www.e-itt.uz
III SON. 2024
218
ҲИСОБ СИЁСАТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА
доц.
Курбанбаев Журабек Эрувбаевич
Тошкент Кимё Халқаро университети
ORCID: 0009-0009-8086-0070
Аннотация.
Мақолада ҳисоб сиёсатини зарурияти ва аҳамияти, уни шакллантиришга
қўйилган талаблар ва унга таъсир этувчи омиллар ҳамда молиявий ҳисоботнинг халқаро
стандартлари асосида ҳисоб сиёсатини шакллантиришнинг методологик асослари кенг
ёритиб берилган. Шунингдек, ҳисоб сиёсатини танлаш, ҳисоб баҳосидаги ўзгаришлар ва ҳисоб
сиёсатини қўллаш ҳамда шакллантиришда АҚШ, Европа ва Осиё давлатларида
қўлланилаётган услубиятлар, улардаги меъёрий - ҳуқуқий ҳужжатлар тадқиқ этилган.
Хорижий тажрибалардан амалиётимизда қўллаш мумкин бўлган жиҳатлари юзасидан
фикр-мулоҳазалар ва илмий тавсиялар берилган.
Калит сўзлар:
ҳисоб сиёсати, ҳисоб сиёсатини танлаш, ҳисоб баҳосидаги ўзгаришлар,
ҳисоб сиёсатини қўллаш.
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ ФОРМИРОВАНИЯ УЧЕТНОЙ ПОЛИТИКИ
доц.
Курбанбаев Журабек Эрувбаевич
Ташкентский международный университет Кимё
Аннотация.
В статье рассматриваются необходимость и значение учетной политики,
требования к ее формированию и факторы, влияющие на нее, а также методологические
основы формирования учетной политики на основе международных стандартов финансовой
отчетности. Кроме того, изучается выбор учетной политики, изменения в учетных оценках,
а также методы, используемые при формировании и применении учетной политики в США,
странах Европы и Азии, а также их нормативных и правовых документов. Высказываются
мнения и научные рекомендации относительно аспектов зарубежного опыта, которые
могут быть применены в нашей практике.
Ключевые слова:
учетная политика, выбор учетной политики, изменения в учетных
оценках, применение учетной политики.
FOREIGN EXPERIENCE IN FORMING ACCOUNTING POLICY
assoc.prof.
Kurbanbaev Jurabek Eruvbaevich
Kimyo International University in Tashkent
Abstract.
The article broadly covers the necessity and importance of accounting policies, the
requirements for their formation and the factors affecting them, as well as the methodological
foundations of the formation of accounting policies based on international financial reporting
standards. Also, the selection of accounting policies, changes in accounting estimates, and the methods
used in the formation and application of accounting policies in the USA, Europe and Asian countries,
as well as their regulatory and legal documents, are studied.
Opinions and scientific recommendations
are given on the aspects of foreign experiences that can be applied in our practice.
Keywords:
accounting policies, selection of accounting policies, changes in accounting estimates,
application of accounting policies.
UOʻK: 657.1
218-229
www.e-itt.uz
III SON. 2024
219
Кириш.
Рақамлаштриш шароитида жаҳон мамлакатлари у ртасида иқтисодии у сишни янада
юқори чу ққига олиб чиқмоқда. Бу эса компанияларда молиявии ҳолати ва даромад ва
харажатларини янада яхшилашга, ху жалик фаолиятини қаи та ку риб чиқишга ҳамда
ривожланиш учун янги имкониятларни излашга мажбур қилмоқда. Су нгги и илларда
компаниялар томонидан молиявии ҳисоботнинг халқаро стандартларга мувофиқ
молиявии ҳисоботларни тузиш ва уни тақдим этишда етарлича илмии ва амалии
методологик
асослари
бу лишини
талаб
этмоқда.
Бунда
компанияларда
шакллантирилае тган ҳисоб сие сати муҳим аҳамият касб этади.
Республикамизда ҳам халқаро стандартларга у тишнинг ҳуқуқии асослари
яратилган ва яратилмоқда. Масалан, У збекистон Республикаси Президентининг 2020
и ил 24 февралдаги 4611-сонли “Молиявии ҳисоботнинг халқаро стандартларига у тиш
бу и ича қу шимча чора-тадбирлар ту ғрисида”ги қарорида қуи идаги жумла келтириб
у тилган эди: “...бухгалтерия ҳисобининг миллии стандартларини МҲХСга мувофиқ
уи ғунлаштириш.” (Қонун, 2016). Президент қарорида белгилаб берилган бу каби
масъулиятли вазифаларни амалга оширишда, тегишли вазирликларнинг соҳа
мутахассислари ва Олии таълим муасасалаларининг етук профессор-у қитувчилари
билан хамкорликда фаолият олиб боришни талаб этади. Бугунги кунда бухгалтерия
ҳисоби миллии стандартларини молиявии ҳисоботнинг халқаро стандартларига
мувофиқлаштириш ва уи ғунлаштириш жарае ни бошланган ва бу ишлар самарали давом
этмоқда, бу эса у з навбатида хорижии тажрибаларни у рганиш ва уларнинг ютуқ
томонларини амалие тимизга жории этишни талаб этади. Шу мақсадда мазкур мақолада
Америка, Европа ҳамда Осие нинг иқтисодие ти ривожланган ва МҲХСни ту лиқ жории
этган мамлакатларнинг тажрибаларидан кенг фои даланилди.
Адабиётлар шарҳи.
Су нгги и илларда ҳисоб сие сати, ҳисоб сие сати услубие ти, ҳисоб сие сати амалие ти
каби тушинчалар корхоналарнинг амалие тида қу лланила бошланди. У з навбатида
ҳисоб сие сатининг халқаро ва миллии даражадаги иқтисодчи олимлар ва соханинг
амалие тчи мутахассислари (аудиторлар, бухгалтерлар, таҳлилчилар) томонидан ку плаб
таърифлар ҳамда турли е ндошувлар берилган. Ушбу таърифларнинг барчасида ягона
бир мақсад мужассамлашганини ку риш мумкин, яъни ҳисоб сие сати бухгалтерия
ҳисобини юритиш ва молиявии ҳисоботларни тузишга қаратилган қоидалар
мажмуидан иборат.
