Acumen:
International Journal of Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745 IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 1, Issue 5
77
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
O’ZBEKISTONDA NODAVLAT TA’LIM MUASSASALARINING
MOLIYAVIY MUNOSABATLARIGA TURLICHA YONDASHUVLAR
Turakulov O.A.
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti nodavlat ta’lim muassasasi o`qituvchisi,
e-mail: odilturaqulov76@gmail.com
So'nggi besh yil ichida davlatimiz oliy ta'lim tizimida ulkan o'zgarishlar, islohotlar
amalga oshirilmoqda. O’zbekiston oliy ta'lim muassasalari uchun asosiy vazifa sifatida
yuqori raqobatbardoshlikka erishishdir. Ushbu vazifani hal qilishning yo'nalishlaridan biri
jahon ta'limiga xos integratsiyani amalga oshirish va rivojlantirishdir. Bunda xususiy oliy
ta’lim muassasalari jahonning taniqli universitet markazlari bilan barqaror aloqalarni
shakllantirish uchun turli imkoniyatlarga ega bo’lishi nodavlat ta’lim muassasalarini
ochishga ehtiyojni oshirdi.
Ular o'zlarining raqobatbardoshligini oshirishga sarmoya kiritish uchun turli
moliyaviy resurslardan foydalanadilar. Aksariyat davlat universitetlari davlatimiz
tomonidan ajratilgan subsidiyalar va imtiyozli kreditlar doirasida xorijiy universitetlar bilan
hamkorlikni rivojlantirish uchun hukumatlararo kelishuvlardan foydalanadilar. Sjuningdek,
xususiy universitetlar global ta'lim muhitiga integratsiyani moliyalashtirishning boshqa
usullaridan ham foydalanadilar. Bu ta'sischilar va xayriya tashkilotlarini uzoq muddatli
moliyalashtirish uchun olingan pul oqimi bilan tavsiflanadi.
Kalit so’zlar:
moliyalashtirish, nodavlat ta’lim muassasalari, oliy ta'limning
raqobatbardoshligi, oliy ta'lim muassasalari, global ta'lim muhiti, davlat universitetlari,
xususiy universitetlar.
Kirish.
Sobiq ittifoq davrida rejalashtirilgan va yopiq xalq xo'jaligi bilan davlatimiz
oliy ta'lim tizimi asosan davlat byudjeti hisobidan moliyalashtirilgan. Ba'zi oliy o'quv
yurtlari kooperativ sektor sifatida ko'rsatilgan rejali iqtisodiyotning nodavlat sektoriga
tegishli edi. Ushbu turdagi oliy o'quv yurtlari iste'mol kooperatsiyasiga tegishli moliyaviy
fondga ega edi. Sobiq ittifoq xo'jaliklari yosh avlodni o'qitish uchun cheklangan miqdordagi
bunday muassasalarni tanlashlari mumkin edi. Universitetlar, asosan, milliy iqtisodiyot
doirasida davlat sektorida faoliyat yuritgan. O'sha paytda oliy o'quv yurtlarining
raqobatbardoshligi muammosi umuman yuzaga kelmasdi. Mahalliy oliy ta’lim
muassasalarining mamlakatda raqobatchisi yo‘q edi. Mahalliy oliy ta'lim sohasi ta'lim
xizmatlarining jahon bozoriga kiritilmagan. Faqat ba'zi yetakchi universitetlar Bolgariya,
Vengriya, Sharqiy Germaniya, Polsha, Chexoslovakiya va boshqa rejali iqtisodiyotga ega
mamlakatlardagi oliy o'quv yurtlari bilan hamkorlik qilgan.
Har bir mahalliy oliy ta’lim muassasasi rejalashtirilgan miqdordagi talabalarni
tayyorlash bo‘yicha barqaror shartnomaga ega bo‘lib, byudjet mablag‘lari bilan to‘liq
Acumen:
International Journal of Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745 IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 1, Issue 5
78
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
ta’minlangan. "Raqobatbardoshlik" atamasi o'rniga sovet ta'limi sifatini mahalliy
tadqiqotchilar "obro' " kabi o'ziga xos atamani qo'llashgan. Eng nufuzli oliy o‘quv yurtlari
markaziy hududlarga ajratilgan. Rejali iqtisodiyotdagi uy xo'jaliklari o'qish uchun
to'lovlarni to'lash majburiyati yo'q edi.
