TURISTIK RESURSLARNI BOSHQARISH VA TAKOMILLASHTIRISHDA
XORIJ TAJRIBASI
Soxibova Muslimaxon
Turizmni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot instituti
ORCID: 0009-0003-6868-1770
zaynutdinovamuslimakhon@gmail.com
Annotatsiya.
Turizm jahon iqtisodiyotining yuqori daromadli va tez oʻsib borayotgan
sektorlaridan biri. Iqtisodiy sektor nafaqat mamlakatlar, balki ayrim mintaqalarning
iqtisodiyotida salmoqli oʻrinni egallab borishi, undagi boshqaruv jarayonlarini takomillashtirish
ma
salalarini yuzaga chiqardi. Turizmning asosiy xususiyati, ishlab chiqarishdan farqli oʻlaroq,
resurslarni samarali boshqarish natijasida ularning tugab ketishini oldini olishdadir. Ushbu
maqolada turistik resurslarni boshqarish va samarali boshqaruvni takomillashtirish
mexanizmlarini tashkil etishda xorij tajribasi oʻrganildi, tahlil
qilindi, uning asosiy omillari
aniqlandi, hamda xorij tajribasini Oʻzbekistonda qoʻllash doirasida amaliy taklif va tavsiyalar
ishlab chiqildi.
Kalit soʻzlar:
turizm, turistik resurslar, boshqaruv, turist, turistik oqim, boshqaruv modeli,
barqaror turizm, barqaror rivojlanish konsepsiyasi.
ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ УПРАВЛЕНИЯ И СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ
ТУРИСТИЧЕСКИХ РЕСУРСОВ
Сохибова Муслимахон
Научно
-
исследовательский
институт развития туризма
Аннотация.
Туризм является одной из наиболее прибыльных и быстрорастущих
отраслей мировой экономики. Его значительная роль не только в экономике отдельных
стран, но и в развитии регионов в целом делает актуальными вопросы
совершенствования процессов управления в данной сфере. Основная особенность
туризма, в отличие от производства, заключается в предотвращении истощения
ресурсов за счет их эффективного управления. В данной статье изучен зарубежный опыт
управления туристическими ресурсами и совершенствования механизмов
эффективного
управления, проведен его анализ, определены ключевые факторы, а также разработаны
практические предложения и рекомендации по применению зарубежного опыта в
Узбекистане.
Ключевые слова:
туризм, туристические ресурсы, управление, турист,
туристический поток, модель управления, устойчивый туризм, концепция устойчивого
развития.
UOʻK:
338.48:338.48(575)
360-372
www.e-itt.uz
I SON. 2025
361
FOREIGN EXPERIENCE IN MANAGEMENT AND
IMPROVEMENT OF TOURIST RESOURCES
Sokhibova Muslimakhon
Tourism Development Institute
Abstract.
Tourism is one of the most profitable and rapidly growing sectors of the global
economy. Its significant role not only in the economies of individual countries but also in the
development of regions as a whole makes the improvement of management processes in this field
highly relevant. The key characteristic of tourism, unlike production, is the prevention of resource
depletion through effective management. This article examines international experience in
managing tourism resources and enhancing mechanisms for efficient management, analyzes key
factors, and provides practical recommendations for applying foreign experience in Uzbekistan.
Keywords:
tourism, tourism resources, management, tourist, tourist flow, management
model, sustainable tourism, sustainable development concept.
Kirish.
Bugungi kunga kelib turizm jahon iqtisodiyotida hal qiluvchi rol oʻynaydi. Mazkur sektor
koʻp qirrali boʻlib, turli mamlakatlar iqtisodiyoti, madaniyati, atrof
-muhit va jamiyatiga turlicha
taʼsir oʻtkazadi. Turizm global miqyosda ish bilan taʼminlashning m
uhim manbayi
boʻlib,
bevosita va bilvosita yangi ish oʻrinlarini yaratadi. Sayyohlarning turistik
destinatsiyalarda
sarflagan xarajatlari orqali valyuta tushumlarini koʻpaytiradi, shu orqali milliy YaIM ga hissa
qoʻshadi. Turizmni qoʻllab
-quvvatlash uchun
mamlakatda aeroportlar, yoʻllar, mehmonxonalar,
restoranlar va madaniy obyektlarga sarmoya kiritiladi. Mazkur rivojlansh nafaqat turistlar,
balki mahalliy aholining umumiy hayot sifatini oshiradi.
Bugungi kunda turizm nafaqat iqtisodiy jihatdan, balki atrof-muhitni muhofaza qilish va
xabardorlikni oshirish boʻyicha katta vazifani bajarib kelmoqda. Bunda birinchi navbatda
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan qabul qilingan Barqaror Rivojlanish Konsepsiyasiga
asoslangan “barqaror turizm” loyihalari muhim rol oʻynaydi. Barqaror turizm tabiiy resurslar,
ekotizimlar va biologic xilma-
xilliklarga taʼsirni ekologik toza amaliyotlar va qoidalar orqali
kamaytirishga erishmoqda.
Turizm resurslari sayyohlarni jalb qilish va mamlakatning turizm sektorini
shakllantirishda muhim rol oʻynaydi. Ushbu resurslar turizmning jozibadorligi va rivojlanishiga
qoʻshadigan tabiiy, madaniy, tarixiy hamda rekreatsion obyektlarning keng doirasini oʻz ichiga
oladi. Ularni samarali boshqarish mamlakatda turizmdan daromadni orttirish, iqtisodiyotni
diversifikatsiya qilish, madaniy almashinuv, merosni saqlash, tabiatni muhofaza qilish
imkoniyatini yaratadi.
