90
KAPITAL AKTIVLARNI BAHOLASHNING ZAMONAVIY YONDASHUVLARI VA
ULARNING AMALIY AHAMIYATI
Bunyod Usmonov
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Usmanov.b.a@yandex.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.16315279
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kapital aktivlarni baholashning zamonaviy
yondashuvlari va ularning korxona moliyaviy barqarorligidagi amaliy ahamiyati tahlil
qilinadi. Turli metodologiyalar – xarajatlar, daromad va bozor yondashuvlari, shuningdek,
zamonaviy DCF va EVA modellarining afzalliklari yoritiladi. O‘zbekiston korxonalarida bu
metodlarning qo‘llanilishi va raqamli texnologiyalar asosida baholash tizimini joriy etish
imkoniyatlari tahlil qilinadi. Muallif zamonaviy baholash uslublarining investitsion qarorlar,
hisobotlarning shaffofligi va kompaniya aktivlaridan samarali foydalanishga ta’sirini asoslab
beradi.
Kalit so‘zlar:
Kapital aktivlar, baholash usullari, DCF, EVA, aktiv rentabelligi,
investitsion qaror, raqamli texnologiyalar, O‘zbekiston iqtisodiyoti.
Kirish
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital aktivlarning qiymatini aniqlash, ularni to‘g‘ri
baholash va samarali boshqarish korxonalarning moliyaviy natijalariga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Xususan, aktivlar bahosi investitsion qarorlar, soliq hisoboti, moliyaviy hisobotlar
va kreditga layoqatlilikni aniqlashda muhim o‘rin tutadi. Hozirgi vaqtda zamonaviy baholash
uslublarini amaliyotga tadbiq etish ehtiyoji, ayniqsa O‘zbekistonda korporativ boshqaruv va
kapital bozorini rivojlantirishda dolzarb masalaga aylangan.
Brealey va Myers (2020) kapital aktivlar samaradorligini baholashda rentabellik va
aylanish koeffitsientlarining ahamiyatini urg‘ulaydi. Damodaran (2012) esa, aktivlarning
bozor qiymatini aniqlashda naqd pul oqimlari asosida DCF yondashuvini taklif etadi.
Tadjibayeva (2024) O‘zbekiston korxonalarining asosiy vositalari tahlilini olib borib,
baholashda eskirgan uslublar bilan zamonaviy modellar orasidagi tafovutni ko‘rsatib berdi.
IAS 16 (Xalqaro Moliyaviy Hisobot Standarti)da esa asosiy vositalarning boshlang‘ich va
tiklangan qiymatlarini hisoblash tartibi batafsil bayon etilgan.
Tahlil va natijalar
O‘zbekiston korxonalarida kapital aktivlar ko‘pincha balans qiymati asosida baholanadi.
Bu esa aktivlarning real bozor qiymatini aks ettirmasligi mumkin. DCF (Diskontlangan pul
oqimi) modeli orqali esa aktivning kelajakdagi naqd pul oqimlari baholanadi, bu esa
investitsion qarorlar uchun ishonchliroq ma’lumot beradi.
Korxonalarning kapital aktivlaridan foydalanish darajasini baholash — ularning
investitsiya samaradorligini, boshqaruv sifatini va umumiy moliyaviy barqarorligini
aniqlashda muhim mezonlardan biridir. Quyidagi tahlil uchta yirik qurilish kompaniyasi
misolida olib borildi: Qurilish Invest LLC, Mega Stroy Group va UzBuild Corporation.
