www.e-itt.uz
III SON. 2024
212
ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА НОДАВЛАТ ОЛИЙ ТАЬЛИМ
МУАССАСАЛАРИДА ИННОВАЦИЯЛАРНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Куватов Фахриддин Абдухакимович
Ипотека банк Самарқанд вилояти
ORCID
:
0009-0008-8751-0797
Аннотация.
Ушбу мақолада миллий иқтисодиётни модернизациялаш шароитида
республикамиз иқтисодиётига инновацияларни, хусусан, чет эл инновацияларини
кенгроқ жалб этиш мамлакатимизда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг
самарали ижросини таъминлашга муҳим ҳисса
қўшади. Бу эса, миллий иқтисодиётда
амалга оширилаётган инновация лойиҳалари самарадорлигини баҳолашга бўлган
эътиборни янада кучайтириши билан долзарб аҳамият касб этилиши ёритилган.
Калит сўзлар:
инновация, модернизация, инновацион фаолият, миллий
иқтисодиёт, рақобатбардошлик, хусусий олий таълим муассасалари
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В
НЕГОСУДАРСТВЕННЫХ ВЫСШИХ УЧЕБНЫХ ЗАВЕДЕНИЯХ В УСЛОВИЯХ
МОДЕРНИЗАЦИИ ЭКОНОМИКИ
Куватов Фахриддин Абдухакимович
Филиалом
ипотечного
банка
в
Самаркандской
области
Аннотация.
В данной статье, в контексте модернизации национальной экономики,
более широкое вовлечение инноваций в экономику Республики, в частности зарубежных
инноваций, вносит важный вклад в эффективную реализацию экономических реформ,
проводимых в нашей стране. Подчеркивается, что это будет иметь первостепенное
значение, поскольку будет усиливаться внимание к оценке эффективности
инновационных проектов, реализуемых в национальной экономике.
Ключевые слова:
инновации, модернизация, инновационная деятельность,
национальная экономика, конкурентоспособность, частные высшие учебные заведения
.
THEORETICAL FOUNDATIONS OF INNOVATION ACTIVITY IN NON-GOVERNMENTAL
HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS IN THE CONTEXT OF ECONOMIC MODERNIZATION
Kuvatov Faxriddin Abduxakimovich
Branch of the mortgage bank in Samarkand region
Annotation.
In this article, in the context of the modernization of the national economy, the
wider involvement of innovations in the economy of the Republic, in particular foreign
innovations, makes an important contribution to the effective implementation of economic
reforms carried out in our country. It is emphasized that this will be of paramount importance, as
attention will be increased to assessing the effectiveness of innovative projects implemented in the
national economy.
Keywords:
innovation, modernization, innovation activity, national economy,
competitiveness, private higher education institutions.
UOʻK: 332:12
212-217
www.e-itt.uz
III SON. 2024
213
Кириш.
Инновация сие сати ҳар қандаи давлатнинг иқтисодии ривожланиши ва унда
ишлаб чиқаришни кенгаи тиришнинг энг асосии и у налишларидан биридир. Шундаи
экан, миллии иқтисодие тни ҳар томонлама ривожлантириш фаол инновация сие сатини
юргизишни талаб қилади. Бу, у з навбатида, республикада чуқур таркибии
у згаришларни амалга оширишни таъминлаи ди. Миллии иқтисодие т соҳаларига ташқи
ва ички ивестициялар оқимини фаоллаштириш иқтисодии юксалишнинг янги
босқичини бошлаб берадиган асосии омил ҳисобланади. Шунга ку ра, иқтисодие тни
фаол ривожлантириш кенг миқе сдаги инновацияларни талаб қилади. Демак,
инновациялар ҳар қандаи иқтисодие тни ҳаракатга келтирувчи ва унинг тараққие тини
таъминловчи кучдир. Ҳар қандаи мамлакат эса у зимкониятларини ишга солиб,
иқтисодие тига и уналтириладиган инновациялар хажмини ошириши орқали
фаровонликка эришиши ҳозирги кунда долзарб ҳисобланади.
Адабиётлар шарҳи.
Расулев, Тростянскии , Исламова (2015) О возможности развития инновационного
потенциала и тенденции инновационнои активности предприятии промышленности
дарслигида қуи идагича таькидлаб у тадики. Жaҳoн тaжрибaси вa амалие ти шуни
ку рсaтaдики, кичик молиявии хизмат ку рсатиш корхоналари мaжмуидa бaрқaрoр
иқтисoдии у сишгa эришиш учун уни ту ғридaн-ту ғри вa билвoситa бoшқaриш oрқaли
дaвлaтнинг иннoвaциoн жaрaе ндa рoлини фaoллaштириш лoзим.
