www.e-itt.uz
III SON. 2024
107
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INVESTITSIYALARNING IQTISODIY O‘SISHGA
TAʼSIRINI EKONOMETRIK MODELLASHTIRISH
i.f.d., prof.
Tuxliyev Bozor Karimovich
Texnologiya, menejment va kommunikatsiya instituti
ORCID: 0000-0002-4328-3261
Annotatsiya.
Investitsiyalar iqtisodiy o‘sish darajasini belgilovchi muhim
omillardan biridir. Maqolada xorijiy kreditlar asosida jalb qilingan markazlashtirilgan,
markazlashmagan investitsiyalar va investitsiyalarning respublikamizda iqtisodiy
o‘sishni ta’minlashga ta’siri hamda ularni ekonometrik modellashtirish tahlil qilinadi.
Investitsiyalar va iqtisodiy o‘sish darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlik ko‘p omilli ekonometrik
model yaratish orqali ham tahlil qilindi.
Kalit so‘zlar:
investitsiyalar, ekonometrik model, iqtisodiy o‘sish, investitsiya va
iqtisodiy o‘sish, markazlashgan va markazlashmagan investitsiyalar, investitsion
jozibadorlik, investitsiya tadqiqoti, investitsiya reytingi, investitsiyalar metodologiyasi,
investitsion salohiyat, investitsion modellar.
ЭКОНОМЕТРИЧЕСКОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ ИНВЕСТИЦИЙ НА
ЭКОНОМИЧЕСКИЙ РОСТ В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН
д.э.н., проф.
Тухлиев Базар Каримович
Институт технологий, менеджмента и коммуникаций
Аннотация
.
Инвестиции являются одним из важных факторов,
определяющих уровень экономического роста. В статье анализируется влияние
централизованных,
децентрализованных
инвестиций
и
инвестиций,
привлеченных на основе иностранного кредита, на обеспечение экономического
роста в нашей республике, а также их эконометрическое моделирование. Также
была проанализирована связь между инвестициями и уровнем экономического
роста путем создания многофакторной эконометрической модели.
Ключевые слова:
инвестиции, эконометрическая модель, экономический
рост,
инвестиции
и
экономический
рост,
централизованные
и
децентрализованные
инвестиции,
инвестиционная
привлекательность,
инвестиционные исследования, инвестиционный рейтинг, инвестиционная
методология, инвестиционный потенциал, инвестиционные модели.
UOʻK: 330.322
107-117
www.e-itt.uz
III SON. 2024
108
ECONOMETRIC MODELING OF THE IMPACT OF INVESTMENTS ON ECONOMIC
GROWTH IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN
DSc, prof.
Tukhliyev Bozor Karimovich
Institute of Technology, Management and Communication
Abstract.
Investments are one of the important factors determining the level of economic
growth. The article analyzes the impact of centralized, decentralized investments and investments
attracted on the basis of foreign credit on ensuring economic growth in our republic, as well as
their econometric modeling. The relationship between investments and the level of economic
growth was also analyzed by creating a multifactor econometric model.
Keywords:
investment, econometric model, economic growth, investment and economic
growth, centralized and decentralized investment, investment attractiveness, investment
research, investment rating, investment methodology, investment potential, investment model.
Kirish.
Respublikamizda iqtisodiy oʼsishning asosiy koʼrsatkichlaridan biri boʼlib, investitsiyalar
hisoblanadi. Investitsiyalar mulьtiplikativ samaradorlik xususiyatiga ega boʼlib, biror tarmoqqa
investitsiyalarning kiritilishi albatta boshqa tarmoqlarda ham yalpi mahsulot ishlab
chiqarishiga ham bevosita, ham bilvosita taʼsir koʼrsatadi. Shuning uchun respublikamizda
iqtisodiy oʼsishni taʼminlashda markazlashgan, markazlashmagan investitsiyalar hamda xorijiy
kredit asosida jalb qilingan investitsiyalarni taʼsirini tahlil qilish hamda ekonometrik
modellashtirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Adabiyotlar sharhi.
Oʼzbekiston Respublikasining 2019 yil 25 dekabrda qabul qilingan “Investitsiyalar va
investitsiya faoliyati toʼgʼrisida”gi Qonunda investitsiyalarga quyidagicha taʼrif berilgan:
“investitsiyalar investor tomonidan foyda olish maqsadida ijtimoiy soha, tadbirkorlik, ilmiy va
boshqa faoliyat turlari obʼektlariga tavakkalchiliklar asosida kiritiladigan moddiy va nomoddiy
boyliklar hamda ularga boʼlgan huquqlar, shu jumladan intellektual mulk obʼektlariga boʼlgan
huquqlar, shuningdek reinvestitsiyalar boʼlib, ular quyidagilarni oʼz ichiga olishi mumkin:”
(Қонун, 2019)
Investitsiyalar, investitsiya faoliyati, investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni, investitsiya
muhiti, investitsiya jozibadorligi, investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi va boshqa
investitsiyalar toʼgʼrisida xorijda jumladan, Rossiya iqtisodchilari orasida va shuningdek,
mamlakatimizda ham juda koʼplab olimlar, iqtisodchilar va ilmiy tadqiqotchilar oʼz ilmiy
ishlarini olib borgan.
