59
IJODKOR USLUBI – BADIIY OBRAZ TASVIRINING ASOSI SIFATIDA
Abdulazizbek Qodirov
Qo‘qon universiteti Andijon filiali katta o’qituvchisi
Ne’matullayeva Mohlaroy
Qo‘qon universiteti Andijon filiali talabasi
Tursunaliyeva Ominaxon
Qo‘qon universiteti Andijon filiali talabasi
To’ychiyeva Bahoroy
Qo‘qon universiteti Andijon filiali talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15011506
Annotatsiya:
Ushbu ilmiy maqolada badiiy adabiyotning obraz tushunchasi, hamda
uning shaxsning individual belgilarida namoyon bo'lishi ilmiy tahlil etilgan.
Kalit so'zlar:
Arxaizm, neologizm, dialektizm, badiiy obraz, personaj, adabiyotning
birinchi elementi, obraz yaratish, sujet predmet, mazmun.
KIRISH
Adabiyotshunoslikda janr va uslub eng murakkab kategoriyalardan biri hisoblanadi. Ana
shu ma’noda badiiy asar tilining ta’sirchanligi, ohangdorligi masalasini o’rganish
adabiyotshunioslik fanining asosiy mohiyatini tashkil etadi. Badiiy asar tili bilan shug’ullanish
XIX asrda boshlangan edi. Masalan, italyan tilshunosi Banedetto Krochening fikricha, estetik
kategoriyalar individual bo’lganidek, badiiy asar tili bilan bog’liq lingvistik kategoriyalar ham
individuallik kasb etadi. Chunki badiiy asar individual shaxs (yozuvchi, shoir yoki dramaturg)
ning o’z nutqiy faoliyati mahsulidir. Badiiy asarda til o’zining insonlar orasida aloqa quroli
vazifasini to’la saqlagan holda o’zining ekspressiv funksiyasini namoyon etadi. Badiiy til
umumxalq tili va adabiy til bilan o’zaro munosabatda bo’lsa-da, farqli tomonlarga ham egadir.
Til badiiy -adabiyotning birinchi elementi, obraz yaratishdagi asosiy quroli sanaladi. Badiiy
asarda muallif nutqi va bayonchi nutqi o’ziga xos xususiyatlarga egadir. Personajlar nutqini
tipiklashtirish va individuallashtirishning badiiy asarda o’ziga xos mezonlari va tamoyillari
mavjud. Arxaizm, neologizm, dialektizm kabi leksik vositalar, omonim, sinonim, antonim va
paronim singari so’zning shakl hamda ma’no munosabatiga ko’ra turlari badiiy asarlarda
muhim uslubiy funkiyalarga egadir. Umuman olganda, adabiy til taraqqiyotida mashhur,
talantli yozuvchilarning alohida o’rni bor. Badiiy asar tili va uslubi masalalari deb nomlangan
tanlanma fanda ana shu muammolar xususida fikr yuritiladi, filolog talabalarga badiiy asar tili
xususiyatlarini mustaqil tahlil qila olish ko’nikmalarini singdirishga alohida e’tibor qaratiladi.