Пардаев, Жонузоқов (2012) Инновациянинг иқтисодиётдаги ўрни ва аҳамиятини
ошириш // Хизматлар бозори: муаммо, ечимлар ва истиқболлар. мавзусидаги халқаро
ИАА материаллари қуйидагича таъкидлаб ўтади. Ривожланган мамлакатлар иқтисодий
тараққиёти
кўрсатиб
турибдики,
ҳар
қандай
мамлакат
иқтисодиётини
ривожлантиришни инновацияларсиз тасаввур этиш қийин. “Инновация”. Шунингдек,
инновация ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш объектларига киритиладиган моддий
(номоддий) неъматларни, уларнинг тадбиркорлик фаолияти объектларигақўйилган
капитални даромад келтириши, яъни, ижобий иқтисодий самарага эришишини
билдиради. Алоҳида таъкидлаш зарурки, иқтисодиётга инновация киритишдан асосий
мақсад қўшимча даромадолиш хамда ижобий иқтисодий ва ижтимоий самарага
эришишдан иборатдир
деб таькидлаган
.
Дусматов
(2021)
томонидан “Миллий иқтисодиётни модернизациялаш шароитида
агросаноат
ишлаб
чиқариш
корхоналарида
инновацион
инфратузилмани
ривожлантириш” мавзусидаги диссертация ишида
инновацион ишланмалар яратиш ва
уларни амалиётга татбиқ этиш соҳасидаги мутахассисларнинг малакасини ошириш,
тижоратлаштириш ва инновацион менежмент соҳасида кадрларни тайёрлаш деб
таькидлаган.
Ғозибеков (2003) Инновацияларни молиялаштириш масалалари дарслигида
инновация –янгиликларни амалии (илмии -техник) у злаштириш натижасида янгилик
киритишни англатиб, инновацияларга янги маҳсулотлар, илм талаб технологик
жарае нлар маҳсулот ва хизматлар модификацияси (ижтимоии инновациялар) киради
деб таькидлаган.
Инновациялардан самарали фои даланиш, унинг моҳиятини ту ғри ифода этишга
бевосита боғлиқдир. Адабие тларда «инновация»тушунчаси турлича талқин этилган
Тадқиқот методологияси.
Иқтисодие тни
модернизациялаш
шароитида
нодавлат
олии
таьлим
муассасаларида инновацияларнинг назарии асослари мавзусидаги илмии мақолада
илмии тадқиқотларни у рганиш, қие сии солиштириш, статистик маълумотларни
у рганиш ва иқтисодии жиҳатдан таққослаш ва таҳлил қилиш, мантиқии фикрлаш,
www.e-itt.uz
III SON. 2024
214
илмии абстракциялаш, маълумотни гуруҳлаш, анализ ва синтез, индукция ва дедукция
усулларидан кенг фои даланилган.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Маълумки, бир сифатдан бошқасига ўтишда энергия, вақт, молиялар ва шунга
ўхшаш ресурслар сарфини талаб этади. Янгиликларни инновацияларга ўтказиш
жараёни ҳам асосан инвестиция ва вақт каби турли ресурлар сарфи орқали амалга
оширилади. Бозор шароитларида иқтисодий муносабатлар тизими сифатида, талаб,
таклиф ва
баҳо шаклланадиган доирада товарлар олди сотдисида янгилик ва
инвестициялар асосий инновацион фаолият компенентлари булиб иштирок этади.
Янгилик новациялар бозорини, инвестициялар
-
капитал бозорини (инвестициялар),
янгиликлар (инновациялар)
-
соф рақобат бозорини шакллантиради.
Инновация
жараёни иштирокчилари шаклланади. Уларнинг иштирокисиз инновациялар
шаклланиб ривожланмайди.
Инновация жараёнининг бош иштирокчилари –
давлат,
компаниялар ва хусусий шахслар бўлиб, уларни ҳар бири инновация жараёнида талаб
томонида, ёки ҳамда таклиф томонида туриб иштирок этиши мумкин (1
-
чизма).
1-чизма Инновация жараёни иштирокчилари
Бозор
шароитларида
ишлаб
чиқариш
самарадорлигини,
унинг
рақобатбардошлигини оширишнинг обьектив зарурати, ху жалик тизимларининг
моддии асосини илмии техник янгилаш мотивацияси бу либ хизмат қилади.
