
273
2. Yoziev.l.X, Arabova.I.Z, Dorivor o‗simliklar (botanika tavsifi, geografik tarqalishi,
kimyoviy tarkibi va tabobatda hamda tibbiyotda ishlatilishi) Toshkent 2017 (44-45 betlar);
3. Berdiyev.E.T, Hakimova M.X, Maxmudova G.B, O‗rmon dorivor o‗simliklari
Toshkent – 2016 (235-236 betlar);
4. Xolmatov.H.X, Ahmedov.O‗.A, Musayeva.N.A, Farmakognoziya va Botanika asoslari
Toshkent 2017 (74-75 betlar);
5.Axmedov.E.T, Berdiyev.E.T, Dorivor o‗simliklarni yetishtirish texnologiyasi Toshkent
2017 (64 bet).
ELWENDIA CAPUSII (FRANCH.) PIMENOV & KLJUYKOV ЭКОЛОГИК -
ФИТОЦЕНОТИК ТАВСИФИ (ТУРКИСТОН ТИЗМАСИ)
Маматкулова И.Э., Абдураимов О.С
.
Ўқитувчи, Ўзбекистон Миллий университети Жиззах филиали,
PhD (катта илмий ходим), ЎзР ФА Ботаника институти, Тошкент
Аннотация:
Мақолада Туркистон тоғ тизмасида тарқалган Elwendia
capusii (Franch.) Pimenov & Kljuykov экологик фитоценотик тавсифи келтирилган.
Тадқиқотлар давомида тур иштирок этган 10 та ўсимлик жамоалари ўрганилган.
Elwendia capusii мазкур жамоаларда фақатгина иштирокчи тур сифатида қайд этилган.
Калит сўзлар:
Elwendia capusii, фитоценология, экология, Туркистон тизмаси.
Фитоценоз (ўсимликлар жамоаси) деб муайян бир ҳудуддаги бир-бири билан ўзаро
боғланган, ташқи муҳит билан муносабати ва маълум бир таркиб ва тузилиши билан
характерланувчи ўсимликларнинг ҳар қандай йиғиндиси тушунилади[3].
Кейинги ўн йиллик давомида Туркистон тизмаси ва унга чегарадош бўлган
ҳудудларнинг флораси ва ўсимликлар қопламини ўрганишга бағишланган тадқиқотлар
сезиларли даражада ортди. Туркум вакилларининг Туркистон тоғ тизмаси ва унга ѐндош
бўлган худудларда тарқалиши борасидаги айрим маълумотлар Н.О. Сулаймонов[4], Л. А.
Ботирова [2], А.С. Эсанқулов [5], Д.Э.Азимовалар [1]томонидан келтирилган рўйхатларда
қайд этилган. Мазкур турнинг флора таркибида учраши борасидаги маълумотлар кўп қайд
этилган бўлиб, уларнинг ўсимлик жамоаларидаги мўллиги ҳамда қай даражада иштирок
этиши борасида маълумотлар етарлича эмас. Фақатгина Л.А.Ботирова [2] тадқиқотларида
Зоминсув ҳудудидаги айрим жамоалар хусусида сўз юритилган.
Тадқиқотларимиз давомида Туркистон тоғ тизмасида (Ўзбекистон) тарқалган
Elwendia capusiiиштирокидаги ўсимликлар жамоаси таҳлил қилинди (1-жадвал).

274
1-жадвал
Elwendia capusii ценопопуляцияларида тарқалган юксак ўсимликлар рўйхати
Ўсимлик жамоалари
Эфемерли-ҳар хил ўтли-
шувоқзор
Буғдойиқли- шувоқзор
Буғдойиқли-
шувоқли-бутазор
Ҳар хил ўтли-
шувоқзор
ЦП
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Қопланиш даражаси, %
35-40
40-45
40-45
65-70
60-65
50-55
60-65
55-60
55-60
65-70
Тур номи
Prunusspinosissima
-
Sol
-
sol
-
-
sp
1
sp
1
sp
2
sp
2
Prunuserythrocarpa
sol
-
sol
sol
-
-
sp
1
sp
1
-sp
2
sp
1
sp
1
Artemisia tenuisecta
sp
3
sp
3
sp
2
cop
1
cop
1
cop
1
sp
3
sp
3
sp
3
sp
3
A. ferganensis
sp
1
sp
1
sp
2
cop
1
cop
1
cop
1
sp
3
sp
3
sp
3
sp
3
Salvia karelinii
sp
1
Sol
sp
1
-
sol
-
sol
-
sp
1
sp
1
Achilleaarabica
sol
-
sp
1
sp
1
sp
1
sp
1
-
sol
-
sol
-
-
-
sp
3
sp
3
sp
3
cop
1
cop
1
cop
1
cop
1
1.