Bu tanlanma fan badiiy asarning g’oyaviyestetik qiymatini belgilashda til vositalarining o’rni va
ularni o’rganish usullari haqida talabalarga ixcham va asosli ma’lumotlar beradi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Shubhasiz, badiiy asarda kompozitsiya u yoki bu ijodiy ishning ketmaketligini, mantiqiy
davomiyligini tartibga keltiruvchi asosiy belgilardan biridir. Kompozitsiya lotin tilidan olingan
bo’lib, compositio ijod, asar degan ma’noga ega. Kompozitsia har qanday badiiy asarning asosiy
qismlaridan biri bo’lib, ijod mahsuliga yagona birlik va umumiylikni taqdim etadi, uning
elementlarini bir-biriga mos kelishini ta’minlaydi. Badiiy klassik adabiyotda eng ko’p tarqalgan
kompozitsion tur bu rivojlanish (oshib borish, o’sish) kompozitsiasi hisoblanadi, u bir nechta
murakkab jarayonlarni o’z ichiga oladigan komponentlardan iboratdir. Syujet ( fransuzcha -
sujet predmet, mazmun ) - adabiy asarda tasvirlangan harakatning mazmunini ifodalovchi
voqealar sistemasi, aniq voqealar tizmasida namoyon bo`ladigan harakatlar tarixidir. Badiiy
60
asar tarkibida so’zlar hamda iboralar sehrli va maftunkor raqqosalarga o’xshaydi, degan edi
mashhur rus yozuvchisi M.Prishvin. So’zlar va iboralardagi ana shunday xususiyatni to’g’ri
anglash va ularning estetik qimmatini haqqoniy izohlash maqsadida “Badiiy asar tili va uslubi
masalalari” tanlanma fani oliy o’quv yurtlari o’zbek filologiyasi fakulteti o’quv dasturiga
kiritilgan. Epistolyar adabiyotda so’z va gaplar obraz, manzara yaratishning o’ziga xos libosi,
materialidir. Talantli yozuvchilarning qalami sehri ostida so’zlar hayotdagi narsa va hodisalarni
inson ongida aniq tiklaydigan, gavdalantiradigan vositadir. Badiiy nutq faqat ko’chma
ma’nodagi so’zlarning qo’llanilishidan iborat matn bo’lmay, majoziy vositalar badiiy nutqning
o’ziga xos yordamchi vositasidir. Badiiy asarda leksik va frazeologik vositalarning obrazlar
xatti-harakatini, ularning boshqa obrazlar bilan munosabatini ko’rsatishdagi roli hisoblanadi.
Badiiy asarda syujetning yaratilishini g’oyaviy mazmun boshqaradi, g’oyaviy mazmunning
talabiga uyg’un holda xarakterlar namoyon bo’ladigan va hayot ziddiyatlarini
umumlashtiradigan voqealar silsilasi kashf etiladi. Voqealar silsilasi o’z navbatida asar
g’oyasini badiiylashtiradi, uni tiriltiradi. Syujet obrazlarning o’zaro aloqalari, ular o’rtasidan
qarama-qarshiliklar, simpatiyalar va antipatiyalar ekan, demak, u hayot ziddiyatlarini ham
ixtiro qiladi, umumlashtiradi, kashf etadi. hayotiy ziddiyatlar asarga ifoda etilgan g’oyalar,
tasvirlangan xarakterlar, kayfiyatlar kurashi tarzida ko’chadi va u konflikt deb yuritiladi. Badiiy
asar tili- obrazli til. Yozuvchi o’z asarida bir qancha yo’llar bilan tilning obrazligiga, tasiriyligiga
erishadi. Shulardan biri maxsus badiiy tasviriy vositalarini, maxsus leksik pesurslarni, poetik
figuralarni, so’z o’yinlarini mohirona qo’llash yo’li bilan asar tilining obrazliligiga erishishdir.
Badiiy asar tilining poeyikligi, obrazliligi, tasviriyligi asar g’oyasini, shuningdek qahramon
xarakterini jozibali qilib ochishga xizmat qiladi. Badiiy asar tili ko’plab o’xshatish va tasviriy
vositalarga boy bo’ladi va his tuyg’uga to’la bo’ladi, ilmiy asar tili esa teskarisi. Unda
aytilayotgan fikr jo’n, sodda, hech qanday odamni to’lqinlantiradigan so’z tasviri ishlatilmaydi.
