293
4. Montufar .R.&.Pitman.N.2004.2006.IUCN xavf ostida bo‘lagan qizil ro‘yhat. 2007-
yil 24- avgust;
5.
Д.Т. Хамраева, О.К. Хожиматов, А.И.Уралов. Рост и развитие Ferula
tadshikorum Pimenov в условиях интродукции Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(3), P.172-177.
6. apteka.uz. / dori vositalari /Valeriana.
KATRAN
(CRAMBE CORDIFOLIA)
VA UNING TIBBIYOT VA SANOATDAGI
AHAMIYATI
Rajabboyeva Xilola Toirbek qizi
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Katran o‗simligini shifobaxsh dorivor o‗simlik sifatidagi xususiyatlarini
xalqimizga keng yetkazishimiz zarur. Bundan tashqari, xalq tabobati sohasida mutaxassislar bilan
bir qatorda shifoxonalarda faoliyat ko‗rsatib kelayotgan vrachlarimiz davolash amaliyotida keng
qo‗llashlari juda muhim hisoblanadi.
Kalit soʻzlar:
Plantatsiya, katran (Crambe cordifolia), yurak bargli krambe (Crambe
glabrata).
Katran
Crambe cordifolia
, katta dengiz karamchasi yoki yurak bargli crambe (
Crambe
glabrata
) –gulli o‘simliklarning Brassicaceae oilasiga tegishli bo'lib, Kavkazda yashaydi.
Uzunligi 2,5 m (8 fut) va kengligi 1,5 m (5 fut) gacha o‘sadigan, buyrak shaklidagi to'q yashil
barglari, uzunligi 35 sm (14 dyuym) yoki undan ko'p bo'lgan, to'p hosil qiluvchi
. yozning o'rtalaridan oxirigacha. Bogʻlarda keng ajinli barglari
va balandligi 2 metr (6 fut 7 dyuym) gacha boʻlgan va yozning boshida paydo boʻladigan
koʻplab mayda xushboʻy oq, xochsimon (xoch shaklidagi) gullardan iborat ajoyib koʻp shoxli
to‗pgullari uchun oʻstiriladi. Mevasi ochilmaydigan ikki a'zoli po'stloq bo'lib, yuqori qismi katta
va pastki qismi rivojlanmagan bo'lib, unda bir yoki kamroq ikkita urug' mavjud.Qurg'oqchilik
sharoitida barglar eskiradi. Ildiz otgan oʻsimlik bezovtalanishni yoqtirmaydi.[1]
Katran o‗simligi bir qarashda kishida keraksiz, yovvoyi o‗simlik sifatida taassurot qoldiradi.
Uni barchamiz yo‗lda, cho‗lda ko‗p uchratganmiz. Ammo uning shifobaxsh xususiyatlarini
hammamiz ham bilavermaymiz.
Yaqinda yem-xashak sifatida ishlatila boshlandi. Ekinlar Ukrainada, Krasnodar o'lkasida,
Rossiyada mavjud. Ayniqsa, mamlakatning quruq hududlarida uchraydi. Yashil massa yem-
xashak sifatlari bo'yicha karamga yaqin. Turli hayvonlar, asosan qoʻylar boqiladi; uglevodli
ozuqa tayyorlash uchun ishlatiladi. O'simliklar yaxshi ta'mga ega va ularning yashil qismi
ishlatilishi mumkin. O'rtacha hosildorlik 400- 500, yuqori 900-1000 kg / ga. Ildiz tizimi yaxshi
rivojlangan, tuproqqa 3 m gacha kirib boradi. Bu o'simlikning yuqori qurg'oqchilikka
chidamliligini isbotlaydi. Poyasi 1,5-2,5 m balandlikda, tuksiz, shoxlangan. Bazal barglari uzun,
yirik, tuxumsimon yoki buyraksimon, tubida chuqur yurak shaklida, qirralari teng bo'lmagan
tishli, ba'zida novda va plastinkalarda siyrak tuklari bor.[3]
Naslchilik ishlari katranning yer usti massasida glyukozinolatlarni kamaytirish yo'nalishida
olib boriladi. Bog ' dizaynidagi noyob o'simlik, lekin behuda - sezilarli balandlik va mo'l-ko'l
gullash katranni bog'ning ko'chatlari – miscanthus, makleya kabi gigantlari bilan bir qatorga
qo'yadi. Gul bog'i uchun mukammal fon o'simlik. Catran Primorsk turidagi o'simliklarning
barglari oziq-ovqat uchun ishlatiladi.