Alhagi
pseudalhagi subsp. ca
nescens
-
-
-
-
-
-
sol
sp
1
sol
sol
Alceanudifloria
sol
-
-
sol
sol
sol
sp
1
-
sol
sol
Leuzearepens
-
Sol
-
-
-
-
sp
1
-
sp
1
sp
1
Astragalussieversianus
sol
Sol
sol
sol
-
sol
sol
-
sol
-
Cousiniaresinosa
sol
Sol
sol
-
-
sol
-
-
sol
-
Capparusspinosa
sp
1
sp
1
sp
1
-
-
-
sol
-
sp
1
sp
1
Centaureasquarrosa
-
-
-
-
-
-
sol
sol
-
sol
Convolvulus arvensis
-
-
-
-
-
-
sol
sol
-
-
Elwendiacapusii
sp
1
sp
1
sol-sp
1
sol
sol
-
sol
sol
sol
sol
Elwendiachaerophylloides
-
Sol
-
sol
-
sp
1
-
-
sol
-
Eremurusregelii
sp
2
sp
3
sp
2
-
-
sol
-
-
sol
-
Echiumitalicum
-
-
-
sol
-
-
sol
-
sol
sol

275
Haplophyllumlatifolium
-
Sol
-
-
sol
-
sol
sol
sp
1
sp1
Hypericumperforatum
-
-
-
sol
-
-
sol
-
-
-
Lactucaserriola
sol
sp
1
sp
1
-
-
-
sol
sol
sol
sol
Medicago sativa
-
-
sol
-
sol
-
sol
-
sol
sol
Melilotusofficinalis
-
Sol
-
sol
-
-
sol
sol
sol
sol
Nepetaolgae
sp
1
-
sol
-
-
-
sp
1
sp
1
sol
sol
Cullen drupacea
sp
1
sp
1
sp
1
-
-
-
-
-
-
-
Phlomusthapsoides
sp
2
sp
2
-
sp
1
sp
2
sp
1
-
-
-
-
Plantagolanceolata
-
Sol
-
sol
sol
sol
sp
1
sp
1
sol
sol
Poabulbosa
-
Sol
sol
-
-
sol
-
-
sol
-
Sisymbriumaltissimum
-
Sol
-
sol
sol
sol
-
sol
sol
sol
Sileneguntensis
-
-
-
-
-
-
sol
sol
sol
sol
Trihodesmaincanum
-
-
-
-
-
-
sol
sol
sol
sol
Tragopogonmalicus
-
Sol
-
sol
-
-
sol
sol
sol
sol
Aegilopscrassa
sp
1
sp
1
sp
1
-
sol
sol
-
sol
-
-
A. squarrosa
sp
1
-
sp
1
sp
1
sp
1
sp
1
sp
3
sp
3
sp
3
sp
3
Aphanopleuracapillifolia
sp
1
-
sol
-
-
sol
-
-
sol
-
Astragaluscampylotrichus
sol
Sol
-
-
sol
-
-
sol
-
sol
Alyssum marginatum
sol
Sol
sol
sp
1
-
sp
1
-
sol
-
sol
Anisanthatectorum
-
-
-
sol
sol
sol
-
-
-
-
Avenatrichophylla
-
Sol
-
-
-
-
sol
sol
sol
sol
Bromusoxyodon
sp
1
Sol
sp
1
sol
sol
-
-
-
-
-
B. danthoniae
-
Sol
-
sol
-
sol
-
sol
-
sol
Diarthronvesiculosum
sol
sp
1
sp
1
sp
2
sp
2
sp
2
-
-
sol
sol
Filagoarvensis
sol
Sol
sol
-
sol
-
-
-
-
-
Phleumpaniculatum
sol
-
sol
-
-
-
-
-
-
-
Tithymalusfalcatus
sp
1
sp
1
sol
sol
sol
sol
-
-
-
-
Koelpinialinearis
sp
1
sp
1
sol
sol
sol
-
sol
-
sol
sol
Leptaleumfilifolium
sol
-
sol
sol
-
sol
-
-
-
sol
Malcolmiaafricana
sol
Sol
sol
sp
1
sp
1
sp
1
-
-
-
-
Taeniatherumcrinitum
-
-
-
-
-
-
sol
-
sp
1
sp
1
Hypecoumparviflorum
-
Sol
-
sol
-
-
sol
-
-
sp
1
Ziziphorapedicellata
-
-
-
-
-
-
-
-
sol
sol

276
Elwendia capusii
(Капю зираси) – Илдизтуганакли, туганакпояли, туганаксимон
йўғонлашган поликарп ўт ҳисобланади. Ҳудуднинг адир, гилли ва майин тупроқларида
тарқалган. Мазкур тур, хўжалик аҳамиятига кўра фойдаланилмайдиган турлар қаторига
киритилган. Бу эса, мазкур тур устида янги тадқиқотлар олиб боришни тақозо этади.