Turizmda resurslarni samarali boshqarish amaliyoti turizmdan maksimal foyda olish va
uning atrof-
muhitga salbiy taʼsirni kamaytirish uchun muhimdir. Samarali menejment, eng
avvalo, stategik rejalashtirish, barqaror amaliyotlar, manfaatdor tomonlarning hamkorligi
hamda samarali monitoringni oʻz ichiga oladi. Resurslarni samarali boshqarishni tashkil etish
uchun, avvallambor, mazkur sohada yetakchilik qilayotgan mamlakatlar tajribasini tahlil qilish
lozim. Aynan shu sababli ushbu mavzu dolzarb hisoblanadi.
Adabiyotlar sharhi.
Turizm butun jahon miqyosida kengayishda davom etar ekan, turistik manzillar tabiiy,
madaniy va infratuzilmaviy resurslarning samarali boshqaruvida unumli foydalanish, saqlash,
restovratsiya va konservatsiya qilish, barqaror turizm strategiyalariga integratsiyalashuvi kabi
muammolarga duch kelmoqda. Ushbu qiyinchiliklar qatorida ilmiy adabiyotda boshqaruv
amaliyotlari va ularning turizm resurslarini samarali boshqarish taʼsirini har tomonlama
baholash boʻyicha boʻshliq saqlanib qolmoqda.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
362
Prebensen, Vitterso, Dahl (2013) individual turizm resurslarining turistik tajribadagi
qiymatini baholash va turistik resurslarni qoʻshimcha qiymat qoʻshuvchi element sifatida tahlil
qilgan. Lee va Han
(2002) kontingent baholash usulidan foydalanish orqali milliy bogʻlar
turistik resurslaridan foydalanish va saqlash qiymatlarini baholash usullarini ishlab chiqqan.
Zuo, Chen, Pan, Law
(2021) Xitoyda sport turizmi resurslariga taʼsir etuvchi omillarni tahlil
qilgan.
Goeldner va Ritchie (2007)
oʻz tadqiqotlarida turistik resurslarni “turizmning asosiy
qurilish bloklari” deya taʼriflagan.
Fennell (2006)
esa resurslarni “maʼlum bir
joyga tashrif
buyuruvchilarni jalb qiladigan tabiiy yoki madaniy atributlar” deya tavsiflagan.
Tuxliyev, Hayitboyev, Safarov (2012) turizm sohasining rivojlanishida turizm
resurslarining ahamiyatini ochib berishga harakat qilgan. Davurbaevich (2024) Forish
tumanining tarixiy-
etnografik turizm resurslariga urgʻu bergan.
Tadqiqotlar boʻlsa
-da, turizm resurslari menejmentiga oid masalalar xali
toʻlaligicha
yoritib berilmagan. Ushbu maqola aynan turistik resurslar boshqaruvida xorij tajribasini tahlil
qilishga qaratilgan boʻlib, tadqiqotning asosiy maqsadi turizm
saanoati rivojlangan
mamlakatlarning turizm resurslari menejmentidagi asosiy tendensiyalarni aniqlashdan iborat.
Tadqiqot metodologiyasi.
Mazkur mavzu doirasidagi tadqiqotlar tizimli yondashuvni talab qiladi. Tadqiqot
jarayonida muallif tomonidan turistik resurslarning joriy boshqaruv strategiyalari, xalqaro
tajriba va strategiyalarning samaradorligi tadqiq qilindi va xorij tajribasini Oʻzbe
kistonda
qoʻllash boʻyicha tavsiyalar berildi. Mavjud tadqiqotlar asosida adabiyotlar tahlili amalga
oshirildi. Tadqiqotning asosiy maqsadi turistik resurslarni boshqarish va takomillashtirishda
xorij tajribasini aniqlash va baholash boʻlib, ushbu maqsadga
erishish va tadqiqotning
toʻliqligini taʼminlash uchun turli xil maʼlumot manbalaridan foydalanildi, masalan, xalqaro
tashkilotlarning hisobotlari, jumladan Jahon sayyohlik tashkilotining har yili eʼlon qilinadigan
nashrlari, hamda bir qator mustaqil tadqiqot tashkilotlar tomonidan taqdim etilgan
maʼlumotlar jamlandi.
Yigʻilgan maʼlumotlarni tahlil qilish uchun quyidagi tahliliy vositalar qoʻllaniladi:
–
boshqa davlatlar bilan qiyosiy tahlil: Oʻzbekiston tajribasini turizm resurslarini
boshqarishning innovatsion usullarini muvaffaqiyatli joriy etgan boshqa mamlakatlar bilan
solishtirish.
–
turizm jihatdan yetakchi mamlakatlarning resurslar boshqaruvida qoʻllayotgan
strategiyalarini aniqlash.
–
turizm bozorida resurslar boshqaruvidagi zamonaviy tendensiyalarni aniqlash.
Bu usul va vositalar turizm sohasida turizm
resurslarini boshqarish boʻyicha har
tomonlama tushunchaga ega boʻlish va Oʻzbekistonda ushbu sohani rivojlantirish boʻyicha
tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
XXI asrga kelib turim kuchli iqtisodiy drayver va madaniy almashinuv platformasi sifatida
tan olindi. Turizm nafaqat iqtisodiy oʻsish, balki atrof
-muhit va madaniy merosni muhofaza
qilish kabi rollarni bajarib keladi. Ushbu vazifalarni amalga oshirishda turizmda resurslarning
barqaror boshqaruviga alohida eʼtibor berilmoqda.
Turizmning rivojlanib borishi davomida turli davrlarda turistik resurslarni boshqarish
muayyan jamiyat urf-odat va qadriyatlari, iqtisodiy ustuvorliklar, texnologik taraqqiyotining
oʻzgarib borishi taʼsirida rivojlandi. Turistik resurslarning boshqaruvi sh
akllanish davrlarini
quyidagicha tasniflash mumkin (1-rasm).
www.e-itt.uz
I SON. 2025
363
1-rasm. Turistik resurslar boshqaruvining shakllanish bosqichlari
Turistik resurslar boshqaruvi shakllanishining ilk bosqichi turizm paydo boʻlganidan
boshlab sanoat
inqilobigacha boʻlgan davrni oʻz ichiga oladi (
Sava
, 2016). Ushbu davrda
sayohatchilar uchun infratuzilma yaxshi shakllanmagan va xavfsizlik muammolari mavjud
boʻlgan.
