Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
253
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
LOGISTIKA TUSHUNCHASI, TURLARI VA AHAMIYATI
Mirzaqulova R.M.
Termiz davlat pedagogika instituti o’qituvchisi
Muhammadova S. Yo
Termiz davlat pedagogika instituti talabasi
Annostatsiya :
Mazkur maqolada logistika tushunchasiga tarif berilib ,
sohasining maqsad vazifalari yoritilib o’tilgan . Logistika turlariga izoh berilib , bu
sohaning samaradorligini oshirishning afzalliklari keltirib o’tilgan .
Kalit so’zlar
: Logistika , Ta’minot logistikasi, Taqsimot logistikasi, Transport
logistikasi, Axborot logistikasi.
Kirish :
Logistika — bu tovarlar, xizmatlar, axborot va resurslarni ishlab
chiqarish joyidan iste'molchilarga yetkazib berish jarayonini rejalashtirish, boshqarish
va optimallashtirish bilan shug‘ullanadigan fan va amaliyot sohasidir.
Logistikaning asosiy maqsadi – moddiy va axborot oqimlarini samarali
boshqarish orqali ta’minot zanjirini optimallashtirish. Quyidagi vazifalar asosiy
hisoblanadi:
1. Tovarlar va resurslarni harakatlantirish – ishlab chiqarishdan iste’molchilargacha
bo‘lgan jarayonni muvofiqlashtirish.
2. Xarajatlarni kamaytirish – ortiqcha transport, saqlash va ishlab chiqarish
xarajatlarini optimallashtirish.
3. Vaqtni tejash – mahsulotlar va xizmatlarni o‘z vaqtida yetkazib berish.
4. Ombor va zaxiralarni boshqarish – ortiqcha yoki yetarli bo‘lmagan zaxiralarning
oldini olish.
5. Mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish – mahsulotni tez va ishonchli yetkazib
berish orqali mijoz qoniqishini ta’minlash.
Logistika quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
254
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
1. Ta’minot logistikasi – xomashyo va materiallarni yetkazib berish jarayonini
boshqarish.
2. Ishlab chiqarish logistikasi – mahsulot ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtirish.
3. Taqsimot logistikasi – tayyor mahsulotlarni mijozlarga yetkazib berish.
4. Transport logistikasi – yuk tashish yo‘nalishlarini rejalashtirish va boshqarish.
5. Ombor logistikasi – mahsulotlarni saqlash va inventarizatsiya qilish.
6. Axborot logistikasi – logistika jarayonlarini boshqarish uchun axborot tizimlaridan
foydalanish.
Logistika samarali tashkil etilganda, xarajatlar kamayadi, mahsulotlar o‘z vaqtida
yetkaziladi va biznes samaradorligi oshadi.
Taqsimot logistikasi (Distribution Logistics) – bu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchidan
yakuniy iste'molchiga yoki savdo nuqtalariga yetkazib berish jarayonini boshqarish va
optimallashtirish bilan shug‘ullanadigan logistika sohasi. Bu jarayon quyidagi asosiy
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1. Ombor menejmenti – mahsulotlarning saqlanishi, joylashuvi va zaxiralarning
optimal boshqarilishi.
2. Transport logistikasi – mahsulotlarni to‘g‘ri transport turi orqali samarali yetkazib
berish.
3. Buyurtmalarni boshqarish – mijozlar buyurtmalarini qabul qilish, qayta ishlash va
yetkazib berish jarayoni.
4. Ta’minot zanjiri – butun jarayonning samarali ishlashi uchun ishlab chiqaruvchi,
yetkazib beruvchi va iste’molchi o‘rtasidagi integratsiya.
5. Mijozlarga xizmat ko‘rsatish – mahsulotni to‘g‘ri joyga, to‘g‘ri vaqtda va sifatli
yetkazib berishni ta’minlash.
Taqsimot logistikasi samaradorligi kompaniya xarajatlarini kamaytirish, yetkazib
berish tezligini oshirish va mijozlar qoniqishini ta’minlashga yordam beradi.
Ishlab chiqarish logistikasi (Production Logistics)
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
255
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
Ishlab chiqarish logistikasi – bu xomashyo va materiallarni ishlab chiqarish jarayoniga
yetkazish, ishlab chiqarish bosqichlarini optimallashtirish va tayyor mahsulotni
keyingi taqsimotga tayyorlash bilan shug‘ullanadigan logistika sohasi.
Asosiy vazifalari:
1. Xomashyo va materiallarni boshqarish – ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan
resurslarni o‘z vaqtida va optimal miqdorda yetkazib berish.
2. Ichki logistika – ishlab chiqarish sexlari va bo‘limlari o‘rtasidagi material harakatini
boshqarish.
3. Ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirish – resurslardan samarali foydalanish va
ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlash.
4. Tayyor mahsulotlarni omborlarga yoki taqsimot kanallariga yetkazish – ishlab
chiqarish tugagandan so‘ng mahsulotlarni saqlash va jo‘natish jarayonlarini
muvofiqlashtirish.
5. Chiqindilarni boshqarish – ishlab chiqarish natijasida hosil bo‘ladigan ortiqcha
material va chiqindilarni qayta ishlash yoki yo‘q qilish.
Ishlab chiqarish logistikasi korxonaning samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish va mahsulot sifatini yaxshilashga yordam beradi.
Taqsimot logistikasi (Distribution Logistics)
Taqsimot logistikasi – bu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchidan yakuniy iste’molchiga
yoki savdo nuqtalariga samarali yetkazib berish jarayonlarini rejalashtirish, boshqarish
va optimallashtirish bilan shug‘ullanadigan logistika sohasi.
Taqsimot logistikasi vazifalari:
1. Mahsulotlarni saqlash va ombor menejmenti – mahsulotlarni to‘g‘ri sharoitda
saqlash va kerakli joylarga tayyorlab qo‘yishi
2. Buyurtmalarni boshqarish – mijozlar buyurtmalarini qabul qilish, qayta ishlash va
yetkazib berish.
3. Transport va yetkazib berish tizimi – tovarlarni eng samarali transport vositalari
yordamida yetkazib berish.
4. Distributor va vositachilar bilan hamkorlik – mahsulotlarni bozor talabiga muvofiq
taqsimlash.
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
256
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
5. Mijozlarga xizmat ko‘rsatish – mahsulotni sifatli, tez va ishonchli tarzda yetkazib
berish.
6. Logistik xarajatlarni optimallashtirish – yetkazib berish jarayonlarini tejamkor va
samarali tashkil etish.
Taqsimot logistikasi kompaniyaning yetkazib berish zanjirini tezkor va samarali
ishlashini ta’minlab, xarajatlarni kamaytirish va mijozlarning qoniqish darajasini
oshirishga xizmat qiladi.
Transport logistikasi (Transport Logistics)
Transport logistikasi – bu xomashyo, mahsulot yoki yuklarni bir joydan ikkinchi joyga
samarali va iqtisodiy jihatdan foydali tarzda yetkazib berish jarayonlarini rejalashtirish,
boshqarish va optimallashtirish bilan shug‘ullanadigan logistika sohasi. Transport:
tushunchasi va turlari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida transport korxonalari (tovarlarni taqsimlash
jarayonining boshqa ishtirokchilari kabi) logistika zanjirida yagona iqtisodiy natijani
olishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Bunga ko'pgina omillar ta'sir ko'rsatmoqda, ular
orasida quyidagilar ta'kidlanishi mumkin: transport xizmatlari bozorida shakllangan
bozor, korxonalar va transportning har xil turlari o'rtasidagi raqobat, iste'molchilar
tomonidan transport xizmatlari sifati va tariflariga qo'yiladigan talablarning kuchayishi
va boshqalar. Shunday qilib, transport tufayli tovarlarni taqsimlashning logistika
jarayoni (xom ashyo va materiallar yetkazib beruvchilardan tortib, har xil
vositachilarni qamrab oladigan va tayyor mahsulot iste'molchilariga qadar) yagona
texnologik zanjirga aylanadi va transport va ishlab chiqarish jarayonining ajralmas
qismiga aylanadi. Ushbu zanjirda transportning asosiy vazifalari tovarlarni ko'chirish
va ularni saqlashdir.
Transport - bu odamlar va yuklarni tashish bilan shug'ullanadigan moddiy ishlab
chiqarish sohasi. Maqsadga ko'ra transportning ikkita asosiy guruhi mavjud: Jamoat
(umumiy foydalanish) transporti - bu xalq xo'jaligining barcha tarmoqlari va aholining
yuk va yo'lovchilar tashish ehtiyojlarini qondiradigan sektori. Jamoat transporti
aylanish sohasi va aholiga xizmat ko'rsatadi. Ko'pincha magistral deb ataladi. Jamoat
transporti tushunchasi temir yo'l transporti, suv transporti (dengiz va daryo), avtomobil,
havo transporti va quvur transportini qamrab oladi. Noumumiy foydalanish transporti
Sanoat ichidagi transport, shuningdek noumumiy foydalanish tashkilotlariga tegishli
bo'lgan barcha turdagi transport vositalari. Noumumiy foydalanish transportida
tovarlar harakatini tashkil etish ishlab chiqarish logistikasini o'rganish predmetsi
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
257
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
hisoblanadi. Transport logistikasi predmeti - umumiy maqsadlardagi transport orqali
tovarlar harakatini tashkil etish bilan bog'liq vazifalar to'plami. Transport
logistikasining asosiy tamoyili umuman logistika xarajatlarni optimallashtirishdir.