Badiiy asar tilining asosiy maqsadi go’zallik qonuniyatlariga muvofiq dunyoni rivojlantirish,
badiiy asar muallifining ham, o’quvchining ham estetik ehtiyojlarini qondirish, badiiy tasvirlar
yordamida o’quvchiga estetik ta’sir ko’rsatishdir. Umuman badiiy adabiyot tilining
xususiyatlari bir necha omillar bilan belgilanadi. U keng metafora bilan ajralib turadi, deyarli
barcha darajadagi til birliklarining obrazliligi, barcha turdagi sinonimlardan foydalanish,
polememiya, so’z boyligining turli uslublari kuzatiladi. Badiiy uslubda (boshqa funktsional
uslublar bilan solishtirganda) so’zni idrok etish qonuniyatlari mavjud. So’zning ma’nosi ma’lum
darajada muallifning maqsadga muvofiqligi, badiiy asarning janri va kompozitsion
xususiyatlari bilan belgilanadi, birinchidan, ma’lum bir adabiy asar kontekstida lug’atlarda
yozilmagan badiiy noaniqlikni qo’lga kiritishi mumkin, ikkinchidan, uni saqlab qoladi ushbu
asarning mafkuraviy va estetik tizimi bilan bog’liqligi biz tomonidan chiroyli yoki chirkin,
ulug’vor yoki poydevor, fojiali yoki kulgili deb baholanadi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Badiiy adabiyotda lingvistik vositalardan foydalanish oxir-oqibatda muallifning
xohishiga, asarning mazmuniga, tasvir yaratilishiga va u orqali adresatga ta’sir ko’rsatishiga
bog’liq. Yozuvchilar o’z asarlarida, avvalambor, ular fikrni, histuyg’ularni to’g’ri yetkazish,
qahramonning ma’naviy olamini chinakam ochib berish, til va qiyofani real ravishda qayta
tiklashdan kelib chiqadi. Nafaqat tilning me’yoriy dalillari, balki umumiy adabiy normalardan
chetga chiqish ham muallifning niyatiga, badiiy haqiqatga intilishiga bog’liq. Adabiyotda til
o’ziga xos mavqega ega, chunki bu qurilish materiali, quloq yoki ko’rish orqali seziladigan,
61
ularsiz asar yaratib bo’lmaydi. Tilning eng yaxshi tomoni, uning kuchli qobiliyatlari va noyob
go’zalligi badiiy adabiyot asarlarida mavjud bo’lib, bularning barchasiga tilning badiiy vositalari
orqali erishiladi. Badiiy ifoda vositalari xilma-xil va ko’p sonlidir. Tilning ekspressiv vositalariga
nutqning stilistik shakllari yoki shunchaki nutq figuralari kiradi: anafora, antitez, birlashmaslik,
gradatsiya, inversiya, ko’p foydalanish, parallelizm, ritorik savol, ritorik murojaat, sukut, ellips,
epifora. Badiiy ifoda vositalariga ritm (she’r va nasr), qofiya, intonatsiya kiradi. Odatda, badiiy
nutq uslubi uchun odatda va umumiy tomonidan ta’qib qilinadigan alohida va tasodifiy
narsalarga e’tibor beriladi. Badiiy olam - bu “yangidan yaratilgan dunyo”, tasvirlangan voqelik
ma’lum darajada muallifning fantastikasi, demakdir nutqning badiiy uslubida asosiy rol
subyektiv lahzani o’ynaydi. Atrofdagi barcha voqelik muallifning tasavvurida aks etadi. Ammo
badiiy matnda biz nafaqat yozuvchining dunyosini, balki bu dunyodagi yozuvchini ham
ko’ramiz: uning afzal ko’rganlari, tanqidlari, hayratlari, radlari va boshqalar. Badiiy nutq
uslubining hissiyotliligi va ekspressivligi, metaforik, mazmunli xilma-xilligi yozuvchining
qo’llagan badiiy mahoratiga ham bog’liqdir.5 Badiiy matnda birinchi o’ringa tashqi tuyg’u va
tasvirning ravshanligini namoyon qiladi. Ilmiy nutqda aniq belgilangan mavhum tushunchalar,
gazeta va jurnalistik nutqda ijtimoiy umumlashtirilgan tushunchalar, badiiy nutqda aniqlangan
ko’plab so’zlar aniq, hissiy ifodalarni qamrab oladi. Shunday qilib, uslublar bir-birini to’ldiradi.