Shuning uchun ularda oliy o'quv yurtlari siyosatiga va ta'lim xizmatlari sifatiga ta'sir
ko'rsatadigan iqtisodiy vositalar yo'q edi. Universitetni tamomlagandan so'ng,
bitiruvchilarning katta qismi "yosh mutaxassislarni band bo'lmagan ish joylariga
rejalashtirilgan taqsimlash" jarayoniga jalb qilingan. Bu jarayonni o'zgartirilgan davlat
xaridi tizimi sifatida ko'rsatish mumkin, qachonki davlat o'sha paytda jadal rivojlanayotgan
hududlarda (Toshkent, Samarqand, Farg’ona vodiysi) bitiruvchilar uchun ish joyini
berishga muvaffaq bo'ldi. Markazlashtirilgan rejali iqtisodiyotda mavjud bo'lgan qattiq
ma'muriy to'siqlar tufayli yuqori sifatli mutaxassislarning jahon mehnat bozori
bitiruvchilarning katta qismi uchun yopiq edi. Amalda, u bitiruvchilar uchun xorijda ish
topish ancha qiyin edi, chunki ular maxsus viza va xorijiy ish beruvchidan taklifnoma
hamda davlat idoralaridan maxsus ruxsat olishlari kerak edi.
Davlatimiz iqtisodiyotidagi o'tish davrida oliy ta'lim bozor iqtisodiyoti sohasiga
moslashishga harakat qildi. Endi davlatimiz oliy o'quv yurtlari bozor xizmatining o'ziga xos
turi sifatida ta'lim xizmatini taqdim etishga harakatni boshladi. Ushbu bozorning asosiy
operatorlari - ilgari rejali iqtisodiyot tarkibida mavjud bo'lgan davlat oliy ta'lim institutlari
va nodavlat xususiy institutlari. Ta'lim bozorining yangi ishtirokchilari jismoniy shaxslar,
tijorat yoki notijorat tashkilotlari va yuridik shaxslar tomonidan tashkil etilgan.
Har bir universitet mahalliy bozorga inson, moliyaviy va innovatsion resurslarning
ta’lim xizmatlarini jalb qilish hisobiga o‘zining raqobatbardoshligini oshirishga intiladi.
Oliy ta’lim muassasasining raqobatbardoshligini oshirishda ta’lim konsepsiyalari,
pedagogik usullar va talabalarni tayyorlash texnologiyasini to‘g‘ri tanlash muhim
ahamiyatga ega. Mahalliy bozorda raqobatbardoshlikni oshirishning ushbu usullari xususiy
oliy ta'lim muassasalari tomonidan faol qo'llanila boshladi.
So'nggi paytlarda, xorijiy universitetlar tomonidan taqdim etilgan xizmatlarga
nisbatan raqobatbardosh ta'lim xizmatlariga talab ortib borayotganini ko'rsatmoqda. Talab,
yoshlarning ta'lim olishiga sarmoya kiritishi mumkin bo'lgan katta miqdordagi mablag'ning
mavjudligi bilan qo'llab-quvvatlanadi. Bu omil oliy ta'lim muassasalarining
raqobatbardoshligini oshirish yo'llari bo'yicha tekshiruvni kuchaytirish uchun qo'shimcha
turtki bo'ldi.
Maqsad, metodologiya va tadqiqot loyihasi.
Ushbu tadqiqotning maqsadi xalqaro hamkorlik va global ta'lim muhitiga
integratsiyalashuvdan foydalangan holda davlat va xususiy universitetlarning
raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan turli yondashuvlarini aniqlashdan iborat.
Acumen:
International Journal of Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745 IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 1, Issue 5
79
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
Asosiy tadqiqot usullari sifatida statistik usullar, umumlashtirish, so'rov, suhbat,
qiyosiy tahlildan foydalanildi.