“Ҳисоб сиёсатлари, ҳисоблаб чиқилган баҳолардаги ўзгаришлар ва хатолар” номли 8
-
сон БҲХСда қуйидаги таъриф шакллантирилган:
Ҳисоб сиёсати
–
бу ташкилот
томонидан молиявий ҳисоботни тайёрлашда ва тақдим этишда қўлланадиган муайян
тамойиллар, асослар, умумқабул қилинган шартлар, қоидалар ва амалий
ёндашувлардир
(
Қарор
, 2020)
. Амалиётимизда эса бунга бироз бошқачароқ
ёндошилганини кўришимиз мумкин. Масалан, миллий стандартда: “...Ҳисоб
сиёсати
ташкилот молиявий ҳисоботни тайёрлаш ва тузиш учун фойдаланадиган махсус
принципларни, конвенцияларни, тартиб ва амалий ёндашувларни ифодалайди” деб
таърифи берилган
(
Стандарт, 2022). Ушбу таърифдан кўриниб турибдики, бир вақтнинг
ўзида бухгалтерия ҳисобини юритилиши ҳамда ҳисоб сиёсатини шакллаштирилишига
хўжалик субъекти раҳбари масъул шахс сифатида ёндошилган. Ҳисоб сиёсатига
берилган таърифлар ва унинг мазмунини ифодалаб берувчи фикрлар масаласида
хорижий тажрибага мурожаат этиладиган бўлса, ҳисоб сиёсати умумий бир мақсадда
ҳизмат қилишини кўриш мумкин. Россия Федерацияси қонунчилигида ҳисоб сиёсатига
қўйидагича ёндошилади: “....ташкилотнинг бухгалтерия сиёсати у томонидан қабул
қилинган бухгалтерия ҳисоби усуллари тўплами
-
дастлабки кузатиш, харажатларни
ўлчаш, жорий гуруҳлаш ва хўжалик жараёнларини умумлаштириш тушунилади.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
220
Бухгалтерия ҳисобини юритиш усулларига иқтисодий фаолиятни гуруҳлаш ва баҳолаш,
активлар қийматини тўлаш, хўжалик жараёнлари, инвентаризацияни ташкил қилиш,
бухгалтерия ҳисоби счётлар режасини қўллаш, бухгалтерия регистрларини
шакллантириш ҳамда маълумотни қайта ишлаш ва умумлаштириш каби усулларни ўз
ичига олади
(
Стандарт, 2024)
.
МҲХСни мувоффақиятли қўллаётган Ҳиндистон тажрибасига эътибор қаратамиз.
Ҳиндистон бухгалтерия ҳисоби стандарти
(Ind AS) да ҳисоб сиёсати ва уни
шакллантириш масалалари халқаро стандарт (МҲХС) талабларига тўлиқ
мувофиқлаштирилган. Масалан, ҳисоб сиёсатига берилган таъриф билан МҲХСда
берилган таъриф ўртасида деярли фарқли жиҳатлари мавжуд эмас: “Ҳисоб сиёсати
-
бу
молиявий ҳисоботларни тайёрлаш ва тақдим этишда субъект томонидан
қўлланиладиган ўзига хос принциплар, асослар, конвенсиялар, қоидалар ва амалиётлар”
(
Положение, 2008). Мазкур стандартда ҳисоб сиёсатини очиб бериш бўйича талаблар,
бундан ҳисоб сиёсатидаги ўзгаришларни очиб беришни истисно қилган ҳолатда,
Ind AS1
“Молиявий ҳисоботларни тақдим этиш”да
ўрнатилиши белгиланган.
Япониянинг бухгалтерия ҳисоби стандартларига мувофиқ: “Ҳисоб сиёсати
-
бу
компания бошқариш учун молиявий ҳисоботни тайёрлашда фойдаланадиган ўзига хос
принциплар ва процедуралардир. Бунга бухгалтерия ҳисобининг ҳар қандай усуллари,
баҳолаш тизимлари ва ахборотни ошкор қилиш тартиб қоидалари киради”.
Глобаллашув шароитида Япония Бухгалтерия Стандартлари Кенгаши (
ASBJ
) томонидан
24-
сонли “Ҳисоб сиёсатини ёритиб бериш, ҳисоб сиёсатидаги ўзгаришлар ва хатоларни
тузатиш” стандартини қайта кўриб чиқилганлиги юзасидан баёнот берилди (мазкур
баёнот фақат япон тилида мавжуд).
АҚШнинг ҳисоб сиёсатини очиб беришга қаратилган тамойилларида (APB 22):
“Компанияларнинг ҳисоб сиёсати –
бу бухгалтерия ҳисобининг умумқабул қилинган
тамойилларига мувофиқ молиявий ҳисоботларни тузишдаги бухгалтерия ҳисобининг
аниқ тамойиллари ва усуллари бўлиб, бу компанияларни бошқарувида молиявий ҳолат
тўғрисида, пул маблағларнинг харакати ва молиявий натижалар бўйича ишончли
маълумотларни тақдим этишга қаратилади”.
Республикамизда бухгалтерия ҳисобини молиявии ҳисоботнинг халқаро
стандартларига мувофиқлаштиришда иқтисодчи олимлар томонидан ҳисоб сие сатини
тузиш ва такомиллаштиришда қуи идагича таърифлар ва е ндошувлар берилган:
Каримовнинг (2019) фикрига ку ра: “Ҳисоб сие сати корхона томонидан молиявии
ҳисоботни таи е рлашда ва тақдим этишда қу лланиладиган муаян тамои иллар, асослар,
қоидалар ва амалии е ндошувлардир” (ASBJ, 2020). Ибрагимов (2019) томонидан
қуи идаги фикрлар билдириб у тилган: “Ҳисоб сие сати – бу банк томонидан
операцияларни акс эттириш, назоратни таъминлаш ҳамда молиявии ҳисоботларни
таи е рлаш ва тақдим этиш учун қабул қилинган аниқ бир тамои иллар, асослар, шартлар,
қоидалар ва амалие тлардир”.
Хориж иқтисодчи олимларидан Смирнова
(2011)
ўзининг илмий асарида қуйидаги
фикрларни билдириб ўтади: “Тижорат банкларнинг ҳисоб сиёсатида ҳисобнинг муҳим
вариантларини ҳар хил операцияларда тўғри қулай бўлиши керак шунингдек, тижорат
банкларнинг ҳисоб сиёсатини шакллантиришда узвий боғлиқ солиқларни
режалаштириш ва баҳолай билишдир”
.
