45
KATTA YOSHDAGILAR UCHUN INKLYUZIV TA’LIM: NOGIRONLIGI BO‘LGAN
KATTALAR UCHUN MOSLASHTIRILGAN DASTURLAR
Klishbaeva Guljan Saken qizi
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti “Maktabgacha ta’lim”, “Maxsus
pedagogika” fakulteti “Logopediya” 3-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15180376
Annotatsiya:
Mazkur maqolada nogironligi bo‘lgan kattalar uchun inklyuziv ta’limning
ahamiyati, unga moslashtirilgan dasturlar va ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan usullar yoritiladi.
Inklyuziv ta’lim nogironligi bor shaxslarning jamiyatga to‘laqonli integratsiyasini ta’minlashga
yordam beradi. Shu maqsadda moslashtirilgan o‘quv dasturlari, texnologik innovatsiyalar va
psixologik-pedagogik yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi. Maqolada jahon tajribasi va
milliy model asosida takliflar berilgan.
Kalit so‘zlar.
Inklyuziv ta’lim, nogironligi bo‘lgan kattalar, moslashtirilgan dasturlar,
texnologik innovatsiyalar, psixologik yondashuv, ta’lim imkoniyatlari, kasbiy rivojlanish.
Kattalar uchun inklyuziv ta'lim nogironlarning shaxsiy va kasbiy rivojlanishi uchun teng
imkoniyatlarga ega bo'lishini ta'minlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Nogironligi bo'lgan
kattalarning turli ehtiyojlarini qondirish uchun dasturlarni moslashtirish orqali o'qituvchilar
o'sish va imkoniyatlarni kengaytirishga yordam beradigan qo'llab-quvvatlovchi va inklyuziv
ta'lim muhitini yaratishi mumkin. Bu aholi duch keladigan noyob muammolarni tushunish va
moslashtirilgan strategiyalarni amalga oshirish kattalar ta'limida inklyuzivlikni rivojlantirish
uchun muhim ahamiyatga ega. Kattalar uchun inklyuziv taʼlim barcha qobiliyatlarga ega boʻlgan
shaxslar, jumladan, nogironlar uchun ham taʼlim olish imkoniyatlarini taqdim etishga qaratilgan.
Turli xil ta'lim ehtiyojlarini tan olish va qondirish orqali ushbu dasturlar kattalar o'quvchilari
uchun qo'llab-quvvatlovchi va inklyuziv muhitni yaratadi. Kattalar uchun ochiq va adolatli taʼlim
tajribasini yaratishga qaratilgan. Bu an'anaviy ta'lim dasturlarini turli qobiliyatlarga ega bo'lgan
shaxslar duch keladigan noyob ehtiyojlar va muammolarni qondirish uchun moslashtirishni o'z
ichiga oladi.
Kattalar ta'limida inklyuzivlik barcha o'quvchilar uchun teng imkoniyatlarni ta'minlashda
hal qiluvchi ahamiyatga ega. Xilma-xillikni o'z ichiga olgan va turli xil o'rganish uslublarini
moslashtirgan holda, inklyuziv dasturlar nogironlarga o'z ta'lim maqsadlariga erishish va
o'zlarining to'liq potentsiallarini ro'yobga chiqarish imkonini beradi. Nogironligi bo'lgan
kattalarga samarali yordam berish uchun turli xil nogironlik turlarini va ular o'rganishga qanday
ta'sir qilishini tushunish muhimdir. Ushbu qiyinchiliklarni tan olish orqali o'qituvchilar turli
qobiliyatlarga ega bo'lgan shaxslarni ta'lim sayohatlarida yaxshiroq qo'llab-quvvatlashlari
mumkin. Jismoniy nuqsonlardan kognitiv buzilishlargacha bo'lgan turli xil nogironlik turlari
o'quv jarayonida o'ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Ushbu nogironliklarning
aloqa, harakatchanlik va idrokga qanday ta'sir qilishini tushunish moslashtirilgan ta'lim
yondashuvlarini ishlab chiqish uchun juda muhimdir. Nogiron kattalar ko'pincha mavjud
bo'lmagan o'quv materiallari, yordamchi xizmatlarning etishmasligi va jamiyatdagi stigma kabi
to'siqlarga duch kelishadi. Bu qiyinchiliklarni yengish individual ehtiyojlarni qondiradigan
inklyuziv va qulay ta'lim muhitini yaratish bo'yicha faol choralarni talab qiladi.