Ikkinchi davr sanoat inqilobidan boshlab XX asr boshlarigacha boʻlgan davrni oʻz
ichiga
oladi. Mazkur vaqt oraligʻida turizm industriya sifatida shakllana boshladi, transport sohasidagi
taraqqiyot (temir yoʻllar va paroxodlarning paydo boʻlishi) sayohatni oʻrta sinf qatlami uchun
qulay boʻlishiga olib keldi (
Thimothy, 2007). Bundan tashqari, tadbirkorlar turistik
resurslardan foyda olish maqsadida oʻzaro hamkorlikda ishlashni boshladi, bu esa
mehmonxona, kurort va ekskursiyalarning rivojlanishiga olib keldi. Taʼkidlash joizki, bu davrda
turistik resurslar boshqaruvida
asosiy eʼtibor riv
ojlantirishga qaratildi, natijada atrof-muhit
zararlandi.
Uchinchi bosqich XX asrning oʻrtalaridan XX asr oxirigacha boʻlgan davrni oʻz ichiga oladi.
Qayd etish kerakki, XX asr nafaqat turizm balki butun jahon iqtisodiyotida global oʻzgarishlarni
olib kirdi. Bu davrda boʻlib oʻtgan ikki jahon urushi vaqtincha barcha saʼy
-harakatlarning
ijtimoiy hayot va iqtisodiyotni tiklashga qaratildi. Ikkinchi jahon urushidan keyin turizm
farovonlik va boʻsh vaqt ortishi tufayli rivojlanib bordi, hamda turizmning atrof
-
muhitga taʼsiri
toʻgʻrisida omma orasida xabardorlik kuchay
di. Hukumatlar va xalqaro tashkilotlar turistik
faoliyatni boshqarish va tabiiy-madaniy resurslarni muhofaza qilish uchun tartibga solish bilan
bir qatorda hududlarni rejalashtirish ishlarini amalga oshirishni boshladi.
Soʻnggi bosqich, boshqacha qilib aytganda zamonaviy bosqich, XX asr oxiridan boshlab to
bugunga qadar boʻlgan vaqt oraligʻini oʻz ichiga oladi. Bu vaqt mobaynida turizm jahon
iqtisodiyotining yuqori daromadli sektorlaridan biriga aylandi. 2015-yilda Birlashgan Millatlar
Tashkiloti tomonidan Barqaror Rivojlanish Maqsadlari qabul qilinishi natijasida Barqaror
turizm paradigmasi vujudga keldi. Barqaror turizm tushunchasi tabiiy muhitni saqlovchi va
mahalliy hamjamiyatlarga foyda keltiruvchi masʼuliyatli turim
amaliyoti asosida quriladi.
Bundan tashqari, turistik resurslarning boshqaruvida integratsiyalashgan boshqaruv
yondashuvlari ishlab chiqildi. Boshqaruv iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik jihatlarni qamrab
oladigan kompleks yondashuvlarga asoslanadi. Turizmdan tushayotgan tushumning ortishi,
sayyohlarning yangi destinatsiyalarga ehtiyoji mahalliy hamjamiyatlarni resurslar
boshqaruvida qarorlar qabul qilish va manfaatlarni taqsimlashga jalb etdi. Albatta, mazkur
Turizmning shakllanib borishidan sanoat inqilobigacha bo'lgan davr
Sanoat inqilobi va XX asr boshlari
XX asrning ikkinchi yarmidan XX asrning oxirigacha bo'lgan davr
XX asrning oxiridan bugungi kungacha bo'lgan davr
www.e-itt.uz
I SON. 2025
364
davrda texnologik inqilob natijasida iqtisodiyotning barcha sektorlari, xususan, turistik
resurslar boshqaruviga raqamli platformalar va innovatsion texnologiyalarning kirib
kelganligini alohida taʼkidlash lozim.
Turizmning rivojlanib borishi, jahon iqtisodiyotida salmorli ulush egallashi turistik
resurslarni samarali boshqarish, jarayonni tartibga solishga qiziqishni oshirib yubordi. Har
qanday mamlakat turistik destinatsiya sifatida rivojlanish strategiyasini tanlar ekan,
avvalambor, mavjud resurslarni aniqlashi va ularni boshqarish mexanizmlarini joriy qilishi
lozim.
Bugungi kunda butun dunyoda qancha turistik resurslarni borligini aniqlashning
imkoniyati mavjud emas. Chunki turistik resurslar turmahsulot ishlab chiqarish va sotishda
ishtirok etuvchi barcha elementlarni qamrab oladi. Bundan tashqari, ayrim resurslar turizmsiz
ham faoliyat olib bora oladi, ammo turizm ushbu resurslarsiz mavjud boʻla olmaydi.
Birgina umumiy joylashtirish vositalari sanoati 2023-
yilda 8,1 % oʻsish qayd etdi va 1,27
trillion AQSh dollariga yetdi (Spinoza, 2024). 2023-
yil yakuniga koʻra butun dunyoda 700
mingdan ortiq mehmonxona va joylashtirish vositalari mavjud, ulardagi xona fondi kamida 17,5
millionni tashkil etadi. Umumiy ovqatlanish shaxobchalarining umumiy sonini aniqlash
qiyinchilik uygʻotadi, ammo manbalarda qayd etilishicha 2023
-
yil holatiga koʻra butun dunyoda
15 milliondan ortiq restoran va kafelar faoliyat yuritadi (Hunt, 2023). Birgina AQSh da
ovqatlanish shaxobchalari soni 794 mingdan ortiq. Butun dunyoda faoliyat olib boradigan
turistik agentliklar, korxonalar va firmalar soni 2023-yilda 553 mingtaga yetdi (Statista, 2024).