Investitsiyalar boʼyicha olib borgan tadqiqotlarida Dolan va boshqalar (1991) zamonoviy
bozor iqtisodiyoti sharoitida oila xoʼjaligining yillik xarajatlari hajmi daromadlardan kam
boʼlgan hollarda, oila xoʼjaligining tovarlar va xizmatlar, shuningdek soliqlar hamda boshqa
toʼlovlardan ortgan daromadlari jamgʼarma hisoblanadi. Ushbu jamgʼarmalar daromad olish
maqsadida iqtisodiyot sohalariga yoʼnaltirilgandagina u invetitsiya kapita
li hisoblanadi, -deydi.
Firmalar investitsiyalari ikki yoʼnalishda amalga oshiriladi, “birinchi yoʼnalish –
asosiy
kapitalga, yaʼni, ishlab chiqarishga taalluqli boʼlgan ishlab chiqarish vositalari, binolar,
kompьyuterlar va shuningdek boshqa ishlab chiqarish qurollarini yangitdan sotib olish yoki
yaratishga, ikkinchi yoʼnalishda esa –
tovar-
moddiy zaxiralarga yaʼni, is
hlab chiqarish jarayonlarida
foydalanish uchun zarur xom-ashyo zaxiralari va qoldiq tayyor mahsulotlarga investitsiya
yoʼnaltiriladi, degan qarashlar ham mavjud.
Investitsiyalar nazariyasi oʼzining tarixiy rivojlanish jarayonlarida bir qancha bosqichlarni
bosib oʼtgan. Аladin
(2002)
investitsiya boʼyicha oʼtkazilgan tadqiqotlari natijasida
www.e-itt.uz
III SON. 2024
109
“investitsiyalarning dastlabki belgilari Аvstriya iqtisodchilari maktabining, jumladan Bem
-
Baverining (2002)
ilmiy ishlarida koʼrish mumkin”, degan xulosaga keladi.
Professor Mustafakulovning (2017)
fikricha “Mamlakatning investitsiya jozibadorligini
baholash boʼyicha aniq uslubiyat, biron bir xalqaro qonun bilan belgilanmagan, shu bois oxirgi
vaqtlarda investitsiya jozibadorligini baholovchi turli uslubiyatlar qoʼllanmoqda. Аyrim
iqtisodchilar fikric
ha, investitsiya jozibadorligi kapitalni qoʼyishdan tushgan tushumning darajasi
orqali aniqlanadi. Ushbu yondashuv qoʼllashning juda tor sohasini qamrab oladi, chunki aniq va
toʼgʼri natijalarni olish uchun investitsiyalar
risk (xatar) darajasi bir xil boʼlgan taqdirda amalga
oshirilishi lozim, bu esa amalda deyarli mumkin emas”.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu tadqiqotning metodologik asosini tadqiqotning dialektik usuli, tizimli va jarayonli
yondashuvlar tashkil etadi. Ishda ekonometrik tahlil, korrelyatsiya koeffitsientlari matritsasi,
ilmiy abstraktsiya, sintez, guruhlash va taqqoslash, moliyaviy tahlil kabi tadqiqot usullaridan
hamda rasmiy axborot bazasidan foydalanilgan. Yuqorida bayon qilingan investitsion muhitni
baholash uslublarining asosliligi va amaliy ahamiyatiga baho berish uchun chet el tajribasini
oʼrganish, uning ilgʼor va istiqbolli yutuqlarini tatbiq etish boʼyicha ilmiy-amaliy asoslangan
tavsiyalar ishlab chiqildi.
Shu maqsadda respublikamizda yalpi ichki mahsulotning oʼsishiga investitsiyalarning taʼsirini
oʼrganish va ekonometrik modellarini tuzishda koʼp omilli ekonometrik modellardan foydalanildi. Koʼp
omilli ekonometrik model tuzishdan avval mazkur modelda qatna
shadigan omillar boʼyicha tavsifiy
statistika oʼtkazildi
(Tuxliyev, 2023)
. Buning sababi koʼp omilli ekonometrik modelda qatnashadigan
oʼzgaruvchilarning normal taqsimotga boʼysunishini aniqlash, oʼrtacha arifmetik qiymatlar, mediana,
ekstsess, asimmetriya
kabi koʼrsatkichlarni aniqlashdan iborat.
1-jadval
Oʼzbekiston Respublikasida yalpi ichki mahsulot va investitsiyalarning 2001
-2022 yillardagi
dinamikasi, mlrd. soʼm
Yillar
YaIM,
(mlrd.
soʼm),
Y
Markazlashgan
investitsiyalar, mlrd.