Muallifning munosabati Surxondaryo viloyatida ikki turdagi universitetlar qoshida
faoliyat yurituvchi Xalqaro aloqalar boʻlimi deb nomlangan ichki tuzilma faoliyatiga
qaratildi. Birinchi turdagi universitetlarga asosan byudjet mablagʻlari hisobidan faoliyat
yurituvchi 5 ta davlat universitet va institutlari kirdi. Guruh tarkibiga Termiz davlat
universiteti, Termiz davlat pedagogika instituti kabi viloyatda o’z o’rniga ega universitetlar
kirdi. Ikkinchi guruhni so'nggi yilda muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan xususiy
universitet Termiz iqtisodiyot va servis univesiteti tashkil etildi. Ma'lumotlar yig'ishning
asosiy vositasi sifatida universitetning Xalqaro aloqalar bo'limi rahbarlarning intervyu va
so'rovi ko'rildi.
Tadqiqotning oraliq natijalari
Tadqiqot davomida xalqaro hamkorlikning mavjud shakllari ko‘rsatildi va tahlil
qilindi. Xalqaro hamkorlikning eng ommabop yo‘nalishlari va shakllari quyidagicha
belgilandi:
talabalar almashinuvi qo’shni davlatlardan davlat universitetlarda va chet ellik
talabalar viloyatimiz oliy o'quv yurtlarida o'qish jarayonida ishtirok etishlari;
har yili aspirantlar va yosh o'qituvchilarni xorijiy oliy o'quv yurtlarida
xizmat safariga yuborish;
tashrif buyurgan professor va o'qituvchilar;
loyiha faoliyatiga asoslangan ilmiy hamkorlik (asosan o'rta muddatli
loyihalar); dunyoning yetakchi universitetlari bilan yangi qo'shma ta'lim dasturlari;
xorijiy universitetlardan taklif etilgan ona tilida so'zlashuvchilar nazorati
ostida viloyat universitetlarida o'rganiladigan chet tillari ro'yxatini kengaytirish;
O’zbekiston va xorijiy oliy ta'lim muassasalarida muntazam ravishda
o'tkaziladigan ilmiy-amaliy konferentsiyalar;
referatlar va davriy jurnallar ko'rinishidagi qo'shma ilmiy nashrlarni tashkil
etish.
O’zbekistonda
oliy
ta'lim
muassasalarining
global
ta'lim
muhitiga
integratsiyalashuvining eng sezilarli yo'nalishlari mualliflar tomonidan ko'rsatilgan va
sinovdan o'tgan. O’zbekiston oliy ta'limini integratsiya qilish yo'lidagi muhim qadam
Boloniya jarayoniga mos keldi.
Global ta'lim muhitiga integratsiyaning boshqa shakllari qatorida quyidagilar
ko'rsatilgan:
ta'lim dasturlarining to'liq tsikllarini biznes ta'limiga jalb qilish va
moslashtirish;
Acumen:
International Journal of Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745 IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 1, Issue 5
80
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
xorijiy akkreditatsiya agentliklari tomonidan davlatimiz oliy ta'lim
muassasalarini akkreditatsiya qilish mexanizmlaridan foydalanish;
xorijning taniqli institutlari homiyligida biznes maktablari tomonidan
chaqirilgan oliy ta’lim muassasalari huzurida Diplom (masalan, Biznes boshqaruvi magistri
(MBA), ACCA professional buxgalteri, Sertifikatlangan boshqaruv Buxgalter (CMA);
qo'shma ta'lim dasturlari bo'yicha bo'limlarni ochish, bir tomondan oliy
ta'limning davlat ta’lim standartlariga javob beradi, ikkinchi tomondan, har ikki
hamkorning diplomini berish bilan hamkor bo'lgan xorijiy ta'lim muassasasi modelidan
foydalanadi;
masofaviy va elektron ta'limni rivojlantirishga qo'shma sarmoya kiritish, bu
bir tomondan chet ellik talabalarga taniqli rus o'qituvchilari kurslarini o'tashga imkon
beradi, boshqa tomondan esa rus talabalarini chet ellik talabalar guruhlariga biriktirish
imkonini beradi.
Qiyosiy tahlil usullarini qo'llash va tadqiqot davomida olingan statistik ma'lumotlar
bazasini tahlil qilish davlat va xususiy universitetlarning yondashuvlarida ba'zi farqlarni
ko'rsatishga imkon berdi.
