26
GENDER ROLLARINING LINGVOKULTUROLOGIK VA SOTSIOLINGVISTIK
SHAKLLANISHI
Shokirova Diloromxon Abduvali qizi
Dotsent, Andijon davlat universiteti,
Andijon, O‘zbekiston
diloromhon0099887700@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.16958237
Annotatsiya
Mazkur maqolada bolaning nutqida gender rollarining shakllanish jarayoni
lingvodiskursiv yondashuv asosida tahlil qilinadi. Ingliz va o‘zbek tillarida qiz va o‘g‘il bolalar
nutqining leksik-semantik, grammatik va pragmatik xususiyatlari qiyosiy tahlil qilinadi.
Tadqiqot davomida bola nutqining shakllanishiga ta’sir etuvchi ijtimoiy, madaniy va
psixolingvistik omillar aniqlanadi. Tahlil jarayonida zamonaviy gender tilshunosligi, bolalar
nutqini o‘rganish nazariyalari hamda diskurs tahlilining asosiy tamoyillari birlashtirilgan.
Kalit so‘zlar:
gender tilshunosligi, bolalar nutqi, lingvodiskursiv tahlil, leksik-semantik
xususiyatlar, pragmatik kompetensiya, ijtimoiylashuv, ingliz tili, o‘zbek tili, qiyosiy tahlil.
Kirish:
Til – insoniyatning eng muhim ijtimoiy-madaniy fenomeni bo‘lib, u nafaqat aloqa
vositasi, balki tafakkur, dunyoqarash va ijtimoiy tajribaning in’ikosi sifatida namoyon bo‘ladi.
Har bir shaxsning nutqi uning ongiy rivojlanish darajasi, sotsial muhit bilan o‘zaro aloqasi,
shaxsiy tajribasi va madaniy merosi bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu boisdan, bolaning shaxs
sifatida shakllanish jarayonida til va nutq markaziy o‘rin tutadi.
Nutqning rivojlanishi murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, unda lingvistik omillar bilan
bir qatorda psixologik, madaniy va ijtimoiy omillar ham faol ishtirok etadi. Psixologik jihatdan
bola tilni o‘zlashtirish jarayonida atrofidagi insonlarning nutqiy xatti-harakatlarini kuzatadi,
ulardan o‘rnak oladi va o‘zining kommunikativ strategiyalarini shakllantiradi. Madaniy omillar
esa bolaning nutqida milliy qadriyatlar, an’analar va til stereotiplarining aks etishiga olib keladi.
Ijtimoiy omillar esa bolaning nutqiy muloqotida uning jinsiy rolini belgilashda bevosita ta’sir
ko‘rsatadi.
Gender tilshunosligi ana shu murakkab jarayonni o‘rganish imkonini beruvchi zamonaviy
ilmiy yo‘nalishlardan biridir. U qiz va o‘g‘il bolalar nutqidagi fonetik, leksik, grammatik hamda
pragmatik farqlarni aniqlash, ularning ijtimoiylashuv jarayonida qanday shakllanishini
tushuntirishga yordam beradi. Bu farqlar nafaqat til tizimidagi imkoniyatlar bilan, balki ijtimoiy
kutishlar, tarbiya uslublari va madaniy stereotiplar bilan ham bog‘liqdir. Shunday qilib, bola
nutqida gender xususiyatlarini tahlil qilish, kelajak avlodning kommunikativ kompetensiyasini
chuqurroq anglash va uni maqsadli rivojlantirish uchun muhim ilmiy hamda amaliy asos
yaratadi.
Nazariy asoslar: Gender tilshunosligi – til tizimi va nutq jarayonida jinsiy farqlarni
o‘rganadigan ilmiy yo‘nalish. Lakoff (1975), Tannen (1990) va Holmes (2013) asarlarida
ayollar va erkaklar nutqidagi farqlar sotsiokultural omillar bilan izohlanadi. Bolalar nutqida esa
bu farqlar ijtimoiylashuvning ilk bosqichlaridayoq sezila boshlaydi.