Астахов
(2018)
томонидан олиб борилган тадқиқотларда ҳисоб сиёсатига
қуйидаги таърифни шакллантиради: “Ҳисоб сиёсати бухгалтерия ҳисобини йўлга
қўйиш усулларининг тартиботи бўлиб, устав ва бошқа фаолиятнинг иқтисодий
ҳодисалар фактини дастлабки кузатиш, қиймат ўлчовида баҳолаш, жорий гуруҳлаш ва
якуний умумлаштиришдан иборат”. Аввал олиб борилган тадқиқотларда ҳисоб
сиёсатига қуйидагича таърифи шакллантирилган эди: «Ҳисоб сиёсати
-
бу бухгалтерия
ҳисобини ташкил қилиш, юритиш ва молиявий ҳисобини тузиш ва топшириш учун
www.e-itt.uz
III SON. 2024
221
муқобил тамойиллар, шарт ва қоидаларга асосланиб, хўжалик юритувчи субъект
раҳбари томонидан қабул қилинган мақбул усуллар ва қоидалар мажмуаси
тушинилади”
(
Қурбонбоев
, 2005)
. Яна бир рус олими Козлова ва бошқаларнинг
(1999)
фикрига кўра: “Ташкилотнинг ҳисоб сиёсати деганда, у томондан танланган
бухгалтерия ҳисобини юритиш усулларининг мажмуаси: хўжалик фаолияти
фактларини дастлабки кузатиш, қиймат ўлчовида ифодалаш, жорий гуруҳлаш ва
якуний умумлаштириш тушунилади”
.
Пардаев
(2002)
томонидан берилган изоҳда эса:
“Корхона ҳисоб сиёсати
-
бу корхонанинг ўзи учун аҳамиятли бўлган ва умумий
қоидаларидан келиб чиққан ҳолда белгиланадиган ва эълон қиладиган бухгалтерия
ҳисобининг шакл ва услублар тўпламидир”. Польковскийнинг
(2002)
таърифича:
“Корхонанинг ҳисоб сиёсати
-
бу бухгалтерия ҳисобини юритиш усулларининг мажмуи:
дастлабки кузатиш, қиймат ўлчовида ифодалаш, хўжалик фаолияти операцияларини
жорий гуруҳлаш ва умумлаштириш”.
Жўраев
(1998)
эса, «Ҳисоб сиёсати
-
бу хўжалик субъектлари фаолиятини тартибга
солувчи қонуний–
меъёрий ҳужжатларда руҳсат этилган бухгалтерия ҳисобининг
муқобил усуллари ва шакилларидан корхона танлаб олган ҳамда эълон қилган
бухгалтерия ҳисоби тизимидир» . Любишин, Жариновларнинг
(2002)
фикрига кўра:
“ҳисоб сиёсати бу корхона томонидан унинг хўжалик юритиш шароитларига мос
равишда танланган , бухгалтерия ҳисобини юритиш усулларининг мажмуи, яъни
бухгалтерия ҳисоби методини амалга ошириш тартибидаги дастлабки кузатиш, қиймат
ўлчови. Гурухлаш ва умумлаштириш усулларидир”.
Ҳошимов
(2004)
хўжалик юритувчи
субъектларнинг ҳисоб сиёсатини бухгалтерия ҳисобини маълум қоидалар ва
тамойиллар бўйича қуйидагича асослаган: тамойил ва қоидаларнинг шундай мажмуини
ўрнатиш керакки, уни амалда қўллаш ҳисоб юритишнинг максимал самарасини
таъминлаши керак”.
Уразов (2005) томонидан қу и идагича таъриф берилган ва 1-сон БҲМСга
киритишни мақсадга мувофиқ деб билган ҳолда “Ҳисоб сие сати деганда ху жалик
юритувчи субъект раҳбари томонидан бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявии
ҳисоботни тузишнинг танланган аниқ қонунии усулларини у зида мужассамлаштирувчи
ва фои даланувчиларнинг ахборот олиш талабларини ту лиқ қониқтиришга хизмат
қилувчи ички меъе рии ҳужжат тушунилади”. Кондраковнинг (1997) фикрига ку ра:
“Ҳисоб сие сати- бу ташкилот томонидан ҳисоб ҳисоб объектларини баҳолашнинг рухсат
этилган вариантлардан маъқбулини, ҳамда у рнатилган рухсатлар, талаблар ва у з
фаолиятининг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, бухгалтерия ҳисобини ташкил
этиш, юритиш шакллари ва техникасини танлаш” деб таърифлаи ди. Ҳисоб сие сатини
шакллантиришда илмии изланишларни олиб борган яна бир иқтисодчи олим Жу раев
(2011) томонидан қуи идаги таъриф шакллантирилган: “Ҳисоб сие сати-ху жалик
юритувчи субъект томонидан бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш, юритиш ва
молиявии ҳамда бошқа ҳисоботларни тузишнинг ҳуқуқии -меъе рии ҳужжатлар билан
тасдиқланган муқобил вариантлардан маъқбули танланиб шакллантирилган, у заро
узвии алоқадор тамои иллар, талаблар, шакллар, усуллар ва воситалар тизимидан
иборат ички тартибга солувчи ҳужжатдир” деб таъриф берилади. Демак, ҳисоб сие сати -
бу тадбиркорлик субъекти томонидан молиявии ҳисоботларни таи е рлашда ва тақдим
этишда қу лланиладиган муаи ян тамои иллар, усуллар, одатлар, қоидалар ва
амалие тлардан иборат мажмуадир.
Ҳисоб сиёсатига берилган умумий хулосаларга келиш мумкинки, ҳисоб сиёати
-
бу
корхоналарнинг молиявий ҳисоботларини тузиш, тайёрлаш ва тақдим этиш бўйича
кўрсатмалари ва тартибларини ўзида ифодалаб, корхонанинг молиявий ҳолатининг
аниқ тасвирини беради. Бироқ бизнинг фикримизча, ушбу олимларнинг ишларида
ҳисоб сиёсатига берилган ёндошувлар, ҳисоб сиёсатини шакллантириш масалалари
молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари талаблари асосида тадқиқ этилмаган.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
222
Натижада, бугунги кун талаби ҳисоб сиёсатни халқаро стандартлар қоидалари бўйича
шакллантиришга катта эътиборни қаратишни талаб этмоқда, юқорида келтирилган
иқтисодчи олимларнинг ишлари ушбу ишга назарий томонларини шаклантиришда
катта хизмат қилади.
Тадқиқот методологияси.