soʼm, X
1
Markazlashmagan
investitsiyalar,
mlrd. soʼm, X
2
Xorijiy kredit asosida jalb
etilgan investitsiyalar
mlrd. soʼm, X
3
2000
3255.6
475.6
268.9
172.3
2001
4925.3
621.2
699.7
369.6
2002
7450.2
623.2
903.4
306.1
2003
9844.0
720.9
1257.2
479.4
2004
12261.0
1043.6
1585.3
659.9
2006
15923.4
978.2
2186.9
687.0
2008
21124.9
1337.9
2703.0
748.3
2009
28190.0
1610.2
4293.3
1447.7
2010
38969.8
2231.1
7324.8
2863.9
2011
49375.6
3001.3
9530.6
4058.1
2012
74042.0
3343.2
13120.5
4340.8
2013
96949.6
4056.6
15443.4
3853.8
2014
120242.0
5077.6
19377.7
4653.3
2015
144548.3
5952.7
24537.3
5532.7
2016
177153.9
6730.7
30915.5
6980.1
2017
210183.1
6791.8
38018.6
8309.5
2018
242495.5
8238.5
42993.5
10611.4
2019
302536.8
10102.8
62052.3
17146.5
2020
406648.5
23127.6
101103.7
30154.8
2021
510117.2
42543.8
153383.5
85437.2
2022
580203.2
33915.6
168084.5
87143.6
Manba:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi statistika agentligi maʼlumotlari asosida muallif
tomonidan tayyorlandi.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
110
Rojkov va boshqalar (2021) tomonidan tavsiya etgan Eviews 9.0 dasturi asosida
investitsiyalar va iqtisodiy oʼsish darajasi oʼrtasidagi oʼzarobogʼliqlik taʼsirini yuqorida
keltirilgan 1-jadval maʼlumotlari boʼyicha tahlil qilinganda ularning tavsifiy statistik natijalari
quyida miqdorlarni ifodalaydi (2-jadval).
2-jadval
Tavsifiy statistik natijalar
Y
X
1
X
2
X
3
Mean
145544.8
7739.3
33323.0
13140.7
Median
74042.0
3343.2
13120.5
4058.1
Maximum
580203.2
42543.8
168084.5
87143.6
Minimum
3255.6
475.6
268.9
172.4
Std. Dev.
173101.9
11422.5
49168.4
25313.6
Skewness
1.3
2.1
1.9
2.4
Kurtosis
3.6
6.2
5.1
7.4
Jarque-Bera
6.3
24.3
15.4
37.3
Probability
0.1
0.
0.0
0.0
Sum
3056440.0
162524.5
699783.8
275956.4
Sum Sq. Dev.
5.99E+11
2.61E+09
4.84E+10
1.28E+10
Observations
21
21
21
21
Manba:
muallif hisob-kitoblari.
Jadval maʼlumotlariga koʼra, taʼsir etuvchi omillarning oʼrtacha qiymatlari 7739.2 dan
145544.8 oraliqda joylangan ekanligini koʼrish mumkin. Eng kichik miqdor markazlashgan
investitsiyalar koʼrsatkichiga toʼgʼri kelmoqda. Buning asosiy sababi keyingi yillarda
Respublikamizda asosan markazlashgan investorlarga davlat tomonidan asosiy eʼtibor
qaratilmoqda. Tahlilar natijalari koʼp omilli ekonometrik modelga kiritiladigan barcha omillar
normal taqsimotga boʼysunishi hamda ularning ehtimolliklari 0,5 kichik ekanligidan dalolat
bermoqda. Bu esa oʼz navbatida barcha taʼsir etuvchi omillar (x
i
) ni modelga kiritilishini talab
qiladi. Demak, modelga kiritiladigan omillarning normal taqsimotga boʼysunishini hisobga
olgan holda omillar oʼrtasidagi bogʼlanishlarni koʼrib chiqamiz (1-rasm).
0
10,000
20,000
30,000
40,000
50,000
0 100,000
300,000
500,000
y
x1
0
50,000
100,000
150,000
200,000
0 100,000
300,000
500,000
y
x2
0
20,000
40,000
60,000
80,000
100,000
0 100,000
300,000
500,000
y
x3
1-rasm. Natijaviy omil y va unga ta’sir etuvchi omillar o‘rtasida bog‘lanishlar
1-rasmda keltirilgan grafiklardan shuni ko‘rish mumkinki, natijaviy omil y va unga ta’sir
etuvchi omillar (x
i
) o‘rtasida zich bog‘lanish mavjud ekan. Ushbu bog‘liqliklar, ularni
investitsiya va iqtisodiy o‘sish darajalariga ta’siri mazmunini aniqroq tavsiflash uchun omillar
o‘rtasidagi korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisoblash maqsadga muvofiq (3-jadval)
www.e-itt.uz
III SON. 2024
111
3-jadval
Korrelyatsiya koeffitsiyentlari matritsasi
Y
X
1
X
2
X
3
Y
1.000000
X
1
0.942468
1.000000
12.28887
0.0000
X
2
0.981386
0.980043
1.000000
22.27449
21.48980
0.0000
0.0000
X
3
0.906439
0.973033
0.966998
1.000000
9.355298
18.38729
16.54348
0.0000
0.0000
0.0000
Omillar o‘rtasida korrelyatsiya koeffitsiyentlari matritsasidan shuni ko‘rish mumkinki
natijaviy omil va ta’sir etuvchi omillar o‘rtasida xususiy korrelyatsiya koeffitsiyenti 0,9 dan
katta, ya’ni ular o‘rtasida zich aloqa mavjud ekan. Ushbu natijalar investitsiyalar va iqtisodiy
o‘sish ko‘rsatkichlari o‘zarobog‘liqligi ko‘p omilli ekonometrik modelini ishlab chiqishda taklif
etilayotgan barcha omillarni inobatga olish zarurligini asoslaydi. Chunki, tahlillarimiz natijalari
ushbu omillarning barchasi respublika yalpi ichki mahsuloti hajmini o‘zgarishiga katta ta’sir
ko‘rsatishini ko‘rsatmoqda. Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlari asosida ko‘p omilli ekonometrik
model ko‘rinishini aniqlaymiz (4-jadval).