Bulardan tashqari har bir mintaqa va mamlakatda joylashgan tabiiy, madaniy-
maʼrifiy,
tarixiy turistik resurslar mavjud. Bularning barchasini samarali boshqarish mamlakatning
turizm salohiyatiga katta taʼsir koʻrsatadi.
Turistik resurslarni boshqarish haqida gap ketar ekan, avvalambor, bu masalada yutuqqa
erishgan mamlakatlarning tajribasiga yuzlanish lozim. Butunjahon Sayyohlik tashkiloti 2023-
yilda eng koʻp sayyohlarni qabul qilgan 10
ta
mamlakat roʻyxatini eʼlon qildi (1
-jadval).
1-jadval
2023-
yilda eng koʻp xalqaro turistlarni qabul qilgan mamlakatlar roʻyxati
(www.unwto.org., n.d.)
Reyting
Mamlakat
1
Fransiya
2
Ispaniya
3
AQSh
4
Italiya
5
Turkiya
6
Meksika
7
Buyuk Britaniya
8
Germaniya
9
Gretsiya
10
Avstriya
Ushbu reytingda Fransiya 100 million tashrif bilan dunyoning eng koʻp tashrif
buyuriladigan manzili sifatida oʻrin egalladi. Ikkinchi oʻrinda 85 million sayyoh bilan Ispaniya,
uchinchi AQSh 66 million, Italiya 57 million Turkiya esa 55 million xalqaro turistlar bilan
beshinchi oʻrinni egalladi. Eʼtiborlisi ushbu oʻn mamlakatdan aksariyati Yevropa qitʼasida
joylashgan.
Bundan tashqari Jahon Iqtisodiy Forumi tomonidan 2024-yilda turizm va sayohat
boʻyicha dunyodagi eng yaxshi turistik manzillar reytingi tuzildi. Reyting keng doiradagi
mezonlar, xususan, infratuzilma, tabiiy resurslar, barqarorlik, ishchi kuchi hamda
raqobatbardosh narxlar orqali baholash natijasida ishlab chiqildi (2-jadval).
www.e-itt.uz
I SON. 2025
365
2-jadval
Jahon Iqtisodiy Forumi tomonidan 2024-yil uchun turizm va sayohat
boʻyicha dunyodagi eng yaxshi turistik manzillar reytingi
(Edmond, 2024)
Reyting
Mamlakat
Natija
1
AQSh
5,24
2
Ispaniya
5,18
3
Yaponiya
5,09
4
Fransiya
5,07
5
Avstraliya
5,00
6
Germaniya
5,00
7
Buyuk Britaniya
4,96
8
Xitoy
4,94
9
Italiya
4,90
10
Shveysariya
4,81
Ushbu tadqiqotda turistik resurslarni boshqarish va takomillashtirishda xalqaro tajribani
tadqiq qilish uchun yuqoridagi mamlakatlardan quyidagilar tanlab olindi: Fransiya, Turkiya,
AQSh va Xitoy.
Maʼlumki, Fransiya butun dunyo sayyohlari uchun eng mashhur turistik manzil
hisoblanadi. Mamlakatning turizm va sayohat bozori qariyb 20,03 milliard AQSh dollarini
tashkil qiladi (Piva, 2023). Fransiyaga tashruf buyurgan sayyohlar undagi shaharlar, sohillar,
qishloqlarni tomosha qilish, fransuz oshxonasidan bahramand boʻlishni istashadi. 2
-rasmda
2023-
yilda Fransiyada eng koʻp tashrif buyurilgan madaniy va dam olish maskanlari berilgan.
2-rasm. 2023-
yilda Fransiyada eng koʻp tashrif buyurilgan madaniy va
dam olish maskanlari (million kishi)
Manba:
maʼlumotlari asosida muallif ishlanmasi.
Koʻrinib turganiday, Fransiya sayyohlarga turli xil turlarni taklif qilish imkoniyatiga ega.
Buning uchun unda yetarlicha salohiyat va tusistik resurslar mavjud. Aynan turistik resurslarni
samarali boshqara olish salohiyati tufaydi
Fransiya yillar davomida xalqaro turistlar eng koʻp
tashrif buyuradigan manzil sifatidagi nomini saqlab qolmoqda. 3-rasmda 2010-2023-yillar
mobaynida Fransiyaga amalga oshirilgan xalqaro tashriflar soni berilgan.
14
8
7.7
6.2
3.3
3.1
2.4
2.2
2.1
2
2
1.7
1.6
1.5
1.4
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Disneyland Paris
Louvre Museum
Versailles Palace
Eiffel Tower
Pompidou Centre
Musee d'Orsay
Cite des sciences de la Villette
Puy du Fou
Medieval city of Carcassonne
Asterix Park
Futuroscope
Museum of Natural History
Arc de Triomphe
Castle of the Duke of Brittany
Beauval Park Zoo
www.e-itt.uz
I SON. 2025
366
3-rasm. 2010-2021-yillar kesimida Fransiyaga amalga oshirilgan xalqaro
tashriflar soni (mln. kishi)
Manba:
maʼlumotlari asosida muallif ishlanmasi.
2010-2015-
yillar oraligʻida Fransiyaga tashrif buyurgan sayyohlar soni oshib borgan
boʻlsa
-da, 2015-yil noyabr Parijda hamda 2016-yilning iyul oyida Nitsa shahridagi terrorchilik
harakati oqibatida sayyohlar soni 2015-
yilga nisbatan 2,2 % ga tushganligini koʻrishimiz
mumkin. Biroq, 2017-
yilda koʻrsatkich oʻsdi va 2019
-
yilda eng yuqori koʻrsatkich –
90,9
millionni qayd etdi. Mutaxassislar mamlakatga tashrif buyuradigan xalqaro turistlar soni 2020-
yilda 91 million, 2021-yilda 91,2 million, 2022-yilda esa 93,5 millionga yetishini prognoz
qilishgan edi. Ammo pandemiya va cheklovlar sabab koʻrsatkich 2 barobarga qisqardi. Shunga
qaramay, 2023-
yil yakunida Fransiya nafaqat pandemiyagacha boʻlgan holatini tikladi, balki
yuqori oʻsish surʼatlariga ham erishdi.