Мазкур мақолани е зиш давомида мантиқии фикрлаш, таҳлил ва синтeз, индукция
ва дeдукция, тизимли е ндашув, мoнoграфик кузатув, статистика, иқтисoдии таҳлил
ҳамда иқтисoдии -матeматик таҳлил ҳамда ҳисоб сие сатини шакллантиришдаги
бухгалтерия ҳисобининг усуллардан фoи даланилган.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Ҳисоб сие сатини шакллантиришнинг хорижии тажрибаси хақида ту хталар
эканмиз, бугунги кунда У збекистонда фаолият юритае тган корхоналарнинг Молиявии
ҳисоботнинг халқаро стандартларига (МҲХС) у тиши муносабати билан корхоналарда
бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидаларини ҳисобга олган ҳолда ҳисоб сие сатини
ишлаб чиқиш долзарб масала ҳисобланади. Ушбу мақсадлар учун ташкилотларнинг
ҳисоб сие сатини шакллантириш бу и ича хорижии тажрибани тадқиқ этиш ва уни чуқур
таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир.
Маълумки, хорижии компания ва фирмаларнинг бухгалтерия ҳисобига
мамлакатнинг иқтисодии , сие сии ва мадании хусусиятлари таъсир қилади. Бугунги
кунда ку плаб бухгалтерия ҳисоби концепсиялари ту ғрисидаги халқаро низомлар
бухгалтерия ҳисоби тизими олдида турган вазифаларни белгилаи диган ва уларни ҳал
қилишнинг асосии и у лларини назарда тутувчи норматив-ҳуқуқии ҳужжатлар ҳамда
стандартлар яратилган.
1-жадвал
Бухгалтерия ҳисобининг халқаро моделларида ҳисоб сиёсати ва унинг омиллари
Кўрсаткичлар
Бухгалтерия ҳисобининг
Континенталь модели
Бухгалтерия ҳисобининг
Британ
-
америка модели
Ҳисоб сиёсати
Балансни тузиш ва унинг
моддаларини баҳолаш
методикасини танлашни тартибга
солувчи кўплаб қонунлар
мавжудлиги билан белгиланади.
Ҳисоб сиёсатини танлашни
чекловчи қонунлардан воз
кечиш тартиби амал қилади.
Солиқ солиш тизими
Савдо ва солиқ ҳуқуқининг ўзаро
боғлиқлиги, солиқ мақсадга
мувофиқлиги принципи амал
қилади.
Савдо ва солиқ ҳуқуқи бир
-
биридан ажратилган ҳолда
белгиланади
Тамойиллар (прициплар)
Ахборот функцияси эҳтиёткорлик ва
солиқ мақсадга мувофиқлиги
принципи билан чекланган бўлади.
Ҳисобот маълумотларини
аниқ ва холис тақдим этиш
(true and fair view) амал
қилади.
Ҳисоб сиёсатига оид ўз
тамойиллари билан
бирлаштирилган бухгалтерия
тизимига эга мамлакатлар.
Бельгия, Германия, Франция,
Италия, Португалия, Швейцария,
Япония
Буюк Британия, Ирландия,
Канада, АҚШ, Австралия, Янги
Зеландия, Сингапур
Манба:
тадқиқотлар натижасида муаллиф ишланмаси.
Копманияларнинг ҳисоб сие сатини шакллантириш концепсияси бухгалтерия
ҳисоботи ахборотидан фои даланувчиларнинг манфаатларини ҳамда ҳисоб сие сатининг
назарии ва методологик жиҳатларини ва ҳисоб жарае нининг турли даражаларида
консептуал қарорларни амалга оширишни назарда тутади. Демак, ҳисоб сие сатини
ишлаб чиқишда қарорлар қабул қилишда қу лланиладиган ҳисобга олиш усулларини
www.e-itt.uz
III SON. 2024
223
танлаш эркинлиги даражаси, унинг изчиллиги ва ушбу қарорларни қабул қилиш учун
масъул бу лган шахсларнинг касбии фикрлари бухгалтерия ҳисоботларининг
ишончлилиги ва холислигига боғлиқ бу лади.
Маълумотлардан ку риниб турибдики, бухгалтерия ҳисобининг халқаро Британ -
америка моделида ҳисоб сие сатини шаклланиши индивидуаллик ғоялари таъсир
ку рсатади. Ушбу моделнинг у зига хос хусусияти шундаки, у барча шахслар учун
чекланмаган су з эркинлигини таъминлаи ди. Континентал моделнинг негизида эса, су з
эркинлигини чеклаш, яъни су з эркинлиги ҳуқуқии давлатга таҳдид қилмаслиги керак
бу лган давлат институти у рнатилади.
Шундаи қилиб, шакллантирилган ҳисоб сие сати ху жалик юритишнинг реал
шароитларидан ва бухгалтерия ҳисоби ва солиқ солиш тизимининг принципларидан
келиб чиқиб, ҳисоб тизимининг ишлаш тартибини белгилаи ди.
Хорижии мамлакатларда бухгалтерия ҳисоботларини тузиш тартиб-таомиллари
ва ҳисоб амалие тлари ку п асрлар давомида ривожланган, шунинг учун турли
мамлакатларда бухгалтерия ҳисоби асосланган ку плаб ҳисоб концепсиялари мавжуд.
Шундаи қилиб, бухгалтерия ҳисоби мазмунига тизим сифатида қуи идаги омиллар
таъсир ку рсатишини таъкидлаш мақсадга мувофиқдир: ҳуқуқии тартибга солиш,
молиявии ва солиқ тизими, мамлакатнинг умумии иқтисодии аҳволи, бошқа
мамлакатларнинг таъсири ва бошқа омиллар.
Ҳисоб сие сатини шакллантиришда жаҳоннинг турли мамлакатларида турлича
қоидалар амал қилмоқда. Олиб борилган тадқиқотларда жаҳоннинг энг ривожланган
давлатлардан бири АҚШда ҳисоб сие сатини шаклланиши ва унга қу и илган асосии
талаблар ҳақида ту хталиб у тилади. АҚШда ҳисоб сие сати АҚШ Қимматли қоғозлар ва
биржалар бу и ича комиссияси (SЕC) томонидан қабул қилинган ва мамлакат
компаниялари томонидан стандарт бу и ича ишлатиладиган Умумқабул қилинган
бухгалтерия ҳисобининг тамои иллари (GAAP)га асосланган.