Kattalar uchun ta'lim dasturlarini inklyuziv bo'lishiga moslashtirish nogironlarning turli xil
ta'lim ehtiyojlarini qo'llab-quvvatlaydigan moslashtirilgan strategiyalarni amalga oshirishni o'z
ichiga oladi. Shaxsiylashtirilgan o'quv rejalarini o'z ichiga olish va mavjud texnologiyalardan
46
foydalanish orqali o'qituvchilar barcha o'quvchilar uchun ta'lim tajribasini oshirishlari mumkin.
Shaxsiylashtirilgan ta'lim rejalari o'qituvchilarga nogironligi bo'lgan kattalarning o'ziga xos
ehtiyojlari va maqsadlarini qondirish uchun o'qitish va yordam xizmatlarini moslashtirishga
imkon beradi. Shaxsiy kuchli va qiyinchiliklarni aniqlash orqali ushbu rejalar kattalar ta'limiga
yanada maqsadli va samarali yondashish imkonini beradi. Kattalar uchun inklyuziv ta'lim
dasturlarini yaratish uchun mavjud o'quv materiallari va texnologiyalaridan foydalanish muhim
ahamiyatga ega. Ekranni o'qiydiganlardan tortib, sarlavhali videolargacha, turli xil ehtiyojlarni
qondiradigan vositalarni o'z ichiga olganligi barcha o'quvchilarning ta'lim mazmuniga kirishi va
ular bilan samarali shug'ullanishini ta'minlaydi. Nogironlar boʻyicha xizmat koʻrsatuvchi
provayderlar bilan hamkorlik qilish va inklyuziv taʼlim muhitini rivojlantirish kattalar uchun
muvaffaqiyatli inklyuziv taʼlim dasturlarining asosiy komponentlari hisoblanadi. Qo'llab-
quvvatlovchi va mehmondo'st muhit yaratish uchun birgalikda ishlash orqali o'qituvchilar
nogironligi bo'lgan shaxslarga o'zlarining ta'lim ishlarida muvaffaqiyat qozonishlari uchun
imkoniyat berishlari mumkin.
Nogironlar bo'yicha xizmatlar provayderlari bilan hamkorlik kattalar ta'limi dasturlariga
nogironlarni qo'llab-quvvatlash bo'yicha qo'shimcha resurslar va tajribalardan foydalanish
imkonini beradi. O'qituvchilar qulaylik va turar joy bo'yicha mutaxassislar bilan hamkorlik qilib,
barcha o'quvchilar muvaffaqiyatga erishish uchun zarur yordamni olishlarini ta'minlashlari
mumkin. Nogironligi bo'lgan kattalarning ta'lim muassasalarida muvaffaqiyatini rag'batlantirish
uchun qo'llab-quvvatlovchi va inklyuziv ta'lim muhitini yaratish juda muhimdir. Hurmat,
tushunish va qabul qilish madaniyatini tarbiyalash orqali oʻqituvchilar barcha oʻquvchilar
oʻzlarini qadrli va oʻrganish va oʻsish uchun kuchga ega boʻlishlari mumkin boʻlgan xavfsiz
makonni yaratishi mumkin. Nogironligi boʻlgan kattalar uchun inklyuziv muhit yaratishda
oʻqituvchilar hal qiluvchi rol oʻynaydi. O'qitishning qulay usullari, yordamchi texnologiyalar va
turli xil ta'lim ehtiyojlarini tushunish kabi mavzular bo'yicha ixtisoslashtirilgan ta'lim va kasbiy
rivojlanishni ta'minlash o'qituvchilarning barcha o'quvchilarni samarali qo'llab-quvvatlash
qobiliyatini oshirishi mumkin.