Tahlil va muhokama
So'nggi davrlarda O’zbekiston hukumati mahalliy ta'lim bozorini huquqiy tartibga
solish sohasida katta sa'y-harakatlarni amalga oshirdi. Hukumat sa'y-harakatlarining asosiy
maqsadlaridan biri O’zbekiston ta'lim muhitini xalqaro va Evropa ta'lim muhitiga
integratsiyalashuvi uchun huquqiy shart-sharoitlarni shakllantirish edi. Asosiy hujjatlar –
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Ta’lim sohasidagi
kamsitishlarga qarshi konventsiya va Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi mahalliy
huquqiy tartibga solishga to‘liq moslashtirildi. O’zbekiston Konstitutsiyasi ta'limning turli
shakllarini davlat tomonidan qo'llab-quvvatlaydi. Davlat yoki xususiy oliy ta’lim
muassasasini tanlash erkinligi umumiy qonunlar bilan kafolatlanadi.
O’zbekiston Respublikasida ta'lim to'g'risidagi qonun ta'lim sohasidagi xalqaro
hamkorlikka bag'ishlangan maxsus bobga ega. Ta’lim qonuniga muvofiq ta'lim sohasidagi
xalqaro hamkorlik quyidagi yo'nalishlarda amalga oshiriladi:
O’zbekiston fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan
shaxslarning ta'lim olish imkoniyatlarini kengaytirish;
ta'limni rivojlantirish uchun O’zbekistonning xorijiy davlatlar va xalqaro
tashkilotlar bilan o'zaro hamkorligini muvofiqlashtirish;
ta'limni rivojlantirishning xalqaro va davlatlararo mexanizmlarini
takomillashtirish.
O’zbekiston Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi ta'lim sohasidagi
hukumatlararo hamkorlik shartnomalarini muvofiqlashtirish, amalga oshirish va
Acumen:
International Journal of Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745 IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 1, Issue 5
81
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
moliyalashtirish uchun mas'ul davlat organi hisoblanadi. Ushbu maqsadlarga erishish uchun
O’zbekiston hukumati boshqa davlatlar bilan ko'p tomonlama va ikki tomonlama asosda bir
qator xalqaro shartnomalar imzoladi. Hukumat ko'p tomonlama asosda MDH mamlakatlari
bilan tuzilgan shartnomalarning asosiy qismini ilgari yagona ta'lim muhitini taqsimlash
jarayonlarini tartibga solish bo'yicha tuzgan. MDH mamlakatlari tomonidan
shakllantirilgan yangi ta'lim muhitida O’zbekiston MDH davlatlaridan yuqori malakali
mutaxassislarni tayyorlash uchun katta kvotalar ajratish bilan hal qiluvchi rol o'ynaydi.
O’zbekistonning xususiy oliy taʼlim muassasalarining xalqaro aloqalar boʻlimi
rahbariyati xususiy oliy oʻquv yurtlari ushbu kvotalar boʻyicha yuqori malakali
mutaxassislar tayyorlash davlat dasturida hech qachon ishtirok etmaganligini tasdiqladi.
Shu bilan birga, davlat universitetlari rahbariyati MDH davlatlarining chet el fuqarolari
universitetlarda davlat kvotalari va byudjet mablagʻlari hisobidan taʼlim olishini maʼlum
qildi. Bizning so'rovimizda ishtirok etgan universitetlar rahbariyati MDH davlatlarining
ta'lim muhitini global ta'lim muhitining bir qismi sifatida ko'rsatish mumkin emasligiga
ishonch hosil qiladi.
Ular bir ovozdan O’zbekiston oliy ta`lim muassasalarining MDH ta'lim sohasidagi
yetakchi roli global ta'lim muhitiga integratsiyalashuv vazifasini hal qilishga yordam
bermaydi, degan fikrda edilar. Universitetlarning Xalqaro aloqalar boʻlimi rahbarlari
tomonidan berilgan javoblar tahlili shuni koʻrsatadiki, ular uchun global taʼlim muhitiga
kirish vazifasi MDH va Gruziyadan tashqarida faoliyat yurituvchi oliy taʼlim muassasalari
bilan chambarchas bogʻliq.