АҚШ ГАПП (USGAAP) тизими ҳақида ту хталиб у тадиган бу лсак, GAAP (Generally
Accepted Accounting Principles) - АҚШда бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидалари учун
асосии манба ҳисобланиб, у даромадларни тан олиш, харажатларни таснифлаш,
активларни баҳолаш ва мажбуриятларни у лчаш қоидаларини белгилаи ди. GAAPни
қу ллаш орқали компаниялар у зларининг молиявии ҳисоботлари барча соҳаларда бир
хил бу лишига ва молиявии фаровонлигини аниқ акс эттиришига кафолат беришлари
мумкин. Умумии қабул қилинган бухгалтерия принциплари (GAAP) - бу молиявии
ҳисобни тартибга солувчи стандартлаштирилган ку рсатмалар ту плами бу либ, у заро
мувофиқлик ва шаффофликни таъминлаб, манфаатдор томонларга асосланган
қарорлар қабул қилиш имконини беради. GAAP ишончли молиявии ҳисобот учун асос
бу либ, ташкилотнинг молиявии фаровонлиги ҳақида хабар беришга е рдам беради.
GAAPга риоя қилиш - бу бир хил амалие тларга амал қилиш демакдир. Бу
компаниялар ва тармоқлар у ртасидаги таққослашларни у тказиш, бенчмаркинг ва
таҳлил қилишда е рдам беради. Инвесторлар ва кредиторлар турли ташкилотлар е ки
лои иҳалар билан боғлиқ самарадорлик ва таваккалчиликни баҳолаши мумкин. Бундан
ташқари, GAAP хато, ноту ғри тушунча ва фирибгарликни минималлаштиради, бу эса
ташкилот ва унинг манфаатдор томонлари у ртасида ишончни таъминлаи ди.
Муҳимлик - GAAPнинг муҳим жиҳатидир. У молиявии ҳисоботларнинг аҳамияти ва
аҳамиятига эътибор қаратади. Компаниялар қарор қабул қилишда муҳим бу лган
маълумотларга устуворлик беришлари мумкин, бу эса ку ринишни бузадиган кераксиз
тафсилотлардан қочишга е рдам беради. Бу молиявии ҳисоботларни аниқликсиз
оптималлаштиради.
GAAP ҳар доим бизнес амалие ти ва иқтисодии шароитларга мос келиши учун
ривожланиб боради. Молиявии ҳисоб стандартлари кенгаши (FASB) АҚШда GAAPни
ишлаб чиқиш ва янгилаш учун жавобгардир. Улар манфаатдор томонларнинг
www.e-itt.uz
III SON. 2024
224
фикрларини тинглаи дилар ва бухгалтерия ва молия соҳасида паи до бу лган
муаммоларни ҳал қиладилар. GAAP АҚШда паи до бу лган бу лса-да, ҳозирда у бутун дуне
бу и лаб бухгалтерия принциплари учун асос бу либ хизмат қилади. Унинг таъсири
чегарадан ташқарига чиқади ва ку плаб мамлакатлар GAAP асосида бухгалтерия
ҳисобининг у хшаш стандартларини қабул қилмоқдалар. Бу эса жаҳон молиявии
бозорларида уи ғунликка ҳисса қу шади.
2-жадвал
GAAP (АҚШ, Буюк Британия) ҳамда МҲХСда Ҳисоб сиёсатидаги ўзгаришларга
қўйиладиган талаблар
Стандартлар
Ҳисоб сиёсатидаги
ўзгаришлар
Фундаментал хатоларни
тузатиш
Ҳисоб
баҳолардаги
ўзгаришлар
Молиявий
ҳисоботнинг
халқаро
стандартлари
(БХХС, МҲХС)
Асосий ёндашув
-
ўзгаришларни ретроспектив
акс эттириш;
муқобил ёндашув
-
ўзгаришларни истиқболда
акс эттириш қўлланилади.
Таққослаш қайта ҳисоблаб
чиқилади ёки таъсир
жорий йилнинг фойда ва
зарарлар тўғрисидаги
ҳисоботига қўшилади,
таққослаш жадвали эса
изоҳларда кўрсатилади
Жорий даврдаги
фойда ва зарарлар
тўғрисидаги
ҳисоботда акс
эттирилади
АҚШ (
USGAAP)
Даромадлар тўғрисидаги
ҳисоботга жорий йилдаги
ўзгаришлар
нинг таъсири қўшилади.
Ҳисоботнинг қиёсий жадвали
ва “Бир акцияга даромад”
кўрсаткичи
нинг қиёсий қайта ҳисоб
-
китоби келтирилади
Ҳисоботларни қиёсий
қайта ҳисоблаш амалга
оширилади
Жорий даврдаги
фойда ва зарарлар
тўғрисидаги
ҳисоботда акс
эттирилади
Буюк Британия
(UK GAAP)
Ретроспектив ёндашув
қўлланилади. Ҳисобот ва
“Акцияга даромад”
кўрсаткичини олдинги йил
учун янгидан эълон
қилинган даромад билан
солиштирма қайта ҳисоблаб
чиқилади
Ҳисоботларни қиёсий
қайта ҳисоблаш амалга
оширилади
Жорий даврдаги
фойда ва зарарлар
тўғрисидаги
ҳисоботда акс
эттирилади
Манба:
тадқиқотлар натижасида муаллиф ишланмаси.
АҚШда ҳисоб сие сати қуи идаги тамои илларга асосланади, жумладан:
Маълумотни тўлиқ ошкор этиш принципи.
Маълумотлар ҳажми ва турлари
компромисс таҳлиллари асосида ҳал қилинади, чунки ку проқ маълумотларни таи е рлаш
ва ишлатиш қимматроқ ҳисобланади. Ҳисоб сие сатини шакллантиришда маълумотлар
қарор қабул қилиш учун етарли бу лиши ҳамда харажатлар оқилона бу лиши кераклиги
талаб этилади.
Обективлик принципи.
Компаниянинг молиявии ҳисоботлари холис далилларга
асосланган бу лиши кераклигини талаб этади.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
225
Муҳимлик приципи.
Маълумотни ошкор қилишда элементнинг аҳамиятини ҳисобга
олиниши лозим. Агар у компаниянинг қарорига таъсир қилиши мумкин бу лса, у ҳолда
элемент муҳим деб ҳисобланади.
Кетма-кетлик принципи.
Компания ҳар бир даврлар оралиғида ҳисоб-китоб
қилишнинг бир хил принциплари ва усулларидан фои даланади.
Консервативлик принципи.
Компаниялар томонидан муаммоларни ҳал этишда ва
уларнинг ечимни танлашда қу лланиладиган натижаларга асосланилади.