Nogironligi bo'lgan kattalarga o'zlarini himoya qilish va mustaqillikni rivojlantirish
imkoniyatlarini kengaytirish ularning moslashtirilgan ta'lim dasturlarida muvaffaqiyat
qozonishining kalitidir. O'z-o'zini ifoda etish, qaror qabul qilish va maqsadlarni belgilash
imkoniyatlarini ta'minlash odamlarga o'rganish sayohatlarida ishonch, o'z-o'zini anglash va
avtonomiyani rivojlantirishga yordam beradi. Nogironligi bo'lgan kattalar uchun moslashtirilgan
dasturlarni amalga oshirishdagi asosiy muammolardan biri bu etarli mablag'ni ta'minlash va
resurslarni samarali taqsimlashdir. Barqaror moliyalashtirish manbalarini himoya qilish va
resurslarni taqsimlash strategiyasini optimallashtirish kattalar uchun inklyuziv taʼlim
tashabbuslarining muvaffaqiyati va barqarorligini taʼminlashga yordam beradi. Shaxslarga
nisbatan munosabat va tasavvurlar ularning ta'lim muassasalarida ishtirok etishi va to'liq
qamrab olinishi uchun to'siqlarni keltirib chiqarishi mumkin. Qo'llab-quvvatlovchi va inklyuziv
ta'lim muhitini yaratishda ta'lim, xabardorlik kampaniyalari, hurmat va qabul qilish
madaniyatini targ'ib qilish orqali stigmalarni bartaraf etish va ularga qarshi kurashish zarur.
Nogironligi bo'lgan kattalar uchun muvaffaqiyatli moslashtirilgan dasturlarning amaliy
tadqiqotlarini o'rganish va almashish ilg'or tajribalar, innovatsion yondashuvlar va erishilgan
ijobiy natijalar haqida qimmatli tushunchalarni berishi mumkin. Kattalar uchun inklyuziv
ta’limning ishtirokchilar hayotiga, ko‘nikmalarini rivojlantirishga va umumiy farovonligiga
47
ta’sirini ta’kidlash bu sohadagi keyingi taraqqiyotga ilhomlantirishi mumkin. Nogironlar va
umuman jamiyat uchun inklyuziv kattalar ta'limining ijtimoiy va iqtisodiy afzalliklarini baholash
uning qiymatini tan olish va doimiy qo'llab-quvvatlashni targ'ib qilish uchun muhimdir. Ish bilan
ta'minlash imkoniyatlari, jamiyat integratsiyasi va umumiy hayot sifatiga ta'sirini o'rganish va
hujjatlashtirish inklyuziv ta'limning keng ko'lamli afzalliklarini ko'rsatishga yordam beradi.
Nogironligi boʻlgan kattalar uchun inklyuziv taʼlimni qoʻllab-quvvatlovchi va qoʻllab-quvvatlovchi
siyosat oʻzgarishlari va qoidalarini qoʻllab-quvvatlash tizimli oʻzgarishlarni yaratish uchun
muhim ahamiyatga ega. Siyosiy qarorlarga ta'sir qilish va nogironlarning huquqlari va
ehtiyojlarini ta'minlash uchun siyosatchilar, advokatlik guruhlari va manfaatdor tomonlar bilan
hamkorlik qilish ta'lim muassasalarida ustuvor hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, kattalar uchun inklyuziv taʼlim odamlardan farqlarni olish; bu
xilmaxillikni qabul qilish va nogironlar uchun yo'llarini yozish haqida. Inklyuzivlikni birinchi
o'ringa qo'yish orqali biz to'siqlarni yo'q qilishimiz, ularni qabul qilish madaniyatini
yuksaltirishimiz va nogironligi bo'lganlarga o'z potentsialini to'liq ro'yobga chiqarish jarayonini
kattalashtirishimiz mumkin. Biz qulay va qo'llab-quvvatlovchi ta'lim muhitini himoya qilishda
davom etar ekanmiz, biz barcha shaxslar umrbod ta'lim olish va o'z jamoalariga mazmunli hissa
qo'shishga ega bo'lgan jamiyatga yaqinlashamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
UNESCO. (2020). Inclusion and Education: All Means All. UNESCO Publishing.
2.
Slee, R. (2018). Inclusive Education: From Policy to Practice. Routledge.
3.
Farrell, P. (2019). The Psychology of Inclusive Education: New Directions in Theory and
Practice. Routledge.
4.
Ҳайдаров, А. (2021). Инклюзив таълим асослари. Тошкент: Фан нашриёти.
5.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher Psychological
Processes. Harvard University Press.