Унинг намое н бу лиши инновацион имкониятларни амалга оширишнинг юқори
потенциал самародорлиги билан ифодаланган. Шунинг учун давлатнинг бирламчи
вазифаси корхонани иқтисодии у сиш омили сифатида инновацион фаолиятга чорловчи
асосии ички ва ташқи мотивларни яратиш ҳисобланади.
Хизмат ку рсатиш корхонасида инновацион фаолиятни амалга ошириш учун турли
ресурслар и иғиндиси сифатида тавсифланучи корхонани инновацион салоҳияти
мавжуд бу лиши зарур, шунингдек:
Инновацион
ривожланишнинг
кўмакчилари
Давлат
Компаниялар
Хусусий
шахслар
Чет эл
корхоналари
Қўшма
корхоналар
Маҳаллий
инвесторлар
www.e-itt.uz
III SON. 2024
215
-интелектуал (технологик хужжат, патентлар, лицензия, янгиликларни
у злаштириш бу и ича бизнес-режа, корхонани инновацион дастури);
-моддии (тажриба-анжомли асос, технологик жихозлар, маи донлар ресурси);
-молиявии (шахсии , қарзга, инвестицион ва бошқалар);
-кадрларга оид (етакчи-новатор, персонал,инновациялардан манфатдор;
ходимларнинг ИТИ ва ОТМлар билан ҳамкорлик қилиши ҳамда шахсии алоқалари);
-инфратузилмали (янги маҳсулот маркетинг бу лими, патент-ҳуқуқии бу лим,
ахборот бу лими ва бошқа).
Ишлаб чиқариш самарадорлиги у зининг техник даражасига боғлиқлиги бозор
муносабатлари аксиомаси ҳисобланади. Объектив тарзда рақобат кураши ҳам бозор
муносабати аксиомасидир. Объектив рақобатши кураши ишлаб чиқаришнинг техник
технологик даражасини оширучи инновацион фаолиятнинг асосии рағбати
ҳисобланади.
Бозор иқтисодие тининг муҳим қонуниятини қуи идагича таърифлаш мумкин:
ишлаб чиқаришнинг қие сии технологик даражасини ошириш унинг рентабиллиги
ҳамда товар ва хизматлар рақобатбардошлигини мос равишда ошириш шароитларини
яратади. Инновацион сустликни намое н этувчи Хусусии олии таълим муассасалари
муассасаси рақобат курашига дош бера олмаи ди.
Хусусии олии таълим муассасаларининг инновацион салоҳияти замирида юқори
инновацион фаоликни максимал даражада генерациялаш имкониятини тушуниш
лозим. Бунда инновацион фаоллик корхона томонидан инновацион фаолиятни шиддат
билан амалга ошириш сифатида ку риб чиқилади.
Ҳозирги иқтисодие тнинг амал қилиши инновацион салоҳият ва ундан
фои даланишда олинган салоҳият ва иқтисодии ижтимоии -иқтисодии ривожланиш
омилларига асосланади. Шунинг учун ҳозир жаҳонда етакчи у ринни эгаллашда юқори
инновацион даражага эга бу лиш талаб этилади. Шу сабабли маҳаллии инновацион
соҳанинг етарлича ривожланмагани қаи д этиш мумкин. Турли реи тинг тадқиқотларига
ку ра, у технология инновацияларни ишлаб чиқиш ва жории этишни амалга оширувчи
умумии инновационлик, корхоналар сони, инновацион маҳсулот ҳажми бу и ича
жаҳоннинг ривожланган мамлакатларидан ортда қолади. Бундан маҳаллии
иқтисодие тда рақобатбардошликни таъминлаш учун, нафақат шахсии инновацион
соҳани ривожлантиришдан орқада қолишни и у қ қилиш, балки энг қисқа муддатларда
уни етакчилар қаторига чиқариш талаб этилади. Бу вазифа иқтисодие тнинг ҳамма
босқичлари, авваламбор, инновацион ютуқлар асосида рақобатбардош ишлаб чиқариш
ва турмушни таъминловчи жамият, иқтисодии ва ижтимоии фаровонликни яратиши
лозим бу лган нодавлатхусусии олии таълим муассасалари муассасалари учун янада
муҳим ҳисобланади.
Бугунги кунда хусусии олии таълим муассасалари муассасаларида меҳнат
унумдорлиги бу и ича етакчи мамлакатлардан ортда қолмоқда, ноодии иқтисодии
ҳолатда бу лади, лекин у кучли илмии инновацион ривожлантириш салоҳияти
ҳисобланади ҳамда уни модернизацияланган иқтисодие т шароитларида жадал
сурьатларда фаоллаштиришга талаб яққол намое н бу лмоқда.