Хулоса қилинганда ҳисоб сие сатидаги у згаришларни ҳисобга олиш талаблари
бу и ича МҲХСдаги талаблар билан АҚШ ГААПда бироз қарқли жиҳатларни ку риш
мумкирн, лекин умумии олганда деярли хамма стандартларда ҳисоб сие сатининг
мақсади ягона эканлигини англаш мумкин. Яъни, таққосланган стандартларда
компанияларнинг ҳисоб сие сатига киритилган у згаришларга рухсат берилади ҳамда
ягона ретроспектив е ндашув амал қилади.
Европа давлатларида ҳисоб сие сатини шакллантиришнинг методологик
асосларини чуқур тадқиқ этиш мақсадида иқтисодие ти ривожланиши жиҳатдан
жаҳонда етакчи мамлакатлардан бири - Германия тажрибаси у рганилди.
Халқаро Фонд биржасида котировка қилинган европанинг бошқа мамлакатлари
каби Германия компаниялари хам қоидалари ҳисоб сие сатида акс эттирилган и иллик
консолидациялашган ҳисоботларини халқаро стандартлар (IAS/IFRS) асосида
тузишлари талаб этилади. Демак, улардаги ҳисоб сие сати ҳам аи нан молиявии
ҳисоботнинг халқаро стандартлари (МҲХС)га ту лиқ мувофиқ келади. Германияда кичик
ва у рта бизнес немис ГААП (немис савдо кодекси талаблари) е ки у зларининг
консолидациялашган молиявии ҳисоботларида Европа Иттифоқи томонидан қабул
қилинган МҲХС стандартларидан фои даланишлари мумкин.
Германияда масъулияти чекланмаган жамиятлар, масъулияти хусусии бу лган
жамиятлар (
Einzelkaufleute, OHG, KG
) ва масъулияти чекланган жамиятлар (
Gmbh ва AG
)
нинг ҳисоб сие сатида қуи идаги бухгалтерия ҳужжатларни тузишлари кераклиги
белгиланган:
- баланс (1978 и илдаги 4-Европа директиваси билан белгиланган шаклда, 1985
и илдаги Германия қонунчилигига мослаштирилган);
- фои да ва зарарлар ту ғрисидаги ҳисобот (
Gewinnund Verlustrechnung
).
Масъулияти чекланган жамиятлар (
Gmbh ва AG
) қуи идаги ҳужжатларни ҳам
тузишлари керак:
- ҳисоботларга эслатмалар (
Anhang
)
- и иллик ҳисобот (
Lagebericht
).
Шунингдек, Германия компанияларнинг ҳисоб сие сатига асосан молиявии
оқимлар (молиявии ҳолат ту ғрисидаги) е ки пул оқимлари (пул маблағлари харакати)
бу и ича маълумотлар (жадваллар) фақат акциялари фонд биржасида котировка
қилинган компаниялар учун мажбурии ҳисобланади.
Умуман олганда Германияда ҳисоб сие сати билан солиққа тортиш масалалари
у заро боғлиқ бу либ, барча солиқ ту ловчилар бухгалтерия ҳисобини ту лиқ юритишлари
шарт қилиб белгиланади (ҳисоб сие сатига эга бу лиш билан бирга).
Германияда бухгалтерия ҳисобининг у зига хос хусусиятлардан бири
компаниялари учун асосии савдо кодекси бу лган қонун (
Handelsgesetzbuch - HGB
) амал
қилади. Қонун молиявии ҳисоботларни таи е рлашга оид қоидаларни у з ичига олади ва
бухгалтерия ҳисоби қоидалари ва энг яхши амалие тларни белгилаи ди. Германия Савдо
кодекси бир қарашда АҚШнинг Умумии қабул қилинган бухгалтерия принципларига
(USGAAP) яқинроқдир. Ушбу Савдо кодекси халқаро стандартлар билан (МҲХС) билан
ҳам боғлиқ томонларга эга. Масалан, Германия ва МҲХС қоидаларида бухгалтерия
ҳисоби учун асос сифатида тарихии қии матлардан фои даланилсада, аммо Германия
қонунчилиги умуман қаи та баҳолашга рухсат бермаи ди.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
226
Шунингдек, МҲХС асосии воситалар, номоддии активлар, инвестицион
мулкларнинг ҳаққонии қии матини муаи ян тармоқлар доирасида қаи та баҳолаш
мумкинлигини таъминлаи ди. Германия бухгалтерия ҳуқуқи банклар ва молиявии
муассасаларнинг савдо учун сақланадиган молиявии воситаларининг ҳаққонии
қии матини баҳолашдан баъзи истисноларни таклиф қилади.
Германия компанияларининг ҳисоб сие сатига мувофиқ даромадлар ва зарарлар
ту ғрисидаги ҳисоботлар бухгалтерия ҳисоби ту ғрисидаги қонунларнинг ҳар иккала
ту пламига мувофиқ жуда у хшаш, аммо барибир фарқлар мавжуд. Германияда жами
даромад ту ғрисидаги ҳисобот мавжуд эмас . Даромад ва зарар ту ғрисидаги ҳисобот
сотувлар таннархи е ки умумии таннарх усулларидан фои даланиб тузилиши мумкин.
Бундан ташқари, дисконтлашдан олинган даромад бошқа фоизли ва шунга у хшаш
даромадларга киритилади. МҲХС асосида фои да е ки зарар ва умумлашган даромадлар
ту ғрисидаги ҳисоботларни тузиш учун Германия компанияларига эркинлик берилган,
яъни танлаш имконияти мавжуд.
3-жадвал
Германия компаниялари ҳисоб сиёсатининг жиҳатлари
Т
\
р
Мезонлар
Талаблар
1.
Тўлиқлик
Барча хўжалик операциялардаги
ёзувлар
2.
Таркибнинг
тўғрилиги
Хўжалик операциялари ёзувлари уларнинг мазмунига мувофиқ
бўлиши
3.
Вақтинчалик
чегаралар
Ёзувлар операциялар амалга оширилган
вақтга мувофиқ ўтказилади
4.
Аниқлик, текшириш
имконияти
Ҳисоб
-
китоблар учинчи шахсга етарлича қисқа вақт ичида
ҳамма нарсани тушуниб бериш учун жуда аниқ ва кўринадиган
тарзда олиб борилади
5.
Шаклнинг тўғрилиги
Дастлабки таркибни ҳар қандай тарзда ўзгартириш, масалан,
ўчириш, ёпиштириш ва ҳоказоларни тақиқлаш
6.
Хронологик тартиб
Хўжалик операциялари ёзувлари уларни амалга ошириш
тартибида юритилади
Манба:
тадқиқотлар натижасида муаллиф ишланмаси.