Transportda yuk tashish ko'lami va yo'nalishlar oralig'i tufayli tejab qolingan holda
erishish mumkin.
Transport logistikasining vazifalari:
Transport vositalarining turini tanlash;
Transport jarayonini ombor va ishlab chiqarish bilan birgalikda
rejalashtirish;
Har xil transport turlarida transport jarayonlarini birgalikda
rejalashtirish (multimodal transport sharoitida);
Transport va ombor jarayonining texnologik birligimi ta’minlash;
Yetkazib berishning oqilona yo'nalishlarini aniqlash.
GOST quyidagi ko'rsatkichlar guruhlarini aniqlaydi:
1. Yukni o'z vaqtida yetkazib berish ko'rsatkichlari.
a) belgilangan vaqtda yetkazib berish;
b) tovarlarning kelishi chastotasi;
v) yuklarni tashish zaruriyati.
2. Tashiladigan yuklarning xavfsizligi ko'rsatkichlari.
a) yo'qotishsiz;
b) zarar etkazmasdan;
d) ifloslanishsiz.
3. Iqtisodiy ko'rsatkichlar.
a) har xil turdagi yuklarni tashish uchun birlik xarajatlari;
b) tovarlarni yetkazib berish uchun aniq xarajatlar;
v) yuk ortish-tushirish va omborxonalarni ishlab chiqarish xarajatlari;
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
258
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
d) transport xarajatlarining mahsulot (tovarlar) qiymatidagi ulushi. Ushbu standartga
muvofiq transport xizmatlari sifatining
ko'rsatkichlari quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak:
Yuk tashish sifatining iste'molchilar (jismoniy va yuridik shaxslar)
ehtiyojlariga muvofiqligini ta'minlash;
Yuk tashishning barcha xususiyatlarini tavsiflash, ularning
yaroqliligini belgilash, shuningdek maqsadlarga muvofiq
xaridorlarning aniq ehtiyojlarini qondirish;
Barqarorlik;
Yuk tashish sifati darajasini har tomonlama baholashda
indiqatorlarning o'zaro almashinishini istisno qilish.
Yuk tashish sifati darajasini oshirish uchun ko'rsatilayotgan
xizmatlarning sifatini vaqti-vaqti bilan tekshirish kerak. Buning uchun
iste'molchilar o'rtasida so'rovnomadan foydalanish mumkin. [ 1 ]
Transport logistikasi vazifalari:
1. Optimal transport vositasini tanlash – yukning turi, hajmi, masofa va vaqt talablariga
qarab avtomobil, temir yo‘l, havo, dengiz yoki kombinatsiyalangan transport
vositalaridan foydalanish.
2. Marshrutni rejalashtirish – eng qisqa, xavfsiz va samarali yo‘nalishni tanlash.
3. Yuk tashish jarayonlarini boshqarish – mahsulotlarni yuklash, tushirish va yetkazib
berish jarayonlarini muvofiqlashtirish.
4. Xarajatlarni optimallashtirish – yoqilg‘i sarfi, bojxona to‘lovlari va boshqa
xarajatlarni minimallashtirish.
5. Yuk xavfsizligini ta’minlash – mahsulotning sifatini va butunligini saqlash, transport
sug‘urtasi va xavfsizlik choralarini ko‘rish.
6. Yuk tashish hujjatlarini yuritish – bojxona va transport hujjatlarini to‘g‘ri
rasmiylashtirish.
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
259
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
7. Yetkazib berish vaqtini nazorat qilish – yuklarning belgilangan muddatda manzilga
yetib borishini ta’minlash.
Transport logistikasi kompaniyaning ta’minot zanjiri samaradorligini oshirib,
mahsulotni o‘z vaqtida yetkazib berish va mijozlar qoniqishini ta’minlashga xizmat
qiladi.
Ombor logistikasi (Warehouse Logistics)
Ombor logistikasi – bu mahsulotlarni qabul qilish, saqlash, saralash, joylashtirish va
jo‘natish jarayonlarini rejalashtirish, boshqarish va optimallashtirish bilan
shug‘ullanadigan logistika sohasi. Bu jarayon omborlarda mahsulotlarni samarali
joylashtirish va harakatini ta’minlash orqali ta’minot zanjirining uzluksizligini
kafolatlaydi.
Ombor logistikasi vazifalari:
1. Mahsulotlarni qabul qilish – omborga kelgan mahsulotlarni ro‘yxatga olish, sifati va
miqdorini tekshirish.