4-jadval
Ko‘p omilli ekonometrik modelning hisoblangan parametrlari
Variable
Coefficient
Std. Error
t-Statistic
Prob.
X1
-1.3927
1.995244
-0.698027
0.4946
X2
5.8819
0.419645
14.01645
0.0000
X3
-4.2378
0.702452
-6.032922
0.0000
C
16008.23
5331.502
3.002574
0.0080
R-squared
0.9913
Mean dependent var
145544.8
Adjusted R-squared
0.9897
S.D. dependent var
173101.9
S.E. of regression
17544.31
Akaike info criterion
22.55249
Sum squared resid
5.23E+09
Schwarz criterion
22.75145
Log likelihood
-232.8011
Hannan-Quinn criter.
22.59567
F-statistic
643.3257
Durbin-Watson stat
1.799394
Prob(F-statistic)
0.000000
4-jadval ma’lumotlari bo‘yicha ko‘p omilli ekonometrik modelь quyidagi ko‘rinishga ega:
3
2
1
2378
.
4
8819
.
5
3927
.
1
23
.
16008
ˆ
X
X
X
Y
−
+
−
=
(1)
9913
.
0
2
=
R
,
3257
.
643
хисоб
=
F
,
799
.
1
=
DW
Hisoblangan (1) ko‘p omilli ekonometrik modelning parametrlari shuni ko‘rsatadiki, agar
markazlashgan investitsiyalar 1,0 mlrd. so‘mga ortsa, yalpi ichki mahsulot o‘rtacha 1.3927
mlrd. so‘mga kamayishi mumkin ekan. Markazlashmagan investitsiyalarning 1,0 mlrd. so‘mga
ortishga, yalpi ichki mahsulotni o‘rtacha 5.8818 mlrd. so‘mga ortar ekan. Xorijiy kredit asosida
jalb etilgan investitsiyalarning faqat ijtimoiy sohalarga yo‘naltirilgan qismining 1.0 mlrd.so‘mga
ortishi, mamlakat yalpi ichki mahsulot hajmi miqdorini o‘rtacha 4.2378 mlrd. so‘mga
www.e-itt.uz
III SON. 2024
112
kamaytirish mumkin ekan. Tahlillarimiz xorijiy olimlar tomonidan e’tirof etilgan
markazlashgan investitsiyalarning ijtimoiy sohalarga yo‘naltiradigan miqdori yalpi ichki
mahsulot o‘zgarishiga ta’sir etish chegarasi darajasi asosida belgilanishi to‘g‘risidagi nazariy
qarashlar asosligini ko‘rsatmoqda. Shu sababli fikrimizcha markazlashgan mablag‘lar
hisobidan ijtimoiy ob’ektlarni moliyalashtirish dasturlarini ishlab chiqishda yalpi ichki
mahsulot miqdori va ijtimoiy sohaga yo‘naltiriladigan mablag‘lar optimal darajasini
ekonometrik model tahlili asosida belgilash tavsiya etiladi. Aks holda ijobiy maqsadga
yo‘naltirayotgan mablag‘ samaradorligi pasayishi mumkin.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Yuqorida hisoblangan ko‘p omilli ekonometrik modelь (1) sifatiga baho berish maqsadida
determinatsiya koeffitsiyentini aniqlaymiz. Determinatsiya koeffitsiyenti investitsiyalar va
yalpi ichki mahsulot bog‘ligiga ta’sir etuvchi natijaviy omillarning modelga kiritilgan omillarga
bog‘liqlik darajasini ifodalaydi. Jadval ma’lumotlariga asosan hisoblangan determinatsiya
koeffitsiyenti (R
2
- R-
squared
) 0,9913 ga teng bo‘lmoqda. Tahillarimiz natijalari respublika yalpi
ichki mahsulotining (Y) 99,13 foizi (1) tavsiya etilayotgan ko‘p omilli ekonometrik modelga
kiritilgan omillardan tashkil topishi va 0,87 foiz (1,0-0,9913) o‘zgarish esa modelda hisobga
olinmagan omillar ta’siridan iboratligini ko‘rsatmoqda. Ushbu ko‘p omilli ekonometrik
modeldagi (1) omillarni standart xatoliklarining ham kichik qiymatlarini qabul qilganligi ham
modelning statistik ahamiyati yuqori ekanligidan dalolat beradi. Modellarni turli miqdordagi
omillar bilan taqqoslash imkoniyati bo‘lishi va ushbu miqdordagi omillar R
2
statistikaga ta’sir
etmasligi uchun odatda tekislangan determinatsiya koeffitsiyentidan foydalaniladi, ya’ni:
2
2
2
adj.
1
y
s
s
R
−
=
(2)
Tekislangan determinatsiya koeffitsiyenti (Adjusted R-squared) 0,9897 ga teng bo‘lishi va
uning
R
2
ga yaqinligi, modelning ta’sir etuvchi omillar soni o‘zgarishi atrofida qiymatlarni qabul
qila olishini bildiradi.
Ko‘p omilli ekonometrik modelning (1) statistik ahamiyatliligini yoki o‘rganilayotgan
jarayonga adekvatligini (mos kelishini) tekshirishda Fisherning F-mezoni qo‘llaniladi.