Lingvodiskursiv tahlil nutqni faqat til birliklari yig‘indisi sifatida emas, balki
kommunikativ vaziyat, ijtimoiy kontekst va muloqot ishtirokchilari o‘rtasidagi munosabatlarni
hisobga olgan holda o‘rganadi (Fairclough, 1995). Bu uslub gender rollarining til orqali qanday
shakllanishini aniqlashda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi.
27
Vygotskiy (1978) bolalar nutqining rivojlanishida ijtimoiy muloqotning hal qiluvchi
ahamiyatga ega ekanini ta’kidlaydi. Piaget esa kognitiv rivojlanish bosqichlariga urg‘u beradi.
Ushbu nazariyalar gender tilshunosligi bilan uyg‘unlashtirilganda, bola nutqidagi jinsiy farqlar
yanada aniqroq tushuntiriladi.
Asosiy tahlil:
O‘zbek va ingliz tillarida qiz bolalar nutqi odatda muloyim, hissiy jihatdan
boy va ko‘proq ijtimoiy uyg‘unlikka yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ular muloqotda ko‘proq hedging (
ehtiyotkorlik bildiruvchi so‘zlar) va ijobiy yuzni saqlash strategiyalaridan foydalanadi. Masalan,
ingliz tilida “Would you mind if…?” kabi konstruktsiyalar, o‘zbek tilida esa “Agar iloji bo‘lsa…”
kabi ifodalar.
O‘g‘il bolalar nutqi ko‘proq to‘g‘ridan-to‘g‘ri, buyruq yoki talab shaklidagi gaplar bilan
tavsiflanadi. Ular ko‘pincha qisqa, aniq va maqsadga yo‘naltirilgan ifodalardan foydalanadilar.
Bu holat ba’zan pragmatik yetishmovchilikka olib kelishi mumkin, chunki ijtimoiy muloyimlik
darajasi pastroq bo‘ladi.
Ingliz tilida:
Qiz bola: “Could you please pass me the book?”
O‘g‘il bola: “Give me the book.”
O‘zbek tilida:
Qiz bola: “Iltimos, kitobni berib yuborasanmi?”
O‘g‘il bola: “Kitobni ber.”
Qiyosiy tahlil:
Qiz bolalar nutqida hissiy so‘zlar va sinonimlarning ko‘pligi, o‘g‘il
bolalarda esa funksional va konkret leksikaning ustuvorligi kuzatiladi.
Qiz bolalar ko‘proq ijtimoiy uyg‘unlikni ta’minlashga intilsa, o‘g‘il bolalar samaradorlik va
tezkorlikni ustun qo‘yadilar.
O‘zbek tilida qiz bolalar murakkab qo‘shma gaplardan ko‘proq foydalanadi, ingliz tilida
esa “softening devices” keng tarqalgan. O‘g‘il bolalar oddiy gaplarni afzal ko‘rishadi.
Munozara:
Gender rollarining til orqali shakllanishi – bu insonning shaxsiy va ijtimoiy
rivojlanishidagi eng murakkab hamda ko‘p qirrali jarayonlardan biridir. Ushbu jarayon faqat
lingvistik hodisa emas, balki ijtimoiy, madaniy va psixologik omillarning o‘zaro ta’siri natijasida
yuzaga keladi. Har bir jamiyatda erkak va ayol rollarini belgilovchi aniq ijtimoiy stereotiplar
mavjud bo‘lib, ular kundalik muloqot, tarbiya va ta’lim jarayonida mustahkamlanadi. Shu bois,
bola tilni o‘zlashtirish bilan birga, o‘zining jinsiy rolini ham ijtimoiy va madaniy kontekstda
shakllantiradi.
Ijtimoiy stereotiplar gender rollarining til orqali namoyon bo‘lishida yetakchi o‘rin tutadi.
