11
3.
Кувыкин В.С., Михалева Г.В. Компьютерный тренажер по распознаванию и
ликвидации газонефетеводопроявлений при капитальном ремонте скважин // Управление
качеством в нефтегазовом комплексе. 2009. № 1. С. 51-53.
4.
Стариченко,
Б.
Е.
Компьютерные
технологии
в
образовании:
Инструментальные системы педагогического назначения : учеб. Пособие. – Урал. гос. пед.
ун-т. Екатеринбург: 1997. – 108 с.
5.
Юсупов Р.М, Алибоев С.Х Электронные образовательные тренажѐры и их роль в
системе образовательного процесса// Инновационные подходы в современной науке:
сборник статей по материалам LX межнарод. Научно –практической конференции . –
Москва, 22019, стр. 43-49.
6.
Н. А. Муслимов, Д.М. Сайфуров, М.Ҳ. Усмонбоев, А.Б. Тўраев Веб технология асосида
электрон ахборот таълим ресурсларини яратиш ва уларни амалиѐтга жорий этиш. –
Тошкент; 2015 – 128 бет.
BI TIZIMINING ISHLASH PRINSPI VA ELEKTRON JADVALLAR BILAN O‗ZARO
BOG‗LIQLIGI
t.f.d., k.i.x Babomuradov Ozod Jo‗raevich
Jizzax shahridagi Qozon Federal universiteti filiali direktori
Matchonov Shoxrux Matkarim o‗g‗li
Raqamli texnologiyalar va sun‘iy intellektni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot instituti stajyor
tadqiqotchisi
Annotatsiya:
Ushbu ishda BI tizimlarining ishlash prinspi, BI vositalari va elektron
jadvallar o‗rtasidagi o‗zaro ta‘sir, BI tizimining ishlash prinspi juda aniq va londa qilib
tushuntirilgan.
Kalit so‗zlar:
BI (Business Intelligence), ETL(Extract-Transform-Load), DWH(Data
Warehouse), Advanced Analytics, Predictive Analytics, Text Mining, Data Scientists, OLAP(On-
Line Analytical Processing), CPM, Data Marts.
BI atamasi birinchi marta 1958-yilda Hans Piter Lunning maqolasida paydo bo‗lgan va
taqdim etilgan faktlar o‗rtasidagi bog‗liqlikni tushunish imkoniyati sifatida talqin qilingan. Endi,
qaror qabul qilish uchun tahlil qilinishi kerak bo‗lgan ma‘lumotlar miqdori sezilarli darajada
oshgan va ularni qayta ishlash maxsus texnik vositalarsiz (ham apparat, ham dasturiy ta‘minot)
imkonsiz bo‗lib qolganda, bu atama birinchi navbatda IT tizimlari kontekstida qo‗llanila
boshlandi[1]:
Business Intelligence (BI) - bu qarorlarni qo‗llab-quvvatlashga qaratilgan korporativ
axborot tizimlarining keng toifasi bo‗lib, u quyidagi funktsional bloklarni o‗z ichiga oladi[2]:
Ma‘lumotlarni yuklash va o‗zgartirish (ETL, Extract-Transform-Load);
Korporativ ma‘lumotlar ombori (DWH, Data Warehouse);
Kengaytirilgan tahlil (Advanced Analytics), shu jumladan bashoratli tahlillar (Predictive
Analytics), matn tahlili (Text Mining) va maʼlumotlar muhandislarining boshqa vositalari (Data
Scientists).
Hisobotlarni avtomatlashtirish (hisobot qilish) va ma‘lumotlarni mustaqil tadqiq qilish
(O‗z-o‗ziga xizmat ko‗rsatish BI), shu jumladan OLAP vositalari (On-Line Analytical
Processing) va interfaol boshqaruv panellarining vizual dizaynerlari va qat‘iy hisobotlar[1-3]
Pochta,
messenjer
eksport
Excel
hisobotini
formatlash
excel
yuklamalari
12
1-rasm. BI tizimining ishlash prinspi.
Ma‘lumotlarni qo‗lda kiritish - ma‘lumotlarni qo‗lda kiritishni avtomatlashtirish uchun BI
platformasiga o‗rnatilgan, shu jumladan ma‘lumotlarni kiritish shakllari (ma‘lumotlarni kiritish),
manba tizimlariga qayta yozish (qayta yozish) va hisobot, byudjetlashtirish va rejalashtirishni
birlashtirish vazifalariga moslashtirilgan shaklga asoslangan echimlar (integratsiyalashgan
rejalashtirish).