Fisherning hisoblangan F-mezoni qiymati uning jadvaldagi qiymati bilan taqqoslanadi. Agar
F
hisob
> F
jadval
bo‘lsa, u holda ko‘p omilli ekonometrik modelning statistik ahamiyatli deyiladi va
undan natijaviy ko‘rsatkich – respublika yalpi ichki mahsulotini (Y) kelgusi davrlarga
prognozlashda foydalanish mumkin bo‘ladi. Demak, modelning statistik ahamiyatliligini
tekshirish uchun F-mezonning jadval qiymatini topamiz. Buning uchun ozodlik darajalari
m
k
=
1
va
1
2
−
−
=
m
n
k
hamda
ahamiyatlik darajasi bo‘yicha qiymatlarni hisoblaymiz. Ahamiyatlik
darajasi
05
,
0
=
va ozod hadlik darajalari
3
1
=
k
va
17
1
3
21
2
=
−
−
=
k
dan kelib chiqib, F-
mezonning jadval qimati ga teng. F-mezonning hhisoblangan qimati F
hisob
=643.3257 va jadval
qimati F
jadval
= 3.20 ha teng va F
hisob
> F
jadval
sharti bajarilganligi uchun kup omilli econometric
model statistic axamiyatli deyish mumkin hamda undan respublica yalpi ichki maxsuloti
hajmini (Y) kelgusi davrlarga prognozlashda foidalanish mumkinligi kelib chikadi. Ko‘p omilli
ekonometrik modellashtirish hisoblangan parametrlari (regressiya koeffitsientlari)
ishonchliligini tekshirishda Studentning t-mesonidan foidalaniladi. Studentning t-mesonining
hisoblangan (t
hisob
) va jadval (t
jadval
) qiymatlarini taqqoslab, N
0
gepotezani qabul qilamiz yoki
rad etamiz. Buning uchun t-mezonning jadval qiyamatini tanlangan ishonchlilik ehtimoli (
)
va ozod hadlik darajasi (
1
d.f.
−
−
=
m
n
) shartlar asosida topamiz. Bu erda
n
-
kuzatuvlar soni,
m
- omillar soni. Ishonchlilik ehtimoli
05
,
0
=
va ozod hadlik darazhasi
17
1
3
21
d.f.
=
−
−
=
bulganda, t-mezoning jadval qimati
1098
,
2
жадвал
=
t
ga teng.
Regression xisob-kitoblardan shuni kurish mumkinki, X
2
va X
3
omillar buyicha t-
mesonning hisoblangan qiymatlari
05
,
0
=
aniqlikda jadval qiymatidan katta ekanligini kurish
www.e-itt.uz
III SON. 2024
113
mumkin (4-jadval). Bu esa mazkur omillarning ko‘p omilli ekonometrik modelda
qatnashishlariga imkon beradi. Ko‘p omilli ekonometrik model buyicha natijaviy omil
qoldiqlarida avtokorrelyatsiyani tekshirish uchun Durbin-Watson (DW) mesonidan
foidalanamiz. Hayashining (2019) Econometrica o‘quv qo‘llanmasidan foydalangan holda
hisoblangan DW qimati jadvaldagi DW
L
va DW
U
bilan solistiriladi. Agar DW
hisob
<DW
L
dan kichik
bulsa, qoldiklarda autocorrelation mavjud deyiladi. DWhisob>DWU dan katta bo‘lsa, qo‘lda
avtokorrelyatsiya mavjud emas. Durbin-Watson mezonining pastki chegarasi qiymati
DW
L
=1,03 teng va yukori chegarasi kiymati DW
U
=1,67 ga teng. DW
hisob
= 1,79 ga teng. Demak,
DW
hisob
>DW
U
bulgani uchun natijaviy omil (respublika yalpi ichki mahsulotini hajmining (Y))
qoldiqlarida autocorrelastiya mavzhud emas ekan.
Natijaviy omil qoldiqlarida
autocorrelastiyaning mavjud emasligi va yukorida keltirilgan (1) ko‘p omilli econometric
modelning haqiqiy (Actual), hisoblangan (Fitted) qiymatlari va ular urtasidagi farqlar
(Residual) quyidagi 2-rasmda keltirilgan. (1).
-60,000
-40,000
-20,000
0
20,000
40,000
0
100,000
200,000
300,000
400,000
500,000
600,000
00
02
04
06
08
10
12
14
16
18
20
Residual
Actual
Fitted
2-rasm. Ko‘p omilli ekonometrik model.
2-rasmdan ko‘rish mumkinki ko‘p omilli econometric model buyicha respublika yalpi
ichki mahsuloti hajmining hisoblangan qiymatlar grafigi uning haqiqiy qiymatlari grafigi bilan
juda yaqin joylashgan, ular urtasidagi farqlar ham unchalik katta emas. Bu esa (1) ko‘p omilli
ekonometrik modeldan respublika yalpi mahsuloti hajmini kelgusi davrlarga prognozlashda
foydalanish mumkinligini yana bir isboti hisoblanadi.
Endi republicamizning etakchi tarmoklari yalpi magsulotiga markazlashgan,
markazlashmagan va kiritilgan horijiy investitsiyalar buyicha ko‘p omilli ekonometrik
modellarni tuzamiz.
1. Sanoat tarmogiga kiritilgan investetsiyalar buyicha ko‘p omilli ekonometrik model
quyidagi kurinishga ega:
3
2
1
0111
.