Германия компаниялари ҳисоб сие сатида қуи идаги тамои илларг асосланилади:
Текшириб кўриш:
Компаниянингг бухгалтерия ҳисоботи ту лиқ, аниқ ва қисқача
бу лиши талаб этилади;
Тўлиқлик:
Ҳар
бир
иш
операцияси
сақлаш
даврларига
мувофиқ
ҳужжатлаштирилиши керак. Кирим ва харажатлар ту ғрисидаги квитанцияларда сана,
сумма, миқдор, квитация рақами, шунингдек, эмитент ва олувчи ку рсатилган бу лиши
керак;
Тўғрилик:
Барча бизнес операциялари ту ғри ҳужжатлаштирилган бу лиши ва
ҳақиқии операцияларни акс эттириши керак. Тегишли чеклар шу мақсадда
архивлаштирилади.
Ўз вақтидалик:
У з вақтида е зувлар ту ғри ҳисобга олишнинг калитидир. Барча
бизнес операциялари амалга оширилганидан су нг дарҳол қаи д этилиши керак. Қонунга
ку ра, нақд бу лмаган операциялар 10 кун ичида, пул тушумлари ва ту ловлари эса ҳар
куни қаи д этилиши керак.
Тартиблик:
е зувлар учинчи шахслар уюшманинг ҳисоб-китобларини осонгина
тушуниши мумкин бу лган тарзда сақланиши керак. Бу аудитор е ки солиқ маслаҳатчиси
бу лиши мумкин. Тизимли ҳисоб нақд ва нақдсиз операцияларни ажратиб, солиқ
www.e-itt.uz
III SON. 2024
227
солинадиган, солиқ солинмаи диган е ки солиқ солинмаи диган сотишларни
таснифлаи ди. Барча чеклар машинада у қиладиган бу лиши керак.
Ўзгармаслик:
Бухгалтерия ҳужжатларини у згартириб бу лмаи диган е ки
қалбакилаштириб бу лмаи диган тарзда сақлаш керак. Агар кеи инчалик бирор у згариш
киритилса, у очиқ-ои дин ҳужжатлаштирилган бу лиши керак. Ҳар қандаи у згартирилган
ҳужжатлар сақлаб қолиниши керак. Тасодифии ҳикоя қилиш ҳам қонун билан талаб
қилинади.
Хитои да бухгалтерия ҳисоби давлат томонидан қатъии тартибга солинади.
Компаниялар миллии стандартларга мувофиқ ҳисоб-китоб юритишлари шарт.
Мамлакатда Хитои бухгалтерия ҳисоби стандартларидан (CАS) фои даланилади .
4-жадвал
Хитойда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини тартибга солиш тизимининг
даражалари
Қонунчилик
Хитойда бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш ва юритишнинг ягона ҳуқуқий ва
методологик нормалари белгиланади. Бунда албатта компаниялардаги ҳисоб
сиёсати муҳим роль ўйнайди. Бухгалтерия тизимида қуйидаги иккита қонун
қабул қилинган:
Хитой Халқ Республикасининг Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги қонуни;
Хитой Халқ Республикасининг рўйхатдан ўтган бухгалтерлар тўғрисидаги
қонуни.
Меъёрий
Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи бўйича бир қатор меъёрий ҳужжатлар,
қоидалар ҳамда нормалар тасдиқланади. Масалан, “Бош бухгалтерлар
тўғрисида”ги низом бош бухгалтернинг ҳуқуқ, мажбурият ва ваколатларини,
“Ташкилотнинг молиявий ҳисоботи тўғрисида”ги низом эса молиявий
ҳисоботнинг тузилиши ва шаклланиши тартибини белгилайди.
Услубий
Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритиш қоидалари ва ҳужжатлари Молия
вазирлиги томонидан тайёрланади ва тасдиқланади.
Ташкилий
Булар ўзларининг ҳисоб сиёсати доирасида ташкилот раҳбари томонидан
тасдиқланадиган, ички фойдаланиш учун мўлжалланган ташкилотларнинг иш
ҳужжатлари.
Манба:
тадқиқотлар натижасида муаллиф ишланмаси.
Шуни алоҳида таъкидлаб у тиш жоизки, Хитои да бухгалтерия ҳисоби ту лиқ
рақамлаштирилган. Бу бизнес кредитлаш жарае нини у згартиради: бизнес банклар учун
молиявии ҳисоботларни қу лда ту пламаи ди, балки уларни ту ғридан-ту ғри
бухгалтерияга юборади.
Демак, Хитои да ҳисоб сие сатини шакллантириш масалалари бухгалтерия
ҳисобининг стандартлари (CАS) асосида амалга оширилади. Хитои CАS тузилмаси
иккита стандартга асосланган:
Тижорат корхоналари учун бухгалтерия ҳисоби стандартлари (ASBEs);
Кичик бизнес корхоналари учун бухгалтерия ҳисоби стандартлари (ASSBE).
Хитои ASBE стандартлари молиявии ҳисоботнинг халқаро стандартлари (МҲХС) га
жуда мос келади ва Хитои нинг барча ру и хатга олинган компаниялари у зларининг
молиявии ҳисоботларини таи е рлашда ASBEга риоя қилишлари кераклиги шарт қилиб
белгиланган. Хорижии инвестиция киритган ку плаб компаниялар ҳам одатда ASBEга
амал қиладилар.
Хитои нинг умумии қабул қилинган бухгалтерия принсиплари, шунингдек, одатда
Хитои бухгалтерия стандартлари деб аталади, халқаро бухгалтерия стандартлари билан
юқори даражадаги интеграцияни қу ллаб-қувватлаи ди. Бироқ, Хитои ГААП ва МҲХС
у ртасидаги муҳим у заро боғлиқликка қарамаи , Хитои да хорижии инвеститсия киритган
корхоналар асосии фарқлар ҳали ҳам мавжудлигини билишлари керак ва улар бутун
гуруҳга нисбатан Хитои филиали молиявии аҳволи учун таъсир ку рсатади.
Ҳитои CАS бу и ича ҳисоб сие сатида қуи идаги масалалар ку риб чиқлади:
www.e-itt.uz
III SON. 2024
228
- ҳисобот шаклларини ишлаб чиқиш ва уларни назорат қилиш Молия вазирлиги
томонидан амалга оширилади;
- ҳисобварақлар (бухгалтерия сче тлари) ку проқ функцияга и у налтирилган бу лади;
- иккиламчи е зувлар фақат юан билан амалга оширилади, чет эл валютасидаги
операциялар эса юанга расмии курс бу и ича конвертация қилинади.