Fransiyadagi turistik resurslar madaniy merosni avaylash, tashrif buyuruvchi
sayyohlarda yaxshi taassurot qoldiring, barqaror turizmni rivojlantirishga qaratilgan milliy,
mintaqaviy va mahalliy strategiyalarning kombinatsiyasi orqali boshqariladi (
Aldebert
, 2011).
Fransiyaning turistik resurslar boshqaruv modelini quyidagicha ifodalash mumkin (4-rasm).
Madaniy va tadbirlarni boshqarish deganda, Fransiyada yil davomida oʻtqiziladigan
tadbir va festivallar, tarix, madaniyat, anʼanalar bilan bogʻliq
xordiqni nazorat qilish
tushuniladi. Bularning barchasi madaniy merosni saqlash, mahalliy anʼanalarni targʻib qilish va
tashrif buyuruvchilarni jalb qilishga qaratiladi.
Milliy darajadagi turistik resurslar boshqaruvi oʻz ichiga quyidagilarni oladi:
1. Turizm vazirligi. Fransiya Turizm vazirligi milliy turizm siyosati va faoliyatini
muvofiqlashtirishda markaziy rol oʻynaydi. U turizmni rivojlantirish va boshqarishda yaxlit
yondashuvni taʼminlash uchun boshqa davlat organlari bilan hamkorlik qiladi.
2. Turizmni rivojlantirish agentliklari. Atout France (Turizmni rivojlantirish milliy
agentligi) kabi agentliklar fransuz turizmini xalqaro miqyosda targʻib qilish, turizm bozori
tadqiqotlarini oʻtqizish va
turiz
, biznesini qoʻllab
-quvvatlash kabi vazifalarni bajaradi.
Mintaqaviy va mahalliy boshqaruv mintaqaviy turizm kengashlari, mahalliy hokimiyat
organlari va milliy agentliklar darajasidagi boshqaruvni oʻz ichiga oladi. Mintaqaviy turizm
kengashlari har bir mintaqada turizmni rivojlantirish, turistik mahsulotlarni ishlab chiqish va
mahalliy manfaatdor tomonlar bilan hamkorlik qilish uchun masʼul kengashi hisoblanadi.
77.6
80.5
82
83.6
83.7
84.5
82.7
86.9
89.4
90.9
41.7
48.4
79.4
100
91
92.2
93.5
0
20
40
60
80
100
120
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021
2022
2023
Tashriflar soni (mln kishi)
Kutilgan tashriflar soni (mln kishi)
www.e-itt.uz
I SON. 2025
367
4-rasm. Fransiyaning turistik resurslarni boshqarish modeli
(Vasylchuk, 2020)
Mahalliy hokimiyat organlari mahalliy darajada turizmni boshqarishda hal qiluvchi rol
oʻynaydi. Ular turistik infratuzilma rivojlanishini nazorat qiladi, tashrif buyuruvchilar oqimini
boshqaradi va turistik manfaatlarni mahalliy hamjamiyat manfaatlari bilan muvozanatlash
siyosatini amalga oshiradi.
Barqaror turizm amaliyotlari resurslar boshqaruvida ekoturizm tashabbuslari va sifat
yorligʻini targʻib qilishni nazarda tutadi. Fransiya atrof
-
muhitga taʼsirni minimallashtirish va
tabiiy resurslarni saqlash uchun ekoturizm va barqaror turizm amaliyotlari: yashil turar joylar,
ekologik toza transport imkoniyatlarini targʻib qiladi. Bundan tashqari, yuqori standartlarni
taʼminlash va tashrif buyuruvchilarning qoniqishini oshirish uchun turar joy, restoranlar va
sayyohlik xizmatlari uchun turli xil sifat yorliqlash tizimi joriy etilgan.
Resurslarni samarali boshqarishda hamkorlik va manfaatdor tomonlarni jalb qilish
muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda davlat organlari, xususiy sektor manfaatdor tomonlari
(mehmonxonalar, turoperatorlar va boshqalar) va mahalliy hamjamiyatlarning hamkorligi
ta
ʼminlanadi. Ushbu hamkorlik turizmdan olinadigan foyda adolatli va barqaror
taqsimlanishini taʼminlaydi. Bundan tashqari, Fransiya turizm rivojlanishining mahalliy
ehtiyojlar va ustuvorliklarga mos kelishini taʼminlash uchun turizmni rejalashtirish va qaro
rlar
qabul qilish jarayonlarida mahalliy hamjamiyatlar ishtirok etadi.
Turkiyada mehmondoʻstlik sanoati yaxshi rivojlangan. Mamlakat dunyoning turli
burchaklaridan sayyohlarni oʻzining boy tarixi va madaniyati, shuningdek, Oʻrta yer dengizi
iqlimi bilan jalb qiladi. 2023-yilda Turkiya yalpi ichki mahsulotiga turizmning umumiy hissasi
1,7 trillion lirani tashkil etdi. Bundan tashqari, turizmning bandlikka qoʻshgan hissasi
pandemiyagacha boʻlgan davrni tikladi va 2023
-yil yakuniga qadar sayyohlik sektori
mamlakatda 3 milliondan ortiq ish oʻrnini yaratdi
(cycles, T. text provides general information
S. assumes no liability for the information given being complete or correct D. to varying update
and Text, S.C.D.M. up-to-Date D.T.R. in the (n.d.).