Masalan, ko‘plab madaniyatlarda qiz bolalar nutqida muloyimlik, ehtiyotkorlik, muvofiqlik kabi
xususiyatlar ijobiy baholansa, o‘g‘il bolalarning nutqida qat’iyat, to‘g‘ridan-to‘g‘rilik va buyruq
ohangi ko‘proq qabul qilinadi. Bu farqlar bolaga kichik yoshdan boshlab oilaviy muloqot,
maktab muhiti va ommaviy axborot vositalari orqali singdiriladi.
Madaniy qadriyatlar ham ushbu jarayonda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbek tilida muloqot
ko‘pincha hurmat, odob va ierarxiyani saqlashga asoslangan bo‘lsa, ingliz tilida tenglik, erkin
fikr almashish va shaxsiy fikrni ochiq ifoda etish qadriyatlari ustunlik qiladi. Shu bois, bir xil
kommunikativ vaziyat ikki madaniyat vakillari tomonidan turlicha ifodalanishi mumkin.
Masalan, o‘zbek qiz bolaning "iltimos" va "zahmat bo‘lsa" kabi hurmat markerlari bilan
yumshatilgan so‘zlari ingliz madaniyatidagi qiz bolaning "Could you please..." yoki "If you don’t
28
mind..." kabi muloyim shakllariga mos keladi, biroq ular o‘z madaniy kodida boshqa darajada
qabul qilinadi.
Tarbiya uslubi va ta’lim tizimi ham gender rollarini til orqali shakllanishida hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Ta’lim jarayonida o‘qituvchilarning o‘g‘il va qiz bolalarga bo‘lgan yondashuvi,
berilgan vazifalarning tili, nutqiy rag‘batlantirish yoki tanqid qilish uslublari ularning
kommunikativ xulq-atvorini shakllantiradi.
Xulosa qilib aytganda, ingliz va o‘zbek tillaridagi gender farqlari nafaqat til tizimidan, balki
madaniy kodlardan ham kelib chiqadi. Bu farqlarni chuqur o‘rganish nafaqat lingvistik nazariya
uchun, balki ta’lim, tarjima, psixologiya va madaniyatlararo muloqot amaliyoti uchun ham katta
ahamiyatga ega.
Xulosa:
Bola nutqida gender rollarining lingvodiskursiv shakllanishini chuqur o‘rganish
zamonaviy tilshunoslik, psixolingvistika va sotsiologiya fanlari kesishgan nuqtada joylashgan
dolzarb ilmiy masalalardan biridir. Ushbu jarayonni tadqiq etish nafaqat til tizimi va nutqiy
strategiyalarni tushunish, balki ijtimoiy muloqotning tabiatini anglash, shaxslararo
munosabatlarni boshqarish hamda madaniyatlararo muloqotda samarali strategiyalar ishlab
chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Qiz va o‘g‘il bolalarning nutqiy strategiyalarini qiyosiy tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, ular
nutqiy faoliyatda turlicha yondashuv va til vositalaridan foydalanadilar. Qiz bolalar odatda
ijtimoiy uyg‘unlikni saqlashga, muloqotni yumshoq va hamkorlik ruhida olib borishga moyil
bo‘ladilar. Ularning nutqida muloyimlik bildiruvchi so‘z birikmalari, murakkab gap
konstruktsiyalari, sinonimik qatlamning boyligi, shuningdek, ijobiy yuzni saqlash strategiyalari
ko‘proq uchraydi. O‘g‘il bolalar esa ko‘proq to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifoda, buyruq va talab ohangidagi
konstruksiyalar, aniq va qisqa jumlalardan foydalanishga intiladilar. Bu farqlar til tizimidagi
imkoniyatlar bilan bir qatorda, madaniy stereotiplar, tarbiya an’analari va ijtimoiy kutishlar
bilan ham izohlanadi.