Crambe cordifolia Steven ko'p yillik o'simlik bo'lib, ko'plab biologik faol moddalar,
jumladan aminokislotalar, quersetin va kaempferol glikozidlarini o'z ichiga oladi. Ushbu o'simlik
birikmalarini tekshirishni davom ettirishda karboksilik kislotalarning sifat tarkibi va miqdoriy
tarkibini o'rganish maqsadga muvofiqdir.[2]
294
Kimyoviy usullar yordamida quyidagi organik kislotalarning miqdoriy tarkibi aniqlandi:
piruvik (40,66 mg/g), izotsitrik (12,88 mg/g), limon (8,71 mg/g), suksinik (38,03 mg/g) va
molik. (0,75 mg/g). Yog' kislotalari orasida to'yingan va to'yinmagan kislotalar GC/MS usuli
bilan aniqlandi. Umumiy yog'li kislotalarning ko'p to'yinmagan yog'li kislotalari miqdori
56,97%, to'yingan - 38,53% va chala to'yinmagan - 4,50% ni tashkil etdi. Aniqlangan 7 ta yog
'kislotalari orasida linolenik va palmitik kislotalar ustunlik qildi. Tadqiqot natijalari shuni
ko'rsatadiki, Crambe cordifolia Steven barglari karboksilik kislotalarning manbai hisoblanadi.
Habashiston Respublikasi katran urug'idan neft olinadi.[4]
Shifobaxsh xususiyatlari ko‗pligi sababli tibbiy maqsadlarda keng qo‗llaniladi. Oshqozon-
ichak yo‗lini shlaklar va gijjalardan tozalashdan tashqari, boshqa kasalliklarni davolashda juda
foydali hisoblanadi. Angina, bronxit va nafas a‘zolari shamollashi bilan kechuvchi boshqa
kasalliklarni misol tariqasida keltirish mumkin. Eritmasi bilan og‗iz chayish uchun antiseptik va
og‗riq qoldiruvchi xususiyati borligi uchun nafas yo‗llarini mikroblardan tozalash hamda og‗izdan
yoqimsiz xid kelishini yo‗qotsa, oz miqdorda ichish bilan ovoz bo‗g‗ilishiga davo bo‗ladi. Ipak
qurti boqishda substrat sifatida foydalanish mumkin.
Katran uzoq vaqtdan beri tibbiyotda ishlatilgan: ovqat hazm qilish tizimini yaxshilash va
ishtahani yaxshilash, yangi foydalanish chigirtka qarshi himoya qiladi, buyrak, jigar, oshqozon,
o'n ikki barmoqli ichak yarasida foydalaniladi.[5]
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, katran o‗simligini shifobaxsh dorivor o‗simlik
sifatidagi xususiyatlarini xalqimizga keng yetkazishimiz zarur. Bundan tashqari, xalq tabobati
sohasida mutaxassislar bilan bir qatorda shifoxonalarda faoliyat ko‗rsatib kelayotgan vrachlarimiz
davolash amaliyotida keng qo‗llashlari juda muhim hisoblanadi. Shundan kelib chiqib
viloyatimizda katran yetishtirish uchun qulay iqlim sharoiti mavjudligi, kam sarfli ekinligi bois
plantatsiyalar tashkil qilib, mavjudlarini yanada kengaytirish alohida ahamiyatga egadir.[6]
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
BSBI ro'yxati 2007 (xls). Buyuk Britaniya va Irlandiyaning botanika jamiyati. Asl
nusxasidan (xls) arxivlangan 2015-06-26. Qabul qilingan 2014-10-17.
2.
"Isroil florasi Internetga kirish". Asl nusxasidan arxivlandi 2012-03-14. Qabul
qilingan 2011-02-23
3.
"RHS o'simlik selektor - Crambe cordifolia"
Olingan
15 Aprel
2020
.
4.
Kandeler, R .; Ullrich, W. R. (2009). "O'simliklarning ramziyligi: Evropa-O'rta er
dengizi madaniyati namunalari biologiyasi va san'at tarixi bilan tanishtirilgan: MART: Silphion
va narteks". Eksperimental botanika jurnali. 60 (3): 715-717. doi: 10.1093 / jxb / erp041. PMID
19269995.
5.
М.Д. Тургунов, В.П. Печеницын, Н.Ю. Бешко, Д.А. Абдуллаев, Уралов А.И.
Биологические особенности редких видов семейства Iridaceae Juss. флоры Узбекистана в
условиях ex situ Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(2), P.17-22.
ZUBTURUM (PLANTAGO) O‘SIMLIGINING AMALIY AHAMIYATI VA GENETIK
TAHLILI
Ro‗ziboyeva Odina Shuhrat qizi
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ yo‗nalishi talabasi
Mamatkulova Iroda Ergashevna
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ kafedrasi katta o‗qituvchisi
Annotatsiya:
Hozirgi kunda tabiatimizda o‗sayotgan dorivor o‗simliklardan oqilona
foydalanib, ulardan kasalliklarga davo topishimiz mumkin. Zubturum dorivor o‗simligi juda
ko‗p kasalliklarga davo bo‗lib uni tabobatimizda keng qo‗llasak bo‗ladi. Bu o‗simlikning bargi,