5-rasmda Turkiyaga 2010-2023-yillar kesimida tashrif buyurgan sayyohlar soni
keltirilgan. Unga koʻra, 2010
-2015-
yillar oraligʻida mamlakatga tashrif buyurgan sayyohlar soni
yildan yilga oʻsib borgan, ammo 2016
-yilda sayyohlar oqimi 2015-yilga nisbatan 30 % ga
qisqargan. Bunga sabab oʻsha vaqtda boʻlib oʻtgan terroristik hujumlar va siyosiy tang vaziyat
Hamkorlik asosida
boshqaruv
Barqaror turizm
amaliyotlari
Mintaqaviy va
mahalliy boshqaruv
Milliy darajadagi
boshqaruv
Madaniy
tadbirlar
boshqaruvi
www.e-itt.uz
I SON. 2025
368
edi. Biroq vaqt oʻtishi va siyosiy vaziyatda barqarorlik kuzatilishi bilan turizm yana oʻzini tiklay
bordi, natijada 2018-yilda mamlakatga tashrif buyurgan xorijiy sayyohlar soni 39,5 million
kishini tashkil etdi. Turizm koʻrsatkichidagi navbatdagi keskin
vaziyat 2020-
yilga toʻgʻri keladi,
bu davrda pandemiya cheklovlari sayyohlar oqimida aks etdi. 2021-2022-yillarda turizm
sektori tiklanib bordi, 2023-
yil yakuniga kelib tiklandi va oʻsishni qayd etdi.
5-rasm. Turkiyaga 2010-2023-yillar kesimida tashrif buyurgan sayyohlar
soni (million kishi)
Manba:
maʼlumotlari asosida muallif ishlanmasi.
Turkiyada turistik resurslarni boshqarishning alohida oʻziga xos jihatlari sifatida
quyidagilarni qayd etish mumkin:
1. Turizm siyosati va rejalashtirish. Turkiyada sayyohlikni barqaror rivojlantirish va
takomillashtirishga qaratilgan aniq belgilangan milliy turizm siyosati mavjud. Bunda
Turkiyaning Madaniyat va turizm vazirligi nafaqat madaniy va tabiiy boyliklarni asrab-
avaylash, balki turizmni rivojlantirish boʻyic
ha siyosiy va strategik muvofiqlashtirishda muhim
rol oʻynaydi.
2. Infratuzilmani takomillashtirish. Turkiya turistik infratuzilma va resurslar, xususan,
joylashtirish vositalari (mehmonxona va hostellar), dam olish maskanlari va kurortlar,
transport tarmoqlari (aeroport, vokzal va yoʻllar) va sayyohlik obyektlariga katta miqdorda
investitsiya kiritadi. Bu esa oʻz navbatida xizmatlar sifatini yaxshilash orqali sayohatdan
taassurotni yaxshilashga sabab boʻ
ladi.
3.
Madaniyat va merosni muhofaza qilish. Turkiya mamlakatning mintaqalari boʻylab
joylashgan tarixiy obyektlarni UNESCO ning Butunjahon merosi obyektlari roʻyxatiga kiritish
va shu orqali saqlashga alohida ahamiyat beradi. Resurslarni boshqarish strategiyalariga atrof-
muhitni muhofaza qilish bandini albatta kiritadi.
4.
Ekologik barqarorlik. Yuqorida taʼkidlanganiday, Turkiyada
barqarir turizm
amaliyotiga tobora katta ustuvorlik berilmoqda. Bunda milliy bogʻlar va qirgʻoqboʻyi
mintaqalar, tabiiy hududlarda ekologik toza turar joylar, chiqindilarni saqlash, qayta ishlash va
boshqarish tashabbuslari va bilogik xilma-
xillikni saqlashni targʻib qilish boʻyicha chora
-
tadbirlar amalga oshirilmoqda.
5.
Turizmni targʻib qilish va marketing. Mamlakatning xalqaro marketing kampaniyalari,
sayyohlik agentliklari bilan hamkorlik, xalqaro turistik yarmarkalarda ishtirok etish va raqamli
marketing strategiyalari orqali oʻzining turistik takliflarini faol ravishda targʻib qiladi.
6. Inqirozlarni boshqarish. Turkiya siyosiy beqarorlik yoki tabiiy ofatlar kabi qaltis
sharoitlarda turizmni boshqarish tajribasiga ega. Inqirozni boshqarishning samarali
28.63
31.45 31.78
34.91 36.83 36.24
25.35
32.41
39.48
45.05
12.73
24.71
44.56
49.2
0
10
20
30
40
50
60
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023
www.e-itt.uz
I SON. 2025
369
strategiyalari sayyohlar bilan aloqa, xavfsizlik choralari va
koʻngilsizlillarni
minimallashtirish,
hamda tiklanish rejalarini oʻz ichiga oladi.
Tahlil qilinadigan keyingi mamlakat Amerika Qoʻshma Shtatlaridir. AQSh mehmondoʻstlik
sanoati har yili millionlab xalqaro va mahalliy turistilarga
xizmat koʻrsatadigan yirik iqtisodiy
sektorlardan biri hisoblanadi. Mamlakat sayyohlarga turli xildagi turlarni taklif etish
salohiyatiga ega. Tabiati xilma-xil, bundan tashqari turli shtatlar turli madaniyatlarni aks
ettiradi. Joriy yil yakunida AQSh ning turizm bozori 198,7 milliard dollar daromad keltirishi
kutilmoqda (Statista. (n.d.). Xizmatlar bozorida eng katta ulush egasi mehmonxonalar bozori
hisoblanadi.
AQSh turistik resurslarga boy va ularni quyidagicha tavsiflash mumkin (6-rasm).
6-rasm. AQShning turistik resurslari klassifikatsiyasi
Manba:
maʼlumotlari asosida muallif ishlanmasi.
AQSh milliy bogʻlar, sohil boʻyi va togʻlarda
joylshgan kurortlar, tarixiy diqqatga sazovor
joylar, oʻrmon va choʻl hududlari, mahalliy oshxona, oziq
-ovqat va vino, madaniy va musiqa
festivallari (Mardi Gras, Coachella), sport tadbirlari (Superbowl, NBA final), turli xil tematik
parklar (Walt Disney World Resort, Universal Studios) kabi xilma-xillikdagi resurslarga ega.