Инновацион ва шу тариқа ижтимоии -иқтисодии ривожлантириш асосида
масалаларни ҳал этиш таълим хизматларидан, ҳар қачонгидек, бозор тури бу и ича
модернизацияланган иқтисодие т билан очилган имкониятлар, интелектуал мулк
захираси, ресурсларини максимал тарзда харакатга келтиршни талаб этади.
Мазкур босқичда хусусии олии таълим муассасалари муассасалари миқие сида уни
бозор иқтисодие тига фаол тарзда киритишни ку зда тутувчи инновацион фаолиятни
функционал таркибини ривожлантиришнинг барча шарт-шароитлари мавжуд.
Инновацион ривожланиш муамоларини ҳал этиш унинг инсонлар фаровонлигига
таьсирини кучаи тириш масалаларини ҳал этиш билан боғланади. Шунинг учун
www.e-itt.uz
III SON. 2024
216
инновацион жарае нларни, биричидан, ҳозирги вақтда мавжуд бу лган ривожланиш
турлари бу и ича узилишга и у л қу и маи диган, иккинчидан инсонларнинг турмуш
сифатини ошириш бу и ича ортиб борувчи натижага келтирувчи иқтисодии ва ижтимоии
жарае нлар билан уи ғунликда самарадорликни таъминлаш борасидаги тадқиқотлар ва
чора-тадбирлар муҳим ҳисобланади. Ушбу масалаларни ҳал этиш, ривожланишдан
манфаатдор бу лган фои даланувчилар учун ҳозирги иқтисодие т ва жамият ривожи
қонунларини чуқур билишга асосланган ишлаш усули ва мотивацияларидан
фои даланишга эҳтие ж ва ресурсларни ривожлантириш и у налишлари бу и ича оқилона
мос келувчи инновацион фаолиятни режалаштиришга янги е ндашувларни ку зда
тутади.
Ушбу барча масалалар, модернизацияланувчи иқтисодие т концепцияси ва
талаблари даражасида уларнинг ечимини таъминлаи диган ҳамда бунга самарали
фои даланиши нафақат унинг ривожланиши, балки бутун миллии иқтисодие т ривожига
боғлиқ бу лган хусусии олии таълим муассасалари муассасалари нинг инновацион
салоҳиятини сарбар эта олувчи бошқарув муамоси билан боғлиқ.
Мазкур масалаларни ечими хусусии олии таълим муассасалари учун замонавии
назария, услубият ҳамда унинг инновацион соҳаси ривожини бошқариш усулини
яратиш имконини берувчи илмии билимларни шакллантиришни долзарблаштиради.
Ушбу тадқиқотдан ку зланган мақсад ҳам уларни ишлаб чиқишдан иборат.
Хулоса ва таклифлар
Шундаи қилиб қуи идаги хулоса ва таклифларни келтирамиз:
1. ҳозирги иқтисодие тда инновацион фаолият ва инновацион бошқарувни тадқиқ
этишнинг долзарб жиҳатларини аниқлаш (инновациялар назариясининг тушунча
аппарати, назарии базис, ривожланиш ресурсини шакллантиришга илмии е ндашувлар);
2. инновацион жарае нларнинг уларга е ндош иқтисодии ва ижтимоии ривожланиш
жарае нлари билан уи ғунликда тизимли комплекс е ндашиш услубиятини
шакллантириш (тарихии жиҳат ривожланиш турлари синтезининг концептуал модели,
мураккаб тузилган ривожланиш жарае нларини амалга ошириш шартлари);
3. хусусии олии таълим муассасаларида модернизацияланган иқтисодие тнинг
хусусиятларини акс этирувчи инновацион фаолиятни бошқариш услубиятини ишлаб
чиқиш (бошқарув вазифаларини таъминлашдаги янгиликлар, функционал-жарае нли
бошқариш назарияси концепцияси, мотивациянинг тармоқли модели);
4. бозор иқтисодие тига унинг диверсификациясини фаоллаштирувини ку зда
тутувчи инновацион фаолиятни бошқариш услубиятини расмии лаштириш (амалии
мазмунии ликни баҳолашнинг иқтисодии -математик модели, фаолият турлари бу и ича
ресурсларни тақсимлаш, инновацион жарае нлар иштирокчиларининг манфаатлари
мувозанатига эришиш);
5. инновацион жарае нлар вазифалари ва унда иштирок этувчи ху жалик юритувчи
субьектлар ва давлатнинг стратегик мақсад ва эҳтие жларини синтезловчи инновацион
фаолият бошқарувини ташкил этиш бу и ича у риндош режалаштириш услубиятини
ишлаб чиқиш;
6. корхонанинг ҳае тии лик даври ва унинг инновацияларини таъминловчи
оптималлаштириш услубиятини шакллантириш;
7. ҳае тии лик даври ку рсаткичлари бу и ича самарага эришишга му лжалланган
инновацион жарае нларни бошқариш услубиятини ишлаб чиқиш;
8. бозор шароитларига мослаштрилган, хусусии олии таълим муассасалари
муассасаларида инновацион инвестициялаш билан бошқариш услубиятини ишлаб
чиқиш.