O’zbekiston oliy ta'lim muassasalarining xalqaro hamkorligini rivojlantirishda
hukumat tomonidan taniqli xalqaro tashkilotlar (Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim,
fan va madaniyat masalalari bo'yicha tashkiloti, Evropa komissiyasi, Shanxay tashkiloti
bilan imzolangan ko'p tomonlama asosda hukumatning hamkorlik shartnomalari muhim rol
o'ynaydi.
Olingan ma'lumotlarga ko'ra, so'rovda qatnashgan davlat universitetlarining qariyb
65 foizi ushbu turdagi shartnomalar bo'yicha bir nechta dasturlarni amalga oshirishda
ishtirok etmoqda. Batafsilroq oʻtkazilgan ekspertiza shuni koʻrsatdiki, ushbu davlat
universitetlarining bir yoki ikkita fakulteti xorijiy universitetlarning oʻxshash fakultetlari
bilan doimiy aloqada boʻlib, faol dasturlarga ega. O'nta xususiy universitetdan biri xalqaro
tashkilotlar bilan hukumat kelishuvlaridan foydalangan holda xalqaro hamkorlikda ishtirok
etishini tasdiqladi.
Xulosa va tavsiyalar
Davlat universitetlarining xorijiy oliy o‘quv yurtlari bilan xalqaro hamkorligining
asosiy yo‘nalishlari ilmiy hamkorlik sohasida o‘rta muddatli asosda bir qancha loyihalar va
vaqti-vaqti bilan xorijiy o‘qituvchilarni taklif etishda ko‘rinadi. Xususiy universitetlar
xalqaro hamkorlik va global ta'lim muhitiga integratsiyalashuvning ba'zi murakkab
Acumen:
International Journal of Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745 IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 1, Issue 5
82
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
usullaridan foydalanadilar. Ushbu jarayonlarning asosiy yo'nalishlari quyidagicha
ko'rsatilishi kerak. Birinchi bosqich - ta'lim dasturlarini tayyorlashning to'liq tsikllarini
amalga oshirish va ikkinchi bosqich - G'arb universitetlarining rivojlanish modeliga yaqin
bo'lgan strategik rivojlanish modellarini moslashtirish. Shu bilan birga, xususiy va davlat
universitetlari global ta'lim muhitiga integratsiyalashuvning yangi milliy modelini ishlab
chiqishlari kerak. Ushbu modelni amalga oshirish uchun byudjet mablag'lari tanlov asosida
davlat va xususiy universitetlar o'rtasida taqsimlanishi kerak.
ADABIYOTLAR:
1. Akhtariev I. Z. Osobennosti formirovaniya rynka uslug obshchestvennoy
akkreditatsii obrazovatelnykh programm i uchrezhdeniy:
Extended abstract of PhD
Dissertation (Economy)
. Moscow, 2010. 26 p.
2. Kirillovykh A. A.
Kommentariy k Federalnomu zakonu “Ob obrazovanii v
Rossiyskoy Federatsii” No. 273-FZ (postateynyy).
Moscow: Knizhnyy mir, 2013. 352 p.
3. Borevskaya N. E., Gudoshnikov L. M. Obrazovatelnoe zakonodatelstvo i
upravlenie obrazovaniem v Kitae.
Obrazovatelnye sistemy i obrazovatelnoe
zakonodatelstvo gosudarstv Vostoka.
Ed. A. N. Kozyrin. Moscow: Gotika, 2005. Pp. 48–94.
4.
Sayt
Volnogo
ekonomicheskogo
obshchestva.
Available
at:
http://www.veorus.ru/veo-accreditation.html (accessed: 18.09.2013).
5. Pulyaeva E. V. Obespechenie kachestva yuridicheskogo obrazovaniya: pravovye
aspekty.
Zhurnal rossiyskogo prava.
2009, No. 11, pp. 69–77.
6.
Pokholkov
Yu.
P.
Obshchestvenno-professionalnaya
akkreditatsiya
obrazovatelnykh programm. Komu i zachem ona nuzhna?
Inzhenernoe obrazovanie.
2010,
No. 3, pp. 50–57.
7. Obrazovatelnoe zakonodatelstvo i obrazovatelnye sistemy zarubezhnykh stran. Ed.
A. N. Kozyrin. Moscow: Academia, 2007. 432 p.