Ushbu resurslarni boshqarishda mamlakat bir qator strategik boshqaruv usullaridan
foydalanadi (7-rasm).
Soʻnggi yillarda Xitoy Osiyo mintaqasidagi xalqaro sayyohlar orasidagi eng mashhur
yoʻnalishga aylandi. Mamlakat oʻzining boy tarixi, madaniy diqqatga sazovor manzillari,
zamonaviy shaharlari va turli xil landshaftlari sababli turistlar oqimi boʻyicha doim
iy ravishda
yuqori oʻrinlarni egallab keladi. Xitoyning turizm sektori mamlakat iqtisodiyoti, madaniy
almashinuv va xalqaro munosabatlarda xal
qiluvchi rol oʻynaydi hamda dinamik va koʻp qirrali
soha hisoblanadi, shuningdek, turistik resurslar, infratuzilm
a, iqtisodiy taʼsir va hukumat
siyosati kabi asosiy jihatlarni oʻz ichiga oladi.
Butun dunyoda post-pandemiya holatida tiklanish jarayoni kuzatildi, ammo Xitoy uchun
bu davr qiyinroq kechdi. Xitoyning turizm sektori notekis tiklandi, ichki turizm tez va ishonchli
tiklangan boʻlsa
-da, chiqish turizmi 2023-
yilda biroz va qisman oʻsdi
(Economist Intelligence
Unit (2024).
Xitoyning Milliy Statistika Byurosi maʼlumotlariga koʻra, 2023
-yilda 489 millionga
yaqin sayohatlar amalga oshirilib, turizmdan tushgan tushum qariyb 679 milliard AQSh
dollarini tashkil qilgan (National Bureau of Statistics of China, 2023). 2023-yilda mahalliy
sayyohga toʻgʻri keladigan xarajatlar pandemiyadan oldingi darajadan oshib ketdi va besh yillik
eng yuqori koʻrsatkichga yetdi.
Tabiiy diqqatga
sazovor joylar
Madaniy va
tarixiy joylar
Shaharlar
Gastronomiya
Tadbir va
festivallar
Sport va xordiq
www.e-itt.uz
I SON. 2025
370
7-
rasm. Amerika Qoʻshma
Shtatlarida turizm resurslarini samarali boshqarishning usullari
Manba:
maʼlumotlari asosida muallif ishlanmasi.
Turizm
resurslarini
boshqarish
Davlat nazorati va
muvofiqlashtirish
Federal
daraja
Shtat va
mahalliy
daraja
Barqaror
turizm
amaliyoti
Atrof-
muhitni
boshqarish
Hamjamiyatlar
ishtiroki
Infratuzilmani
rivojlantirish
Transport
Turar-joy
Madaniy
merosni
saqlash
Tarixiy
obidalarni
saqlash
Madaniy
turizm
Marketing va
reklama
Destination
Marketing
Organizations
(DMOs)
Brand
USA
Tashrif va
taassurotlarni
boshqarish
Tashrif markazlari
va axborot
xizmatlari
Texnologiya va
innovatsiyalar
Inqirozni
boshqarish
Favqulotda
vaziyatlarni
boshqarish
Tadqiqot va
monitorting
Axborotlarni
to'plash
www.e-itt.uz
I SON. 2025
371
Xitoyning sayyohlik resurslari juda xilma-
xil boʻlib, qadimiy tarix, tabiiy goʻzallik,
zamonaviylik va boy madaniy tajribalarni oʻzida mujassam etadi. Turistik resurslar
boshqaruvida madaniy meros va atrof-muhitni muhofaza qilish, infratuzilmani rivojlntirish,
turizmni rejalashtirish va taribga
solish, madaniy va atrof muhitga turizmning taʼsirini
baholash, marketing va reklama, inqirozni boshqarish kabi asosiy xususiyatlarni oʻz ichiga
oladi. Eʼtiborlisi, Xitoy tashrif buyuruvchilarga barqarorlik prinsiplariga amal qilish, mahalliy
madaniyatga
nisbatan hurmatni targʻib qilishni ham amalga oshiradi (
Anon, 2023).
Xitoyda turizm resurslarini boshqarish mamlakatning boy madaniy va tabiiy merosini
saqlab qolish bilan bir qatorda turizmning barqaror oʻsishini taʼminlash uchun tabiatni
muhofaza qilish, infratuzilmani rivojlantirish, turizm siyosatini tartibga solish, jamoatchilik
ishtiroki va tashrif buyuruvchilarni oʻqitishni birlashtiradigan yaxlit yondashuvni oʻz ichiga
oladi. Iqtisodiy manfaatlar hamda atrof-
muhit va madaniyatni muhofaza qilish oʻrtasidagi
muvozanatni saqlagan holda, muammolarni hal qilish va rivojlanayotgan turizm talablariga
moslashish uchun doimiy saʼy
-harakatlar nafaqat Xitoy, balki olgan barcha turistik
destinatsiyalar uchun muhim ahamiyatga ega.
Xulosa va takliflar.
Xulosa sifatida shuni qayd etish joizki, Oʻzbekistonda turizm resurslarini boshqarishni
takomillashtirish boshqa mamlakatlarda muvaffaqiyatli qoʻllanilayotgan bir qator strategik
yondashuv hamda ilgʻor tajribalarni oʻz ichiga olishi lozim.
Jumladan:
1.
Amerika Qoʻshma Shtatlari:
–
Turistik manzillarni boshqarish tashilotlariga (DMOs) asos solish: mamlakatda turizmni
rejalashtirish, marketing va rivojlantirishni muvofiqlashtirish uchun turli darajadagi (mahalliy,
mintaqaviy) mustahkam tashkilotlar faoliyatini yoʻlga qoʻyish;
–
Davlat-xususiy sherikchilik (PPP): turizm infratuzilmasi va xizmatlarni
takomillashtirish uchun davlat idoralari, xususiy sektor va manfaatdor tomonlar oʻrtasidagi
aloqalarni yaxshilash.
