish
yurak-qon tomir kasalliklari sonining ortishiga olib kelmoqda.
Ekologik migratsiya va stress omillari
`
46
Atrof-muhit sharoitlarining yomonlashuvi odamlarni boshqa hududlarga ko‘chishga
majbur qiladi. Migratsiya jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy va psixologik stress yurak-qon
tomir tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Stress gormoni kortizolning yuqori darajalari
gipertoniya va yurak urishining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, yangi sharoitlarga
moslashishdagi qiyinchiliklar va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimining yo‘qligi yurak
kasalliklari xavfini oshiradi.
Profilaktika choralari
Atrof-muhitning yurak-qon tomir tizimiga salbiy ta’sirini kamaytirish uchun quyidagi
choralar muhim hisoblanadi:
Atmosfera ifloslanishini kamaytirish maqsadida sanoat korxonalarida ekologik toza
texnologiyalarni joriy etish.
Iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurash choralari, jumladan, yashil energiyadan
foydalanishni kengaytirish.
Aholi o‘rtasida ekologik ongni oshirish va sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish.
Yurak-qon tomir kasalliklarining erta tashxisi uchun sog‘liqni saqlash tizimini
rivojlantirish.
Ekologik muhitni himoya qilishga qaratilgan xalqaro hamkorlikni kuchaytirish.
Xulosa
Atrof-muhit o‘zgarishlari yurak-qon tomir tizimi uchun jiddiy tahdid hisoblanadi.
Atmosfera ifloslanishini kamaytirish, iqlim o‘zgarishlariga moslashish va sog‘lom turmush
tarzini targ‘ib qilish orqali yurak-qon tomir kasalliklari xavfini sezilarli darajada kamaytirish
mumkin. Davlat siyosati va jamoatchilikning birgalikdagi harakatlari ekologik barqarorlikni
ta’minlash va kelajak avlodlarning sog‘lig‘ini saqlash uchun muhim ahamiyatga ega.
References:
1.
Abduvahobov, K., & Karimov, A. (2020). Iqlim o‘zgarishlari va ularning sog‘liq uchun
xavflari. Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi.
2.
Davlatov, U., & Abdullaeva, R. (2018). Atrof-muhit ifloslanishi va uning yurak
kasalliklariga ta’siri. O‘zbekiston Tibbiyot Jurnali, 3(5), 45-51.
3.
Ismoilov, F., & Mamatov, A. (2021). Iqlim o‘zgarishlarining yurak salomatligiga ta’siri:
O‘zbekiston misolida. Tibbiyot va ekologiya, 16(2), 78-84.
4.
Anderson, G. B., & Bell, M. L. (2009). Heat waves in the United States: Mortality risk and
the role of air conditioning. Environmental Health Perspectives, 117(6), 807–812.
https://doi.org/10.1289/ehp.0800178
5.
Bruckner, T. A., & Künzli, N. (2009). Climate change and cardiovascular health: From risk
factors
to
prevention.
Current
Cardiovascular
Risk
Reports,
3(1),
1–7.
https://doi.org/10.1007/s12170-009-0081-7
6.
McMichael, A. J., Woodruff, R. E., & Hales, S. (2006). Climate change and human health:
Present and future risks. The Lancet, 367(9513), 859–869.
https://doi.org/10.1016/S0140-
7.
Patel, M. S., & McGraw, C. A. (2017). Impacts of environmental factors on cardiovascular
disease: Climate change, pollution, and other exposures. Cardiovascular Research, 114(5),
`
47
https://doi.org/10.1093/cvr/cvx086
8.
Zhao, Q., & Wu, F. (2018). Global warming and its impact on cardiovascular health in
vulnerable
populations.
Environmental
Research
Letters,
13(12),
124001.