- тарихии қии мат усули кенгроқ қу лланилади, аи ниқса хусусии фирмалар учун,
чунки хаққонии (адолатли) қии мат ҳақида маълумот олиш мураккаброқ ҳисобланади;
- бухгалтерия ҳисобида молиявии и ил 1 январда бошланиши назарда тутилади.
- хамкорлар ту ғрисидаги маълумотни ошкор этишга қу шимча талаблар сифатида
пул маблағлари ҳаракати ту ғрисидаги билвосита ҳисоботлар ҳамда битимларнинг
адолатлилиги ту ғрисидаги шарҳлар киритилади.
Хулоса ва таклифлар.
АҚШ GAAP асосида ҳисоб сие сатини шакллантириш ва унга қу и илган талабларни
хорижии амалие тни тадқиқ этишда қуи идаги хулосаларга келинди:
биринчидан,
ҳар қандаи ҳисоб сие сати ва ундаги у згаришлар иқтисодии ҳодисаларга
олиб келади;
иккинчидан,
хорижии давлатларда изчил ҳисоб сие сатини танлашда эркинлик
берилади;
учинчидан,
ҳисоб сие сатини танлаш ва уни қу ллашда бир неча муқобил
вариантлардан фои даланиш имконияти мавжуд;
тўртинчидан,
ҳисоб сие сатидаги у згаришларда даромадларга, хусусан, “Бир акцияга
даромад” муҳим ку рсаткич сифатида қаралади;
бешинчидан,
ҳисоб сие сатига қу и иладиган асосии талаб унинг бир ҳисобот давридан
кеи инги ҳисобот давригача, яъни узлуксиз давом этиши талаб этилади.
олтинчидан,
ҳисоб сие сатида фақат ҳисоботдаги молиявии натижаларга жиддии
таъсир ку рсатадиган ва фои даланувчиларнинг ушбу маълумот асосида қабул қилинган
қарорларига таъсир ку рсатиши мумкин бу лган ҳисоб-китоб усулларини ошкор қилиши
шарт қилиб белгиланади.
Демак, умумии хулоса қилиш мумкинки, Германия ҳисоб тизими ва ҳисоб
сие сатини шаклланиши узоқ ва у зига хос анъаналарга эга ҳисобланади. Англия-Америка
мамлакатларидан фарқли у лароқ, Германияда бухгалтерлар қонунчилик нормалари ва
ҳисоб сие сатида аи ниқса солиқ нормаларига имкон қадар ту ғри риоя қилишга
қаратилган. Бу, аи ниқса, ҳуқуқии тизимлар у ртасидаги фарқлар билан боғлиқ
(германиялик ҳуқуқ тизими нормаларни кодлаштиришга асосланган, англосаксон
умумии ҳуқуқ тизими - преcедентларга асосланган). Демак, умумии хулоса қилинганда,
халқаро амалие тда компаниялар томонидан молиявии ҳисоботларни тузишга эмас,
балки фои дани белгиланган қоидалар асосида бошқариш нуқтаи назардан ҳам ҳисоб
сие сати танланиш самарадорликка олиб келади.
Адабиётлар /Литература / References:
ASBJ (2020) Accounting Standards Board of Japan (ASBJ). Japanese generally accepted
accounting principles (JGAAP)
Accounting Standard for Accounting Policy Disclosures.
www.asb.or.jp/en/jp-gaap/accounting_standards/y2020/html
Karimоv A., Kurbanbayev J., Jumanazarоv S. (2019). Buxgalteriya hisоbi. Darslik. –T.:
“Iqtisоd-mоliya”.
Астахов, (2018) Бухгалтерский (финансовый) учет в 2 ч. - Москва: Юрайт, - 536 с.
Джўраев Б.М. (2011) Қишлоқ хўжалиги корхоналарида ҳисоб сиёсатини
такомиллаштириш. Иқт. фанлари илмий даражасини олиш учун ёзилган
дисс.автореферати. 21 б.
Жўраев Н.Ю.
(1998)
Бухгалтерия ҳисоби. Ўқув қўлланма.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
229
Ибрагимов А.К. (2019) Тижорат банкларида молиявий ҳисоботнинг халқаро
стандартлари. Ўқув қўлланма. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”.
Козлова Е.П. ва бошқ. (1999) Бухгалтерский учет в организациях.-М.: ФиС.
Кондраков Н.П. (1997) Бухгалтерский учет. -М.: Инфра-М.
Қарор (2020) Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Молиявий ҳисоботнинг
халқаро стандартларига ўтиш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 4611-
сонли қарори. 2020 йил 24 феврал. (3-банди)
Қонун (2016) Ўзбекистон Республикаси “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисидаги” Қонуни
(янги таҳрир). ЎРҚ-404. 13.04. 2016 й.
Қурбонбоев Ж.Э. (2005) Корхоналарда ҳисоб сиёсатини шакиллантириш, юритиш ва
ривожлантириш истиқболлари. и.ф.н.. авт. - Т. 18 б.
Н.Любушин.
(2002)
Теория бухгалтерского учета: учебное пособие для вузов.
Пардаев А.Х. (2002) Бошқарув ҳисоби. Дарслик.
Положение (2008) Положение по бухгалтерскому учету "Учетная политика
организации" (ПБУ 1/2008).
Приложение N1 к Приказу Мин фин Российской Федерации от
06.10.2008 N 106н
http://www.consultant.ru/document/cons_doc_law_164/2d52/
Польковский А. (2002) Теория бухгалтерского учета. Учеб пособие-М.: “Экономика и
организация”.
Смирнова, Т. В. (2011). Основы теории бухгалтерского учета: учебное пособие /
Минобрнауки России, ГОУ. - 155 с.
Стандарт, (2022) 8-сон Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандарти. Ҳисоб сиёсати,
ҳисоб баҳоларидаги ўзгаришлар ва хатолар. Расмий таржима. 2022 йил.
Стандарт, (2024) Ўзбекистон Республикаси Бухгалтерия ҳисобининг миллий
стандарти (1-сонли БҲМС) «Молиявий ҳисоботни тақдим этиш ва ҳисоб сиёсати»ни
тасдиқлаш ҳақида [Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2024 йил 6
августда рўйхатдан ўтказилди, рўйхат рақами 3544].
Уразов К.Б. (2005) Иқтисодиётни эркинлантириш шароитида бухгалтерия
ҳисобининг концептуал масалалари”. Монография. -Т. 151- 152 бет.
Хошимов Б. (2004) Бухгалтерия ҳисоби. Т.: Дарслик.
