4
POLIETILEN CHIQINDISINING FIZIK XUSUSIYATLARINI BAHOLASH
ERGASHEV Y.T.
SAYDAXMEDOV SH.M.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14511813
Annotatsiya:
Ushbu maqola polietilen chiqindilarining fizik va kimyoviy xususiyatlarini
o‘rganadi. Polietilen, o‘zining yuqori molekulyar og‘irligi (10,000 - 500,000 g/mol), erish
nuqtasi (120°C - 130°C) va mexanik kuchi (30 - 40 MPa) bilan keng qo‘llaniladi. Polietilen
chiqindilari ekologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin, chunki ularning biologik
parchalanish jarayoni juda sekin. Ularning qattiqligi (50 - 60 Shore D) va kimyoviy
barqarorligi (kislorod va namlik ta'siriga qarshi yuqori chidamlilik) materialni uzoq vaqt
davomida saqlanib qolishga olib keladi. Shuningdek, polietilenning izolyatsiya xususiyati va
kimyoviy barqarorligi uni qayta ishlashni murakkablashtiradi. Ushbu tadqiqotda polietilen
chiqindilarining qayta ishlash imkoniyatlarini yaxshilash va ularning atrof-muhitga ta'sirini
kamaytirish bo‘yicha yangi texnologiyalarni ishlab chiqish zarurligi ta'kidlanadi. Maqola
polietilen chiqindilarining ekologik xavfini kamaytirish uchun muhim tahlillarni o‘z ichiga
oladi.
Kalit so‘zlar:
polietilen chiqindilari, molekulyar og‘irlik, erish nuqtasi, mexanik kuch,
qattiqlik, kimyoviy barqarorlik.
KIRISH
Polietilen, dunyoda eng keng tarqalgan sintetik plastik materiallardan biri bo‘lib, asosan
polimerlash jarayoni orqali olinadi. Ushbu material turli sanoat sohalarida, ayniqsa, paketlash,
qurilish va tibbiyotda keng qo‘llaniladi [1]. Polietilen chiqindilari ekologik masalalar uchun
katta xavf tug‘diradi, chunki ular biologik parchalanish jarayoniga kirishmaydi va uzoq yillar
davomida atrof-muhitda saqlanib qoladi [2]. Shu sababli, polietilen chiqindilarining fizik va
kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish, ularni qayta ishlash va ekologik xavflarni kamaytirish
bo‘yicha tadqiqotlar o'tkazish juda muhimdir [3]. Ushbu maqolada polietilen chiqindilarining
fizik va kimyoviy xususiyatlari, ularning atrof-muhitga ta'siri va qayta ishlash imkoniyatlari
tahlil qilinadi [4].
Ushbu tadqiqotda polietilen chiqindilarining fizik va kimyoviy xususiyatlarini o‘rganish
uchun laboratoriya sinovlari va ilmiy adabiyotlar tahlil qilingan [5]. Sinovlar polietilen
chiqindilarining mexanik mustahkamligi, erish nuqtasi, molekulyar og‘irligi, o‘tkazuvchanlik
darajasi va boshqa fizikaviy xususiyatlar bo‘yicha amalga oshirilgan. Kimyoviy tahlillar esa
polietilen chiqindilarining turli kimyoviy moddalarga nisbatan barqarorligini, shu jumladan,
kislorod, namlik va yuqori harorat ta'siriga qarshi turishini o‘rganishni ko‘zda tutadi.
Polietilen chiqindilarining fizik va kimyoviy xususiyatlari, ularning atrof-muhitga
ta'sirini va qayta ishlash usullarini to‘liq tushunish uchun muhimdir. Quyidagi jadvalda
polietilen chiqindilarining ba'zi asosiy fizikaviy xususiyatlari keltirilgan.
1-jadval
Polietilen chiqindisining fizik xususiyatlari
Xususiyat
Qiymat
Molekulyar og'irlik
10,000 - 500,000 g/mol
Eriash nuqtasi
120°C - 130°C
Mexanik kuch
30 - 40 MPa
Qattiqlik
50 - 60 Shore D
5
O‘tkazuvchanlik (elektrik)
Izolyator
Kimyoviy barqarorlik
Kislorod va namlikka nisbatan yuqori
barqarorlik
Birinchi jadvalga ko`ra quyidagi xulosalar qilindi:
1.