Lingvodiskursiv yondashuv shuni ko‘rsatadiki, bola nutqida gender rollari til birliklaridan
tashqari, muloqotning kontekstual omillari orqali ham shakllanadi. Muloqotning kim bilan,
qaysi vaziyatda, qanday ijtimoiy maqomda kechayotgani, bolaning til tanlash va strategiya
qo‘llash uslubini belgilab beradi. Shu nuqtai nazardan, gender farqlarini hisobga olish ta’lim
tizimida individual yondashuvni takomillashtirishga xizmat qiladi. Masalan, nutq terapiyasi
jarayonida qiz va o‘g‘il bolalar uchun turlicha metodik yondashuvlarni ishlab chiqish, ularning
til kompetensiyasini teng va balansli rivojlantirish imkonini beradi.
Bundan tashqari, bola nutqidagi gender farqlarini bilish madaniyatlararo muloqot
kompetensiyasini rivojlantirishda ham muhimdir. Chunki har bir madaniyatda jinsiy rollarga
oid til stereotiplari mavjud va ular muloqot jarayonida ijtimoiy signallar sifatida xizmat qiladi.
Ushbu farqlarni tushunish va ularga mos strategiyalarni ishlab chiqish xalqaro ta’lim, tarjima
amaliyoti va diplomatik muloqotda ham samarali natija beradi.
Xulosa qilib aytganda, bola nutqida gender rollarining lingvodiskursiv shakllanishini
o‘rganish – bu nafaqat lingvistik jarayonni tushuntiruvchi ilmiy ish, balki ta’lim, tarbiya,
psixologiya va madaniyatlararo aloqalar sohalarida qo‘llash mumkin bo‘lgan amaliy natijalarni
beruvchi tadqiqot yo‘nalishidir. Qiz va o‘g‘il bolalarning nutqiy strategiyalarini qiyoslash orqali
til kompetensiyasini balansli rivojlantirish, ijtimoiy uyg‘unlikni ta’minlash va kelajak avlodning
kommunikativ madaniyatini yuksaltirish mumkin. Shu bois, bu yo‘nalishdagi izlanishlar
davomiy, tizimli va ko‘p qirrali bo‘lishi zarur.
29
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Ergasheva, G. (2019). Gender tilshunosligining nazariy asoslari. Toshkent: Fan nashriyoti.
2.
Ziyayeva, D. (2020). Bola nutqida jinsiy farqlarning lingvopragmatik tahlili. Toshkent:
Yangi asr avlodi.
3.
Holmes, J. (2013). An Introduction to Sociolinguistics (4th ed.). London: Routledge.
4.
Brown, P., & Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some Universals in Language Usage.
Cambridge: Cambridge University Press.
5.
Tannen, D. (1994). Gender and Discourse. New York: Oxford University Press.
6.
Cameron, D. (2003). Gender and Language Ideologies. In: Holmes, J., & Meyerhoff, M.
(Eds.), The Handbook of Language and Gender (pp. 447–467). Oxford: Blackwell.
7.
G‘ulomova, M. (2018). Til va jamiyat: sotsiolingvistik tadqiqotlar. Toshkent: O‘zbekiston
Milliy universiteti nashriyoti.
8.
Formanovskaya, N. I. (2007). Rechevoy etiket i kul’tura obshcheniya. Moskva: Nauka.
9.
Krasnyx, V. V. (2002). Etnopsikholingvistika i lingvokul’turologiya. Moskva: Gnozis.
10.
Lakoff, R. (1975). Language and Woman’s Place. New York: Harper & Row.
11.
Wardhaugh, R., & Fuller, J. M. (2021). An Introduction to Sociolinguistics (8th ed.). Wiley-
Blackwell.
12.
Leontyev, A. A. (1997). Osnovy psiholingvistiki. Moskva: Smysl.
13.
Malinowski, B. (1923). The Problem of Meaning in Primitive Languages. London:
Supplement to C. K. Ogden & I. A. Richards, The Meaning of Meaning.
14.
Yuldasheva, N. (2021). Gender tilshunosligi va madaniyatlararo muloqot. Samarqand:
SamDU nashriyoti.
15.
Holmes, J., & Meyerhoff, M. (Eds.). (2005). The Handbook of Language and Gender. Oxford:
Blackwell.