Хусусии олии таълим муассасаларининг инновацион сие сати доирасида техник
такомиллаштириш, илмии –техник ва ташкилии бошқарув инновацияларини ишлаб
www.e-itt.uz
III SON. 2024
217
чиқиш ва амалие тга жории этиш орқали амалга оширилади. Хусусии олии таълим
муассасалари корхоналарида уларнинг корпоратив бирлашмаларининг турли
шаклларида барқорарлаштиришнинг якунланиши ва иқтисодии фаолликнинг
бошланғич у сиш даврида муаи ян хусусии олии таълим муассасалари обеьктларининг
модернизацион ва инновацион сие сати вариантлари мазмуни ва алоҳида и у налиш
ҳамда босқичларни шиддатли амалга ошириш бу и ича фарқланади.
Хусусии олии таълим муассасаларини модернизацион ва инновацион таркибии
қисмларини у з ичига олувчи техник сие сатини шакллантириш тажрибаси таҳлили
қуи идаги хулосаларга келиш имконини беради.
Ҳозирги шароитларда хусусии олии таълим муассасаларини стратегик
ривожлантириш концепцияси замирида бутун иқтисодии даврда кечувчи ишлаб
чиқаришни модернизациялаш жарае нлари қонунлари ва стратегик ривожланиш
мақсадлари мос келишини таъминлаш е тади. Иқтисодие т даврнинг ҳар бир босқичида
хусусии олии таълим муассасалари соҳасини модернизациялар ва инновацион
ривожлантириш у з хусусиятларига эга ҳамда бу ишлаб чиқариш ривожлантиришнинг
стратегик муқобилларини шакллантиришда ҳисобга олиниши лозим.
Хусусии олии таълим муассасаларининг техник сие сати иккита ассосии таркибии
қисмлари: модернизацион ва инновацион сие сатни у з ичига олади. Иқтисодии тушиш
е ки молиявии -иқтисодии инқироз шароитларида модернизация сие сати доирасида
хусусии олии таълим муассасалари корхоналари, асосан жамиятнинг бирламчи устувор
эҳтие жларини қондиришга му лжалланган модернизацияланган технологияларни
ишлаб чиқиш и у налишида мавжуд ишлаб чиқариш ресурсларини такомиллаштириш
имкониятига эга эканликлари билан ажралиб турадилар.
Модернизацион сие сат доирасида, масалан, и ирик серияли ва оммавии ишлаб
чиқариш турларини автоматлаштиришнинг ташкилии шакллари янада талабга эга
бу либ бормоқда, бунда ишлаб чиқариш тизимларининг рақобатли устунликлари
ривожланган ихтисослашув, заводнинг ички ва заводлараро кооперациялаш,
шунингдек технологик операциялар ва унумдорлик у сишининг меҳнат талаблиги
кескин қисқариши е рдамида яратилади.
Сифат жиҳатдан янги технологиялар, маҳсулот турлари ва ташкилии -бошқарув
инновацияларини яратиш мақсад қилган хусусии олии таълим муассасаларининг
инновацион сие сати ку п жиҳатдан иқтисодии фаоллик у сишининг бошланғич
босқичига мос келади.
Фойдаланилган адабиётлар
Ғозибеков Д.Ғ. (2003) Инновацияларни молиялаштириш масалалари. –Т.: Молия.
Дусматов Б.О. (2021) “Миллий иқтисодиётни модернизациялаш шароитида
агросаноат
ишлаб
чиқариш
корхоналарида
инновацион
инфратузилмани
ривожлантириш” мавзусидаги диссертация ишидан. -31 б
Пардаев М.Қ., Жонузоқов Б.Қ. (2012) Инновациянинг иқтисодиётдаги ўрни ва
аҳамиятини ошириш // Хизматлар бозори: муаммо, ечимлар ва истиқболлар.
мавзусидаги халқаро ИАА материаллари. Самарқанд, 394-бет
Расулев А.Ф., Тростянский Д.В., Исламова О.А. (2015) О возможности развития
инновационного потенциала и тенденции инновационной активности предприятий
промышленности. –Т.: Иктисод ва молия. №7. 10.с