Bundan tashqari, BI klassi ko‗pincha CPM (Korporativ samaradorlikni boshqarish)
sinfining echimlari bilan kesishadi, farqi shundaki, agar BI odatda biron bir mavzuga
bog‗lanmagan asboblar to‗plami bo‗lsa, CPM odatda amalga oshirishni tezlashtirish uchun
uslubiy ishlanmalarni o‗z ichiga oladi.[4-5].
BIni amalga oshirish uchun zarur shartlar:
Kiruvchi ma‘lumotlar hajmining o‗sishi
Qaror qabul qilish vaqtining qisqarishi
Boshqaruv jarayonlarining murakkabligi
Boshqaruv, tahlil va baholashning an‘anaviy usullarining samarasizligi
Excel yoki BI.
Deyarli har qanday kompaniyada BI tizimlarining tabiiy "oldingi" Excel (yoki boshqa
elektron jadval protsessorlari) bo‗lib, u ma‘lumotlarni yig‗ish, tahlil qilish va vizualizatsiya
qilish muammolarini hal qiladi.
Vaqti-vaqti bilan ekspertlar o‗rtasida tahlil uchun nima yaxshiroq va qulayroq - Excel
yoki BI haqida tortishuvlar mavjud. Ko‗p nusxalar buzilgan, ammo aniq g‗olib yo‗q va ehtimol
bo‗lmaydi ham. Shunday ekan, Excel va BI raqobatdosh emas, balki bir-birini to‗ldiradiganligini
tan olish kerak.
Excel va BI, garchi ular funksionallik nuqtai nazaridan qisman bir-biriga mos kelsa ham,
turli vazifalarni hal qiladi va bu ularning asosiy farqidir. Tajriba shuni ko‗rsatadiki, elektron
jadval protsessorlari yoki biznesni tahlil qilish tizimi foydasiga tanlov tashkilot yoki loyihaning
ko‗lami bilan emas, balki hal qilinayotgan vazifa bilan belgilanadi. Agar muayyan vaziyatda
o‗zgarishlarni amalga oshirish tezligi juda muhim bo‗lsa va umumiy jarayonning uslubiy
barqarorligi ikkinchi darajali bo‗lsa, Excel qulayroq bo‗ladi. Yangi ma‘lumotlarni yuklash, ularni
mavjudlari bilan bog‗lash, ko‗rsatkichlardan faqat bittasi uchun hisoblash usulini o‗zgartirish va
eskirgan ma‘lumotlarni o‗chirish kerak bo‗lganda. Bu BI tizimi buni qila olmaydi degani emas,
shunchaki o‗zgartirishlar kiritish qisman qiyinroq bo‗ladi.
13
Boshqa tomondan, yagona hisobotni shakllantirish uchun barcha bo‗limlarning
ma‘lumotlarini jamlaganda, Excelning ko‗p sonli fayllarini bitta jadvalga to‗g‗ri yig‗ish deyarli
mumkin emas. Xatolarning paydo bo‗lish ehtimoli katta, ularning manbasi topilmaydi. BI tizimi
bu vazifa uchun ko‗proq mos keladi[6-10].
Shuning uchun har qanday BI tizimida elektron jadvallar bilan integratsiya modullari
bo‗lishi kerak. 2-rasmda BI va Excel yetuk tahlil platformalariga qanday integratsiya qilinganligi
ko‗rsatilgan.
BI tizimining ishlash prinspi.
BI platformalari bir-biridan juda ko‗p parametrlar - unumdorlik, funksionallik, bulutli
versiyalarning mavjudligi va boshqalar bilan farq qilishi mumkin. Ammo agar siz ularning ish
sxemasini ko‗rib chiqsangiz, u hamma uchun printsipial jihatdan o‗xshash. BI platformasi
integratsiyalashgan ma‘lumotlar manbalari mavjud bo‗lib, ular turli xil vositalarni taqdim
etadilar va natijada foydalanuvchilar shaxsiy kompyuterlarda, mobil qurilmalarda, video
devorlarda va hokazolarda tartibga solinadigan va bashorat qilinadigan hisobotlar, asboblar
paneli va grafiklarni olishadi. Ushbu funktsiyalarni ta‘minlash uchun turli xil ma‘lumotlarni
qayta ishlash funktsiyalarini bajaradigan texnik quyi tizimlar taqdim etiladi[10-11].