2. Mahsulotlarni joylashtirish – omborda tovarlarni optimal joylashtirish orqali joydan
samarali foydalanish.
3. Inventarizatsiya va zaxira nazorati – mahsulotlarning mavjudligini kuzatish va
zaxiralarni optimallashtirish.
4. Buyurtmalarni tayyorlash – mijozlar buyurtmalariga muvofiq mahsulotlarni yig‘ish,
qadoqlash va jo‘natishga tayyorlash.
5. Yuklarni jo‘natish va taqsimot – mahsulotlarni to‘g‘ri transport vositalariga yuklab,
kerakli manzilga yetkazish.
6. Ombor maydonidan samarali foydalanish – ombordagi joyni to‘g‘ri taqsimlash va
texnologiyalardan foydalanish.
7. Avtomatlashtirish va IT tizimlar – ombor operatsiyalarini samarali boshqarish uchun
maxsus dasturlar va texnologiyalarni qo‘llash.
Ombor logistikasi kompaniya xarajatlarini kamaytirish, mahsulotlarni tezkor yetkazib
berish va ta’minot zanjirining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Axborot logistikasi (Information Logistics)
Axborot logistikasi – bu ta’minot zanjiridagi barcha logistika jarayonlarini samarali
boshqarish uchun zarur bo‘lgan axborotni yig‘ish, qayta ishlash, uzatish va saqlash
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
260
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
bilan shug‘ullanadigan soha. U moddiy oqimlar (xomashyo, mahsulotlar, transport va
resurslar) haqidagi ma’lumotlarni to‘g‘ri boshqarish orqali biznes jarayonlarining
uzluksizligini ta’minlaydi.
Axborot logistikasi vazifalari:
1. Ma’lumotlarni yig‘ish va qayta ishlash – ombor zaxiralari, transport harakati,
buyurtmalar va boshqa jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish.
2. Logistika jarayonlarini avtomatlashtirish – zamonaviy dasturiy ta’minot va axborot
tizimlari (ERP, WMS, TMS) yordamida logistika operatsiyalarini boshqarish.
3. Axborot oqimini muvofiqlashtirish – ishlab chiqaruvchi, yetkazib beruvchi, ombor
va mijozlar o‘rtasidagi ma’lumot almashinuvini tezkor va aniq tashkil etish.
4. Real vaqt rejimida monitoring va nazorat – GPS, RFID, IoT kabi texnologiyalar
yordamida yuk harakati va ta’minot jarayonlarini kuzatish.
5. Xavfsizlik va ma’lumotlarni himoya qilish – axborot tizimlarini kiberxavfsizlik
choralarini ko‘rib, ruxsatsiz kirishlardan himoya qilish.
6. Tahlil va rejalashtirish – logistika jarayonlarining samaradorligini oshirish uchun
tahliliy ma’lumotlardan foydalanish.
Axborot logistikasi orqali kompaniyalar o‘z logistika jarayonlarini optimallashtirib,
xarajatlarni kamaytirish, xizmat sifatini oshirish va tezkor qaror qabul qilish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Logistika samaradorligini oshirish quyidagi afzalliklarga ega:
Xarajatlarni kamaytirish – ortiqcha transport va saqlash xarajatlaridan qochish.
Vaqtni tejash – mahsulot va xizmatlarni tezroq yetkazib berish.
Ish samaradorligini oshirish – ishlab chiqarish va ta’minot jarayonlarini yaxshilash.
Mijozlar qoniqishini ta’minlash – buyurtmalarni aniq va o‘z vaqtida yetkazish.
Barqarorlik va ekologik samaradorlik – chiqindilarni kamaytirish va resurslardan
oqilona foydalanish.
Xulosa:
Logistika zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, samarali
boshqarilgan
logistika
tizimi
biznesning
muvaffaqiyatli
ishlashi
va
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Raqamli texnologiyalar va
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
261
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
avtomatlashtirish rivojlanishi natijasida logistika yanada innovatsion va samarali
bo‘lib bormoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati :
1.
M.M. Toirova , A.J.Abdullaev ‘’ Logistika ‘’ o’quv qo’llanma ‘’ Durdona ‘’
nashriyoti Buxoro -2020 [128, 40-41-b].
2.
Q.A.Dadaboyev ‘’ Logistika ‘’ Iqtisod-Moliya Toshkent -2007 [236-b]
3.
‘’ Logistika asoslari ‘’ Toshkent -2005 [160-b ]
4.
F.O.Bazarov , B.X.Ma’murov ‘’Logistika asoslari ‘’ Tafakkur bo’stoni
nashriyoti Toshkent -2017 [ 192-b].