0
2465
.
2
9778
.
3
965
.
3828
ˆ
X
X
X
Y
+
+
−
=
(3)
9954
.
0
2
=
R
,
42
.
1229
хисоб
=
F
,
3288
.
1
=
DW
2. Qishloq xo‘jaligi tarmogiga kiritilgan investitsiyalar buyicha ko‘p omilli ekonometrik
model quyidagi kurinishga ega:
3
2
1
7540
.
12
9024
.
16
8300
.
2
264
.
3826
ˆ
X
X
X
Y
−
+
+
=
(4)
9735
.
0
2
=
R
,
599
.
208
хисоб
=
F
,
1862
.
2
=
DW
www.e-itt.uz
III SON. 2024
114
3. Qurilish tarmogiga kiritilgan investitsiyalar buyicha ko‘p omilli ekonometrik model
quyidagi kurinishga ega:
3
2
1
2367
.
12
6988
.
10
6557
.
1
195
.
1253
ˆ
X
X
X
Y
−
+
−
=
(5)
9828
.
0
2
=
R
,
2296
.
324
хисоб
=
F
,
8416
.
0
=
DW
4. Xizmat kursatish tarmogiga kiritilgan investitsiyalar buyicha ko‘p omilli ekonometrik
model quyidagi kurinishga ega:
3
2
1
2505
.
1
3127
.
4
6892
.
1
561
.
5080
ˆ
X
X
X
Y
−
+
−
=
(6)
9916
.
0
2
=
R
,
3632
.
669
хисоб
=
F
,
5938
.
0
=
DW
Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlari uchun belgilangan ko‘p omilli ekonometrik
modellarning (3) - (6) taxminiy parametrlarini baholasak, ularning barchasi Fisher va Student
mezonlari shartlariga javob beradi. Ushbu vaziyatdan foydalanib, biz kelgusi besh yil uchun
ushbu tarmoqlarning yalpi mahsulotini prognoz qilamiz.
Quyidagi 5-jadvalda 2001-2021 yillardagi investitsiyalar dinamikasi va 2021-2025 yillar
uchun prognoz qiymatlari ko‘rsatilgan.
5-jadval
2001-2022 yillarda O‘zbekistonga investitsiyalar dinamikasi va 2025 yil uchun
miqdoriy prognoz
Yillar
Yalpi ichki
mahsulot
(milliard so‘m)
Markazlashgan
investitsiyalar,
milliard so‘m
Markazlashmagan
investitsiyalar olti
milliard so‘m
Xorijiy kredit
asosida jalb
qilingan
investitsiyalar
milliard so‘m
2000
3,255.6
475.6
268.9
172.4
2001
4,925.3
621.2
699.7
369.6
2002
7,450.2
623.2
903.4
306.2
2003
9,844.0
720.9
1,257.2
479.5
2004
12,261.0
1,043.7
1,585.3
659.9
2005
15,923.4
978.3
2,187.0
687.0
2006
21,124.9
1,338.0
2,703.0
748.3
2007
28,190.0
1,610.2
4,293.3
1,447.8
2008
38,969.8
2,231.1
7,324.8
2,863.9
2009
49,375.6
3,001.3
9,530.6
4,058.1
2010
74,042.0
3,343.2
13,120.5
4,340.8
2011
96,949.6
4,056.6
15,443.4
3,853.8
2012
120,242.0
5,077.6
19,377.7
4,653.3
2013
144,548.3
5,952.8
24,537.3
5,532.7
2014
177,153.9
6,730.7
30,915.5
6,980.1
2015
210,183.1
6,791.8
38,018.6
8,309.5
2016
242,495.5
8,238.5
42,993.5
10,611.4
2017
302,536.8
10,102.8
62,052.4
17,146.5
2018
406,648.5
23,127.6
101,103.7
30,154.8
2019
510,117.2
42,543.9
153,383.5
85,437.2
2020
580,203.2
33,915.6
168,084.5
87,143.6
2021
664,237.0
34,039.2
189,275.7
98,557.3
2022
699,742.3
35,930.1
199,553.2
103,822.5
2023
735,247.6
37,821.0
209,830.8
109,087.6
2024
770,752.9
39,711.9
220,108.3
114,352.8
2025
806,258.1
41,602.8
230,385.8
119,617.9
www.e-itt.uz
III SON. 2024
115
Yuqorida tavsiya etilgan ekonometrik model asosida mamlakatimizning 2001-2022
yillardagi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi aniqlandi. 2001 yilda barcha manbalar
bo‘yicha investitsiyalar darajasi 2000 yilga nisbatan 89 foizni tashkil etdi, yalpi ichki mahsulot
1669,7 mlrd. sumga usgan. 2019 yilda investitsiyalar hajmi 2010 yilga nisbatan 80 mlrd.
sumdan ortiq miqdorga ko paygan, yalpi ichki mahsulotlar miqdori mos ravishda 5 foizga
ko paygan. Tavsiya etilgan ekonometrik model asosida olib borilgan hisob-kitoblarimiz
natijalari shuni ko‘rsatadiki, 2001-2022 yillardagi o‘sish tendentsiyasi saqlanib qolsa va
iqtisodiyotga yo‘naltirilgan investitsiya sur’atlari saqlanib qolsa, mamlakatimiz yalpi ichki
mahsulotining 2025 yilga mo‘ljallangan prognozi 806 258,1 mlrd. so‘mni tashkil etadi. Bizning
xulosalarimiz shuni ko‘rsatadiki, ushbu korrelyatsiyalar natijasida yalpi ichki mahsulot
hajmining o‘zgarishida ijobiy o‘zgarishlar kuzatilgan. Biroq, yuqorida ta’kidlanganidek, ijtimoiy
sohaga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmini ekonometrik model asosida davlat dasturlariga
kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Yuqoridagi tadqiqotlar asosida (5-jadval) investitsiya
manbalari natijalarini isoblash natijalari quyidagi miqdorlarda ifodalangan (4-7-rasmlar).