Shuning uchun har qanday BI tizimida elektron jadvallar bilan integratsiya modullari
bo‗lishi kerak. 2-rasmda BI va Excel yetuk tahlil platformalariga qanday integratsiya qilinganligi
ko‗rsatilgan.
2-rasm. BI vositalari va elektron jadvallar o‗rtasidagi o‗zaro ta‘sir
ETL
Pochta,
messenjer
XMLA
eksport
modulli rejalarni yig'ish
va hisobotlarni
avtomatlashtirish
Excel
hisobotini
formatlash
excel
yuklamalari
excel
pivot jadvali
14
3-rasm. BI yechimining tipik tuzilishi
BI yechimining komponentalar turlari.
Ma‘lumotlarni yuklash va o‗zgartirish (ETL)
BI platformasining ishlashi uchun zarur bo‗lgan ma‘lumotlar ETL vositalaridan
foydalangan holda turli IT tizimlaridan olinadi va maxsus ma‘lumotlar omborlariga kiritiladi.
Ma‘lumotlar bazalaridan farqli o‗laroq, bu omborlar ma‘lumotlarni yanada samarali tahlil qilish
va so‗rovlarni qayta ishlash uchun maxsus tarzda tuzadilar. Ma‘lumotlar ombori darajasida
ma‘lumotlarni o‗zgartirish odatda ETL vositasi tomonidan tartibga solinadi. DWH darajasida
ma‘lumotlarni o‗zgartirishning yakuniy natijasi "data marts" (Data Marts) deb ataladigan -
tozalangan ma‘lumotlar to‗plamlari bo‗lib, foydalanuvchilar OLAP vositalaridan foydalanishga
to‗g‗ridan-to‗g‗ri kirish huquqiga ega[12-13].
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Ralph Kimball et al. «The Data warehouse Lifecycle Toolkit» (2nd ed.) Wiley ISBN 0-470-
47957-4;
2.
CBAP / CCBA Certified Business Analysis Study Guide. — 2017;
3.
Gartner Says Worldwide Business Intelligence, CPM and Analytic Applications/Performance
Management Software Market Grew Seven Percent in 2012. Gartner. Дата обращения: 11 мая
2017;
4.
Business Intelligence and Analytics Market worth 60.49 Billion USD by 2027 / Emergen
Research;
5.
Efraim Turban, Dursun Delen, Ramesh Sharda. Business Intelligence, Analytics, and Data
Science: A Managerial Perspective. — Pearson, 2017;
6.
Haenlein, M.; Kaplan, A. A brief history of artificial intelligence: On the past, present, and
future of artificial intelligence. Calif.;
7.
Manag. Rev. 2019, 61, 5–14. [CrossRef];
8.
Kaplan, A.; Haenlein, M. Siri, Siri, in my hand: Who‗s the fairest in the land? On the
interpretations, illustrations, and implications;
9.
of artificial intelligence. Bus. Horiz. 2019, 62, 15–25. [CrossRef];
10.
Xu, Y.; Shieh, C.H.; van Esch, P.; Ling, I.L. AI customer service: Task complexity,
problem-solving ability, and usage intention.Australas. Mark. J. 2020, 28, 189–199. [CrossRef];
15
11.
Yu, H.; Yang, L.T.; Zhang, Q.; Armstrong, D.; Deen, M.J. Convolutional neural networks
for medical image analysis: State-of-theart,comparisons, improvement and perspectives.
Neurocomputing 2021, 444, 92–110. [CrossRef];
12.
Li, Z.; Liu, F.; Yang, W.; Peng, S.; Zhou, J. A survey of convolutional neural networks:
Analysis, applications, and prospects. IEEE Trans. Neural Netw. Learn. Syst. 2021, 1–21.
[CrossRef];
13.
Sampson, S.E. A strategic framework for task automation in professional services. J. Serv.
Res. 2021, 24, 122–140. [CrossRef].