Badiiy nutq uchun, ayniqsa, she’riy, inversiya xarakterlidir, ya’ni so’zning semantik ma’nosini
oshirish yoki butun iborani maxsus stilistik rang berish uchun jumladagi so’zlarning odatiy
tartibini o’zgartirish xosdir. Badiiy nutqning sintaktik tuzilishi muallifning obrazli va
hissiyotlari oqimini aks ettiradi, shuning uchun bu yerda har xil sintaktik tuzilmalarni
topishingiz mumkin. Har bir muallif o’zlarining mafkuraviy va estetik vazifalarini amalga
oshirish uchun lisoniy vositalarni taqdim etadi. Badiiy nutqda hatto to’g’ri ma’nosida qo’llangan
so’z lug’atdagi ayni shu so’z bilan teng kelmasligini, u estetik jihatga ega bo’lgan yaxlit badiiy
asar matni tarkibida boshqa so’zlar bilan faqat ma’no va grammatik jihatdangina emas, balki
hissiy-estetik jihatdan ham munosabatga kirishish mumkinligini M.M.Yo’ldoshev to’g’ri
ko’rsatib o’tadi. Biror asarni o’qish aniq va oson, boshqa uslublardan foydalanish faqat rang va
haqiqiylikni yaratish uchun juda muhimdir. Ammo badiiy uslubda maqolalar yozayotganda,
tilni diqqat bilan kuzatib borishingiz kerak. O’quvchining qahramonlarga yoki voqealarga
munosabatini shakllantirish uchun muallif o’z histuyg’ularini yetkazadi. Bundan tashqari, uning
munosabati ijobiy ham, salbiy ham bo’lishi mumkin. Badiiy asar tilini ifodalashning o’ziga xos
xususiyatlaridan biri bu rang-tasvirdir. Yozuvchi rangni atmosferani namoyish qilish,
qahramonlarni tavsiflash uchun ishlatadi. Ohanglar palitrasi asarga chuqurroq kirib borishga,
muallif tomonidan tasvirlangan voqealar rivoji va qahramonni yanada chuqurroq anglashga
yordam beradi. Tilshunos S.Karimov badiiy asar tiliga e’tibor qaratib “Til tasviriy vositalarining
paydo bo’lishi badiiy ijod namunalarini bir qadar go’zal, jarangdor, ta’sirli qilib bayon etish
zaruriyatidan kelib chiqqan”,9 degan fikrni bejiz aytmagan. Badiiy olam - bu muallif ko’rgan
dunyo: uning hayratlanishi, afzal ko’rishi, rad etilishidir. Bu hissiyotga va kitob uslubining ko’p
qirrali bo’lishiga olib keladi. Badiiy uslub - bu asar yaratish uchun qurilish materialidir. Fikrni
to’g’rni ifoda etish uchun kerakli so’zlarni topib, syujet va qahramonlarni faqat muallifgina
topishi mumkin. Faqatgina yozuvchi o’quvchilarni o’zi yaratgan maxsus olamga kirishga va
qahramonlarga mehr uyg’otishga qodir.
XULOSA
62
Shunday qilib, yuqoridagi fikrlarning o’zi ham ko’rsatib turibtiki, badiiy asar tiliga
munosabat, uni jiddi o’rganish yoki epistolyar texnikaning badiiy xususiyatlarini tahlil etish
olimlarning doim e’tiborida bo’lgan. Chunki badiiy adabiyotni, uning til xususiyatlarini
o’rganmay turib asar g’oyasi va mazmunini yaxlit holda chuqur idrok etish mumkin emas.
Badiiy asar tilini o’rganish va tahlil qilish rus va o’zbek tilshunosligida, shu jumladan, jahon
tilshunosligida qator tadqiqotlar amalga oshirilganligini ta’kidlash mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Виноградов В. О языке художественной литературы.-М.: Гостехиздат, 1957.-С.4
2.
Yo'ldoshev B, Qurbonov T. Badiiy asar tili va uslubi masalalari. Samarqand. 2006. B.88.
3.
Doniyorov X, Yo’ldoshev B. Adabiy til va badiiy stil. Toshkent: Fan. 1988. B.71.
4.
Виноградов В. О теории художественной речи. –М., 1971. –С. 105- 211.