4-rasm. 2001-2022 yillar dinamikasi va 2025 yil uchun prognoz qiymatlari
5- rasm. 2001-2022 yillarda O‘zbekistonda markazlashgan investitsiyalar dinamikasi
va 2025 yil uchun prognoz qiymatlari
3
2
5
5
,6
4
9
2
5
,3
7
4
5
0
,2
9
8
4
4
,0
12
2
6
1
,0
15
9
2
3
,4
21
1
2
4
,9
28
1
9
0
,0
38
9
6
9
,8
49
3
7
5
,6
74
0
4
2
,0
96
9
4
9
,6
120
2
4
2
,0
144
5
4
8
,3
177
1
5
3
,9
210
1
8
3
,1
242
4
9
5
,5
302
5
3
6
,8
406
6
4
8
,5
510
1
1
7
,2
580
2
0
3
,2
664
2
3
7
,0
699
7
4
2
,3
735
2
4
7
,6
770
7
5
2
,9
806
2
5
8
,1
0,0
100 000,0
200 000,0
300 000,0
400 000,0
500 000,0
600 000,0
700 000,0
800 000,0
900 000,0
1
99
9
2
00
0
2
00
1
2
00
2
2
00
3
2
00
4
2
00
5
2
00
6
2
00
7
2
00
8
2
00
9
2
01
0
2
01
1
2
01
2
2
01
3
2
01
4
2
01
5
2
01
6
2
01
7
2
01
8
2
01
9
2
02
0
2
02
1
2
02
2
2
02
3
2
02
4
2
02
5
2
02
6
ЯИМ, (млрд сўм)
4
7
5
,6
6
2
1
,2
6
2
3
,2
7
2
0
,9
1
0
4
3
,7
9
7
8
,3
1
3
3
8
,0
1
6
1
0
,2
2
2
3
1
,1
3
0
0
1
,3
3
3
4
3
,2
4
0
5
6
,6
5
0
7
7
,6
5
9
5
2
,8
6
7
3
0
,7
6
7
9
1
,8
8
2
3
8
,5
10
1
0
2
,8
23
1
2
7
,6
42
5
4
3
,9
33
9
1
5
,6
34
0
3
9
,2
35
9
3
0
,1
37
8
2
1
,0
39
7
1
1
,9
41
6
0
2
,8
0,0
5 000,0
10 000,0
15 000,0
20 000,0
25 000,0
30 000,0
35 000,0
40 000,0
45 000,0
50 000,0
1
99
9
2
00
0
2
00
1
2
00
2
2
00
3
2
00
4
2
00
5
2
00
6
2
00
7
2
00
8
2
00
9
2
01
0
2
01
1
2
01
2
2
01
3
2
01
4
2
01
5
2
01
6
2
01
7
2
01
8
2
01
9
2
02
0
2
02
1
2
02
2
2
02
3
2
02
4
2
02
5
2
02
6
Марказлашган инвестициялар, млрд.сўм
www.e-itt.uz
III SON. 2024
116
6- rasm. Oʻzbekistonda 2001-2021 yillarda markazlashtirilgan investitsiyalar
dinamikasi va 2025 yil uchun prognoz koʻrsatkichlari.
Bizning tadqiqotimizda ta’kidlanganidek, iqtisodiyotga investitsiyalarning eng samarali
qismi markazlashtirilmagan resurslardan amalga oshirilgan investitsiyalardir. Chunki bu
investorlar o‘z mablag‘larini aynan “etti o‘lchab, bir kesish” tamoyili asosida iqtisodiyotning eng
foydali tarmoqlariga yo‘naltirishgan. Markazlashtirilgan investitsiyalar sharoitida
investitsiyalarning samaradorligi ularning rentabelligi bilan emas, balki davlatning strategik
vazifalarini amalga oshirish bilan baholanadi. Shuning uchun tavsiya etilgan ekonometrik
model 2001-2022 yillar (6-rasm). bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarimiz natijalari kelgusi
yillarda markazlashtirilmagan (portfel va real sektorga yo‘naltirilgan) investitsiya manbalari
bo‘yicha investitsiyalar hajmining rivojlanish tendentsiyasiga muvofiq o‘sishini bashorat
qilmoqda. O‘rganishlarimiz natijalaridan kelib chiqib, o‘ylaymizki, ushbu usish tendensiyasi uz
navbatida, yalpi ichki mahsulot hajminingning usish bilan birga aholi bandligini ta’minlash,
aholi daromadlari hamda mamlakat eksport salohiyatini oshishi va valyuta balansining ijobiy
o‘zgarishiga xizmat qiladi.