O‗QUV JARAYONIDA FOYDALANILADIGAN BULUTLI TARMOQ
XIZMATLARINING FUNKTSIONAL IMKONIYATLARI
Bobobekov Shokir Ravshanovich
Jizzax davlat pedagogika instituti o‗qituvchi
Annotatsiya:
Ushbu
maqolada
bulutli
texnologiyalarga
asoslangan
tarmoq
xizmatlarining imkoniyatlaridan ta‘lim jarayonida foydalanish va uning ahamiyati haqida so‗z
yuritilgan.
Kalit sо‗zlar:
ta‘lim, bulutli hisoblash, bulutli texnologiyalar, bulutli xizmatlar.
Ta‘lim har qanday jamiyatning ajralmas qismidir. Jamiyat ta‘lim tizimini
zamonaviylashtirmasdan jadal rivojlana olmaydi. Zamonaviy dunyoda ta‘lim ijtimoiy va
iqtisodiy farovonlik o‗sishining eng muhim sharti, mamlakatni barqaror rivojlanishining manbai
hisoblanadi. Bugungi kun yosh avlodining zamonaviy texnologiyalarga asoslangan Internet
xizmatlaridan foydalanishga ehtiyoji yuqori. Shu sababli, bulutli texnologiyalarga asoslangan
tarmoq xizmatlaridan foydalanish eng samarali va qulay usullardan biri hisoblanadi [3].
Bulutli texnologiya zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining faol
rivojlanayotgan sohalaridan biri bo‗lib, u sifatli ta‘lim natijalariga samarali erishishga, axborotga
bo‗lgan ehtiyojlarini qondirishga va analitik qobiliyatlarni shakllantirishga yordam beradigan
keng ko‗lamli didaktik imkoniyatlarga ega.
O‗quv jarayonini tashkil etishda bulutli texnologiyalardan foydalangan holda amaliy
topshiriqlarni bajarish bilan cheklanib qolmay, balki yagona axborot ta‘lim maydonini tashkil
etish imkoniyatini ham beradi. Ta‘lim jarayonida bulutli texnologiyalarga asoslangan ta‘lim
muhitidan foydalanish talabalarga shaxs sifatida o‗zini-o‗zi anglash, ta‘limiy qobiliyatlarini,
axborot bilan ishlash kompetensiyalarini rivojlantirish imkonini beradi. Bulutli texnologiyalarga
asoslangan tarmoq xizmatlaridan foydalanish, ta‘limni masofaviy shaklida olib borish uchun
qulay imkoniyatlar taqdim etadi. Masalan, talabalarga zarur o‗quv resurslarni uzatish,
topshiriqlar yaratish va uni taqdim etish, topshiriqlar ijrosini baholash va o‗zlashtirish darajasini
tahlil qilib borish kabi imkoniyatlar. Shuningdek, talabalar hamda o‗qituvchi va talaba o‗rtasida
o‗zaro aloqani tashkil etish imkonini ham beradi. Bulut shuningdek, guruhli shakldagi ishlarni
bartaraf etadi, ya‘ni talabalar guruhli loyiha ustida ishlash uchun bir joyda bo‗lishlari shart emas,
lekin ular bulutli hisoblash orqali istalgan joydan topshiriqlarni bajarishlari mumkin.
Bulutli texnologiyalar ta‘lim jarayonining barcha ishtirokchilarining ilmiy va ijodiy
faoliyat yuritishi uchun keng ko‗lamli samarali ta‘lim xizmatlarini taqdim etadi. Bulutli
texnologiyalarga asoslangan tarmoq xizmatlaridan foydalanish natijasida talabalar zamonaviy
ta‘lim olish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Bulutli texnologiyalarning imkoniyatlaridan foydalanish
ta‘lim sifati, o‗quv resurslari va o‗zlashtirish darajasini oshiribgina qolmay, o‗quv jarayonini
uzluksiz va tizimli tashkil qilish imkonini beradi. Shuningdek, boshqa ta‘lim muassasalari bilan
xamkorlik qilish imkonini beradi.
Bulutli texnologiyalarga asoslangan tarmoq xizmatlaridan foydalanishda ta‘lim sifati va
kadrlar tayyorlash darajasini oshirishga qaratilgan axborot bazalari va bilimlarining ochiqligi va
undan foydalanish imkoniyati, moliyaviy va moddiy resurslarni tejash, tarmoq resurslari orqali