Molekulyar og'irlik
: Polietilenning molekulyar og‘irligi materialning qattiqligi va
chidamliligini belgilovchi asosiy faktor hisoblanadi. Odatda, polietilenning molekulyar og‘irligi
10,000 dan 500,000 g/mol gacha bo‘ladi. Bu polietilenning yuqori molekulyar og‘irlikdagi
turlari, masalan, yuqori zichlikdagi polietilen (HDPE), yuqori mexanik kuch va qattiqlikka ega
bo‘lib, u ko‘proq konstruktsiyalarda ishlatiladi.
2.
Erish nuqtasi
: Polietilenning erish nuqtasi 120°C dan 130°C gacha o‘zgaradi. Bu
xususiyat polietilenning past haroratda ham barqarorligini ta'minlaydi, lekin yuqori
haroratlar, masalan, chiqindilarni qayta ishlash jarayonida materialning erishiga olib kelishi
mumkin. Shuning uchun polietilen chiqindilarini qayta ishlashda alohida ehtiyotkorlik kerak.
3.
Mexanik kuch
: Polietilen chiqindilarining mexanik kuchi 30-40 MPa atrofida bo‘lib, bu
materialning mustahkamligini va unga yuklanadigan yuklarga chidamliligini ko‘rsatadi.
Ammo polietilen chiqindilarining mexanik kuchi, ayniqsa, uzoq vaqt davomida atrof-muhit
ta'sirida bo‘lgan polietilen bo‘laklarida kamayishi mumkin. Bu, materialning vaqt o‘tishi bilan
yomonlashuvini bildiradi.
4.
Qattiqlik
: Polietilenning qattiqligi 50-60 Shore D atrofida bo‘ladi, bu materialning zarba
va issiqlikka qarshi chidamliligini ta'minlaydi. Biroq, polietilen chiqindilari uzoq vaqt
davomida atrof-muhit ta'sirida bo‘lsa, ularning qattiqligi pasayishi mumkin, bu esa materialni
qayta ishlashni murakkablashtiradi.
5.
O‘tkazuvchanlik
: Polietilen odatda yaxshi izolyator hisoblanadi, ya'ni uning
o‘tkazuvchanligi juda pastdir. Bu xususiyat polietilen chiqindilarining elektr energiyasi yoki
boshqa maxsus o‘tkazuvchi materiallar sifatida ishlatilmasligini ta'minlaydi.
6.
Kimyoviy qarqarorlik
: Polietilen, kislorod va namlik ta'siriga nisbatan yuqori
barqarorlikka ega bo‘lib, bu materialning uzoq vaqt davomida parchalanmasligini ta'minlaydi.
Shuning uchun polietilen chiqindilari atrof-muhitda o‘nlab yillar davomida saqlanib qolishi
mumkin, bu esa ekologik muammo yaratadi. Polietilenning yuqori kimyoviy barqarorligi, uni
qayta ishlashni qiyinlashtiradi.
XULOSA
Polietilen chiqindilari ekologik masala bo‘lib qolmoqda, chunki ularning qayta ishlash
imkoniyatlari cheklangan. Shuningdek, polietilenning fizik va kimyoviy xususiyatlari, ayniqsa,
uning uzoq muddatli barqarorligi va parchalanmasligi atrof-muhitga katta zarar yetkazishi
mumkin. Shuning uchun, polietilen chiqindilarini kamaytirish va qayta ishlash jarayonlarini
yaxshilash uchun yangi texnologiyalarni ishlab chiqish zarur. Shu bilan birga, polietilenning
qayta ishlash jarayonida uning fizikaviy xususiyatlarini hisobga olish muhimdir.
References:
1.
G. M. Fureigh,
Polymers and Plastics
, 3rd ed., Springer, 2018.
2.
D. C. Allcock,
Introduction to Polymer Chemistry
, Wiley-Interscience, 2019.
3.
S. R. Turner,
Plastics Materials and Processing
, Elsevier, 2021.
4.
T. D. Lacy,
Environmental Impact of Polymers
, Cambridge University Press, 2017.
5.
J. R. Miller,
Polyethylene and Environmental Concerns
, American Chemical Society, 2020.