2. Turkiya:
–
Madaniy va tarixiy resurslarni muhofaza qilish: Turkiya kabi boy tarixiy va madaniy
merosdan unumli foydalanish, hamda UNESCO ning Jahon merosi obyektlaridan joy olgan
madaniy meros obyektlari sonini oshirish;
–
Turistik manzillar marketing: turli xil turmahsulotlarni
samarali targʻib qilish.
3. Xitoy:
–
Infratuzilmaga urgʻu berish: foydalanish imkoniyatini yaxshilash uchun transport,
jumladan, tezyurar temir yoʻl aloqalari,
aeroportlaar
va avtomobil yoʻllariga keng sarmoya
kiritish;
–
Hukumat tomonidan qoʻllab
-
quvvatlash: turizmni rivojlantirish boʻyicha hukumatning
kuchli tashabbuslari va siyosati, jumladan, qishloq va kam tashrif buyuradigan hududlarda
turizmni rivojlantirish uchun ragʻbatlantirish.
4. Fransiya:
–
Barqaror turizm amaliyotlari: merosni saqlash, mahalliy hamjamiyatni jalb qilish va
ekologik tashabbuslarda barqaror turizm amaliyotlariga eʼtibor qaratish;
–
Tadbirlar va festivallar: yirik xalqaro tadbirlarga mezbonlik qilish.
Ushbu amaliy tavsiyalar turistik destinatsiyalarni
boshqarish, madaniy targʻibot,
infratuzilmani rivojlantirish va barqarorlik boʻyicha muvaffaqiyatli tajribalarni oʻrganish orqali
Oʻzbekiston oʻzining turizm sektorini mustahkamlashi va noyob turizm resurslaridan samarali
foydalanishi mumkin.
www.e-itt.uz
I SON. 2025
372
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
Aldebert, Bénédicte, Rani J. Dang, and Christian Longhi. (2011) "Innovation in the tourism
industry: The case of Tourism@." Tourism management 32.5: 1204-1213.
Anon, (2023). Eco-tourism is booming in China
—
Chinese Tourists Agency. [online]
Available at:
https://chinesetouristagency.com/eco-tourism-is-booming-in-china/
cycles, T. text provides general information S. assumes no liability for the information given
being complete or correct D. to varying update and Text, S.C.D.M. up-to-Date D.T.R. in the (n.d.).
Topic:
Travel
and
tourism
in
Turkey.
[online]
Statista.
Available
at:
https://www.statista.com/topics/9676/travel-and-tourism-in-turkey/
Davurbaevich, Bababekov Akbar. (2024) Forish tumanining tarixiy-etnografik turizm
resurslari va salohiyati. xalqaro konferensiya va jurnallarni sifatli indexlash xizmati 1.1: 100-105.
Duval, David Timothy. (2007) Tourism and transport: Modes, networks and flows. Vol. 1.
Channel View Publications.
Economist Intelligence Unit (2024). In charts:
Chinaʼs
outbound tourism in 2024. [online]
Economist Intelligence Unit. Available at:
https://www.eiu.com/n/in-charts-chinas-outbound-
Edmond, C. (2024). Here are the top 10 economies for travel and tourism. [online] World
Economic Forum. Available at:
https://www.weforum.org/agenda/2024/05/tourism-travel-
Fennell, David A. (2006) Tourism ethics. Vol. 30. Channel View Publications.
Goeldner, Charles R., and JR Brent Ritchie. (2007) Tourism principles, practices, philosophies.
John Wiley & Sons.
Hunt, G. (2023). Restaurant Industry Statistics
—
Helplama.com. [online] Helplama.com.
Available at:
https://helplama.com/restaurant-industry-statistics
Lee, Choong-Ki, and Sang-Yoel Han. (2002) "Estimating the use and preservation values of
national
parksʼ
tourism resources using a contingent valuation method." Tourism management
23.5: 531-540.
National Bureau of Statistics of China (2023). National Bureau of Statistics of China. [online]
www.stats.gov.cn. Available at:
https://www.stats.gov.cn/english/
Piva, G. (2023). France Tourism Statistics and Analysis. [online] Radical Storage. Available
at:
https://travel.radicalstorage.com/france-tourism-statistics/
Prebensen, Nina K., Joar Vittersø, and Tove I. Dahl. (2013) "Value co-creation significance of
tourist resources." Annals of tourism Research 42: 240-261.
Sava, Cipriana, and Gheorghe Pinteala. (2016) "The evolution of tourist activity in the West
region correlated with tourist resource management and legislation issues." Quaestus 8: 92.
Spinoza, J. (2024). 75+ Hotel Industry Statistics You
Shouldnʼt
Ignore in 2024. [online]
Zoomshift. Available at:
https://www.zoomshift.com/blog/hotel-industry-statistics
Statista. (2024). Number of travel agency businesses worldwide 2024 | Statista. [online]
Available
at:
https://www.statista.com/statistics/1329559/business-count-travel-agency-
Statista. (n.d.). Travel & Tourism
—
United States | Statista Market Forecast. [online]
Available at:
https://www.statista.com/outlook/mmo/travel-tourism/united-states
Tuxliyev, I.S., et al
. (2012) "Turizm asoslari." O ‘quv
qo
‘
llanma.
–
T.
Vasylchuk, Liudmyla. (2020)"Dynamics and tendencies of development of recreational and
tourist resources of France".
www.unwto.org. (n.d.). China recovers its position as top spender in 2023 as Asia and the
Pacific reopens to tourism. [online] Available at:
https://www.unwto.org/news/china-recovers-
its-position-as-top-spender-in-2023-as-asia-and-the-pacific-reopens-to-tourism
Zuo, Yifan, et al. (2021) "Spatial distribution pattern and influencing factors of sports
tourism resources in China." ISPRS International Journal of Geo-Information 10.7: 428.