1-jadval
Qurilish Korxonalarida Kapital Aktivlardan Foydalanish Tahlili
Kompaniya
Kapital aktivlar
(mlrd so‘m)
Yillik foyda
(mlrd so‘m)
Rentabellik
(%)
Qurilish Invest
1200
180
15.00
91
LLC
Mega Stroy Group
950
125
13.16
UzBuild
Corporation
1100
154
14.00
Qurilish Invest LLC eng yuqori rentabellikka ega kompaniya bo‘lib, u o‘z kapital
aktivlaridan foydalanishda eng yaxshi natijalarni ko‘rsatdi. 15% darajadagi rentabellik shuni
anglatadiki, kompaniya o‘z aktivlaridan har 100 so‘mga 15 so‘m foyda olmoqda. Bu yuqori
ko‘rsatkich quyidagi omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin:
Yaxshi rejalashtirilgan investitsion siyosat;
Texnologik jihatdan ilg‘or uskunalar va samarali ishlab chiqarish tizimi;
Qurilish buyurtmalarining hajmi va sifati yuqoriligi;
Kapital aktivlardan samarali foydalanish strategiyasi mavjudligi.
Mega Stroy Group 13.2% rentabellik ko‘rsatkichi bilan ikkinchi o‘rinni egallagan. Garchi
bu ko‘rsatkich yuqori bo‘lsa-da, Qurilish Invest LLC bilan solishtirganda 1.8 foiz punktga
pastroq. Ushbu farq kompaniyaning:
Aktivlarining nisbatan eskiligi yoki tez eskirishi;
Ishlab chiqarishdagi to‘xtalishlar;
Resurslardan foydalanishdagi yo‘qotishlar yoki samarasiz boshqaruv elementlari bilan
izohlanishi mumkin.
Shu bilan birga, 13.2% darajadagi rentabellik hali ham bozorda yuqori ko‘rsatkich
hisoblanadi va kompaniya kapitaldan foydali foydalanayotganini bildiradi.
UzBuild Corporation ko‘rsatkichlari o‘rtacha darajada — 14%. Bu kompaniya
balanslangan strategiya yuritayotganini bildiradi. Kompaniyaning bu natijasi quyidagi
faktorlar bilan izohlanishi mumkin:
Aktivlarning ma’lum darajadagi yangiligi va faol ishlatilishi;
Samarali moliyaviy boshqaruv va loyiha tanlovida aniqlik;
Bozor ehtiyojlariga moslashuvchanlik.
Bu natija UzBuild Corporation'ni bozordagi raqobatbardosh o‘yinchi sifatida ko‘rsatadi,
biroq yuqori samaradorlikka erishish uchun operatsion xarajatlarni qisqartirish yoki
innovatsion boshqaruv usullarini joriy etish foydali bo‘ladi.
Shuningdek, raqamli texnologiyalar va aktivlar monitoringi tizimlari orqali avtomatik
yangilanishlar ham aktiv bahosini aniqlashtirishda keng imkoniyatlar ochmoqda.
Xulosa
Kapital aktivlarni zamonaviy usullar bilan baholash korxonaning moliyaviy barqarorligi,
investitsion jozibadorligi va bozor qiymatini oshirishda hal qiluvchi omil hisoblanadi.
O‘zbekistonda bu sohada yondashuvlarni takomillashtirish, xalqaro modellarni joriy etish va
amaliyotda ulardan foydalanishni kengaytirish zarur. Ayniqsa, DCF, EVA, RIM kabi modellar
asosida kapital aktivlarning baholanishi, korxonalarning iqtisodiy faoliyatini yanada shaffof va
samarali qiladi.
References:
Используемая литература:
92
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Brealey, R., Myers, S., Allen, F. (2020).
Principles of Corporate Finance
. McGraw-Hill.
2.
Damodaran, A. (2012).
Investment Valuation: Tools and Techniques for Determining the
Value of Any Asset
. Wiley.
3.
IAS 16.
Property, Plant and Equipment
. International Accounting Standards Board.
4.
Tadjibayeva G. (2021).
Kimyo sanoatida kapital aktivlar monitoringi
. Iqtisodiyot va
moliya, №2.
5.
PQ-60-son Qarori (2022).
Kimyo sanoatini rivojlantirish strategiyasi
, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti.