Тадқиқотлар давомида турнинг 4 та ўсимликлар жамоасида 10 та ўсиш нуқталари
аниқланди. Тадқиқотларимиз Туркистон тоғ тизмасининг Дуоба, Еттикечув, Ўриқлисой,
Пишағарсой ҳудудлари атрофида олиб борилди. Мазкур ҳудудларнинг денгиз сатҳидан
баландлиги 1100-1450 м атрофида бўлиши кузатилди. Мазкур тур асосан эфемерли-ҳар
хил ўтли-шувоқзор, буғдойиқли-шувоқзор, буғдойиқли-шувоқли-бутазор ҳамда ҳар хил
ўтли-шувоқзор ўсимликлар жамоаларида тарқалганлиги кузатилди. Шу билан бирга 2, 4, 6
ҳамда 9 ценопопуляцияларда
Elwendia chaerophylloides
ҳам учраши кузатилди.
Фитоценозларнинг йил ва фасллар давомида, уларнинг ҳолатини ўзгариб туриши
кузатилади. Айрим йилларда йиллик ѐғин миқдорининг кўп бўлиши натижасида
Elwendia
туркуми вакилларининг маълум майдонларни эгаллаб олиши кузатилади. Лекин мазкур
туркум вакиллари Туркистон тоғ тизмасидаги ўсимликлар жамоасида доминантлик
қилиши ҳолатлари кузатилмади.
Юқорида қайд этилган маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, ҳозирги кунга қадар
Ўзбекистонда тарқалган
Elwendia
Boiss. туркуми турларининг ценопопуляциялари ва
уларнинг ҳолати борасида аниқ мақсадга йўнатилтирилган тадқиқотлар олиб борилмаган
Шу билан бир қаторда, олинган натижалар муҳим хўжалик аҳамиятига эга бўлган турлар
устида узоқ йиллар давомида мониторинг олиб бориш, уларнинг табиий заҳиралари
аниқлаш ҳамда истиқболли турлардан кенг миқѐсда фойдаланилади. Турнинг
интродукциясини амалга оширишда, мазкур ҳудудлар ва улардан олинадиган намуналар
бирламчи материаллар сифатида фойдаланиш имконини беради.
Мазкур олинган натижалар турларнинг ценопопуляцияларини баҳолаш учун
бирламчи материаллар сифатида хизмат қилади. Турларнинг ўсимликлар жамоаларида
тарқалишини тадқиқ этиш, уларнинг экологик оптимуминин аниқлаш имконини беради.
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:
1.
Азимова Д.Э. Молгузар ботаник географик райони флораси. Биология фанлари
бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. Тошкент, 2018. 44 б.
2.
Ботирова Л.А. Зоминсув хавзасининг ўсимликлар коплами: Автореф. дис. ...канд.
биол. наук. – Ташкент: 2012. – 24 с.
3.
Рахимова Т.Т. Ўсимликлар экологияси ва фитоценология фанларидан методик
қўлланма. Тошкент. 2009. 72 б.
4.
Сулайманов Н.О. Флора бассейна реки Аксу (Туркестанский хребет): дис.
...канд.\биол. наук. – Тошкент: 2008. – 238 б.
5.
Эсанкулов А.С. Флора Зааминского государственного заповедника: дис.
...канд.биол. наук. – Тошкент: 2012. – 145 б.
HYPERICUM PERFORATUM L
O‗SIMLIGINING DORIVORLIK XUSUSIYATI VA
GENETIK TAHLILI
Jamoatova Farangiz Jamoliddin qizi
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ yo‗nalishi talabasi
Anvarov Bobur Baxodir o‗g‗li
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ yo‗nalishi talabasi
Annotatsiya:
Qizilpoycha – Hypericum L. va dog‗li (to‗rtqirrali) dalachoy- Hypericum
muculatum Crantz. Dalachoydoshlar- Hypericum oilasiga kiradi. Dalachoy ko‗pyillik, bo‗yi 30-