7- rasm. O‘zbekistonga xorijiy kredit asosida jalb qilingan investitsiyalarining 2001-
2022 yillardagi dinamikasi va 2025 yil uchun prognoz ko‘rsatkichlari
2
6
8
,9
6
9
9
,7
9
0
3
,4
1
2
5
7
,2
1
5
8
5
,3
2
1
8
7
,0
2
7
0
3
,0
4
2
9
3
,3
7
3
2
4
,8
9
5
3
0
,6
13
1
2
0
,5
15
4
4
3
,4
19
3
7
7
,7
24
5
3
7
,3
30
9
1
5
,5
38
0
1
8
,6
42
9
9
3
,5
62
0
5
2
,4
101
1
0
3
,7
153
3
8
3
,5
168
0
8
4
,5
189
2
7
5
,7
199
5
5
3
,2
209
8
3
0
,8
220
1
0
8
,3
230
3
8
5
,8
0,0
50 000,0
100 000,0
150 000,0
200 000,0
250 000,0
300 000,0
1
99
9
2
00
0
2
00
1
2
00
2
2
00
3
2
00
4
2
00
5
2
00
6
2
00
7
2
00
8
2
00
9
2
01
0
2
01
1
2
01
2
2
01
3
2
01
4
2
01
5
2
01
6
2
01
7
2
01
8
2
01
9
2
02
0
2
02
1
2
02
2
2
02
3
2
02
4
2
02
5
2
02
6
Марказлашмаган инвестициялар, млрд.сўм
1
7
2
,4
3
6
9
,6
3
0
6
,2
4
7
9
,5
6
5
9
,9
6
8
7
,0
7
4
8
,3
1
4
4
7
,8
2
8
6
3
,9
4
0
5
8
,1
4
3
4
0
,8
3
8
5
3
,8
4
6
5
3
,3
5
5
3
2
,7
6
9
8
0
,1
8
3
0
9
,5
10
6
1
1
,4
17
1
4
6
,5
30
1
5
4
,8
85
4
3
7
,2
87
1
4
3
,6
98
5
5
7
,3
103
8
2
2
,5
109
0
8
7
,6
114
3
5
2
,8
119
6
1
7
,9
0,0
20 000,0
40 000,0
60 000,0
80 000,0
100 000,0
120 000,0
140 000,0
1
99
9
2
00
0
2
00
1
2
00
2
2
00
3
2
00
4
2
00
5
2
00
6
2
00
7
2
00
8
2
00
9
2
01
0
2
01
1
2
01
2
2
01
3
2
01
4
2
01
5
2
01
6
2
01
7
2
01
8
2
01
9
2
02
0
2
02
1
2
02
2
2
02
3
2
02
4
2
02
5
2
02
6
Хорижий кредит асосида жалб этилган инвестициялар млрд.сўм
www.e-itt.uz
III SON. 2024
117
Xulosa va takliflar.
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari boʻyicha tavsiya etilgan ekonometrik
modelning ekonometrik modeli va 2025-yilga moʻljallangan koʻrsatkichlar prognozi asosida
olib borilgan tahlillarimiz natijalari shuni koʻrsatadiki, markazlashtirilgan mablagʻlarning
investitsiya samaradorligi 2019-yildan boshlab pasayish tendentsiyasiga ega (jadval). 5). Bu
holatni 2019-yildan boshlab mamlakatimizda ijtimoiy sohaga yo‘naltirilayotgan, aholining kam
ta’minlangan qatlamini qo‘llab-quvvatlashga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmi oshgani bilan
izohlash mumkin.
Mamlakatimizda investitsiyalarni qo‘llab-quvvatlash borasida hukumat tomonidan
amalga oshirilayotgan ijobiy islohotlar natijasida 2018-yildan boshlab xorijiy investitsiyalar
hajmining o‘sishi kuzatilmoqda (7-rasm). Ma’lumki, xorijiy investitsiyalarning bir qismini
xorijiy kreditlar tashkil etadi. Bu yo‘nalishda ham keskin o‘sish tendentsiyalarining kuzatilishi
yalpi ichki mahsulot hajmining o‘zgarishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Lekin yuqorida
ta’kidlaganimizdek, mablag‘larimiz ijtimoiy-iqtisodiy sohalarga taqsimlangani o‘zining ijobiy
natijasini
bermoqda.
Adabiyotlar/ Литература/ References:
Tuxliyev B.K. (2023) Investitsiyalarni moliyalashtirishning dolzarb masalalaria:
Monographie. -T, 161 b.
Аладьин В.В. (2002) Инвестиционная деятельность субъектов Российской
федерации. /В.В. Аладьин. –М: Социум, С.17.
Долан Э.Дж. и др. (1991) Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика.
/Пер. с англ. В.Лукашевича и др.; Под общ. Ред. В Лукашевича. –Л., С.15-16.
Қонун (2019) http://www.lex.uz (норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тизими).
“Инвестициялар ва инвестиция фаолияти” тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасининг
Қонуни. 2019 йил 25 декабрь.
Мустафакулов Ш.И. (2017). Инвестицион муҳит жозибадорлиги.илмий амалий
қўлланма / Ш.И.Мустафакулов. – Тошкент: Baktria press,– 320 б.
Рожков И.М., Ларионова И.А. ва Исаева Н.А. (2021) Эконометрика. (учебные пособие)
МИСиС. - стр. 270.
Хаяши Ф. (2019), Эконометрика. РАНХ и ГС. стр. 730.
