46
Alfraganus University
Фармонқул Турсунқулович Эгамбердиев
1
Нозим Гаффарович Муминов
2
Аннотация
збекистонда янги Уйғониш даври, яъни Учинчи Ренессанс пойдевори
-
ни яратиш асосий мақсад этиб белгиланди. Ренессансларга давлат йўл очиб беради, кашфи
-
ётларни эса эл орасидан етишиб чиққан истеъдодлар содир қилишади. Яъни уйғонишлар
ва тараққиётни юксак маънавият эгалари яратишади. Бугунги кунда Ўзбекистон учинчи
Уйғониш даври остонасида турибди. Учинчи ренессансни амалга ошириш учун унинг му
-
стаҳкам пойдевори ҳисобланмиш аждодларимизнинг илмий маърифий меросларини ўр
-
ганиш, таҳлил этиш ва амалиётда фойдаланиш имкониятларини излаб топиш муҳим ва
-
зифалардан бири ҳисобланади.
Мусулмон олимлар астрономик жадваллар – қуёш, ой ва сайёра, ҳамда юлдуз катало
-
гларини тузишга катта эътибор ажратишар эди. Ушбу жадвал ва маълумотномалар ёрда
-
мида сайёралар, юлдузлар ҳаракатини белгилаб олиш ва қуёш ва ой тутилишлари вақтини
аниқлаш мумкин эди. Аббосийлар халифалиги пойтахти ҳисобланмиш Боғдод IX асрдан
бошлаб бир неча юз йилликлар давомида йирик илмий марказ ҳисобланган. Бу ерда Аб
-
босидлар сулоласи вакили боғдодлик халиф Ал Маъмун «Байт ул-ҳикма» - «Донишманд
-
лар уйи» шарқона Фанлар Академиясини ташкил этди, у яна Маъмун Академияси номини
ҳам олган эди. 832-833 йилларда Ал Фарғоний ер меридианини узунлигини ўлчаш бўйича
экспедицияда қатнашган. Ал Фарғоний ғарбда лотинлаштирилган Alfraganus, шарқда эса
Хасиб исмлари билан машҳур бўлган. Ал Фарғонийни илмий ишлари унга оламшумул
машҳурликни олиб келди.
IX асрнинг ўртасида Ал Фарғоний Қоҳирага кўчиб ўтди ва у ерда умрининг охиригача
яшади. Ал Фарғонийнинг «Самовий ҳаракатлар ва умумий илми нужум китоби», «Астро
-
номия асослари ҳақида китоб» ва бошқа трактатлари астрономия бўйича араб тилида
ёзилган илк асарлардан эди. Ал Фарғоний қуёшда доғлар мавжудлигини аниқлаган ва 832
йилда бўлиб ўтган қуёш тутилиши башорат қилган эди. Олимнинг Қоҳирадаги фаол олиб
борган фаолиятининг яна бир натижаси Нил дарёси суви сатхини ўлчайдиган янги асбоб
“миқёс ан-Нил” нилометрни яратилди. У Ал Фарғоний томонидан 861 йилда қўрилган эди.
Ў
АҲМАД АЛ ФАРҒОНИЙ
НИНГ
ИЛМИЙ МЕРОСИНИ ТАДҚИҚ
ЭТИШНИНГ ЯНГИ ЖИҲАТЛАРИ
НОВЫЕ АСПЕКТЫ ИССЛЕДО
-
ВАНИЯ НАУЧНОГО НАСЛЕДИЯ
АХМАДА АЛЬ ФЕРГАНИЙ
NEW ASPECTS OF RESEARCH OF
THE SCIENTIFIC HERITAGE OF
AHMAD AL FERGANII
1
иқтисодиёт фанлари доктори, профессор, ALFRAGANUS UNIVERSITY ректори, Тошкент, Ўзбекистон.
e-mail: farmon64@rambler.ru. ORCID: 0000-0001-5453-820X
2
иқтисодиёт фанлари номзоди, профессор, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Тошкент, Ўзбекистон. e-mail:
nozim.muminov@mail.ru. ORCID: 0000-0002-4376-9683
47
Alfraganus University
Аннотация
настоящее время в Узбекистане большое внимание уделяется совершен
-
ствованию учебно-воспитательной сферы, в частности всесторонней поддержке представите
-
лей науки и просвещения. Высоко почитается интеллектуальное богатство, что непосредствен
-
но связано с историей, менталитетом, вековыми ценностями и традициями нашего народа.
Одной из главных целей в нашей Республике является создание мощного фундамента Эпохи
Возрождения иначе говоря,Эпохи Третьего Ренессанса. В связи с этим, основными задачами
выступают исследование и анализ научно-просветительского и культурного наследия великих
предков,одним из которых является Ахмад Аль-Фергани.
Ученые Востока в своих исследованиях уделяли огромное внимание составлению и разра
-
боткам асторономических таблиц,среди которых можно выделить – солнечные, лунные , пла
-
нетные, а также созданию звёздных каталогов. С помощью этих таблиц можно было установить
движение планет, звёзд и время затмений. Багдад, столица Халифата Аббасидов, был крупным
научным центром, начиная с IX века и далее в течение нескольких столетий. Здесь багдадский
халиф из династии Аббасидов Аль-Маъмун основал «Дом Мудрости» – Академию наук на Вос
-
токе, которая именовалась ещё и как “Академия Маъмуна”.
Ахмад Аль-Фергани,известный в Западной Европе под латинизированным именем
“Alfraganus”, а на Востоке –под именем “Хасиб”, в 832-833 годах участвовал в экспедиции по
измерению длины меридиана земли. Его научные труды не просто увековечили его имя, но и
принесли всемирную известность. Среди них можно выделить следующие: «Книга о небесных
движениях и свод науки о звёздах», «Книга о началах науки астрономии», «Книга о причинно
-
сти небесных сфер» и другие труды.
Немаловажная заслуга Аль-Фергани- это обнаружение существования солнечных пятен
и предсказание солнечного затмения, доказальство существования самого короткого и самого
длинного дней в году (22 июня и 23 декабря), а также создание прибора под названием “Ни
-
лометр”- для измерения уровня воды в реке Нил. Богатое культурное наследие народов Узбе
-
кистана необходимо как предопределённый вектор дальнейшего развития страны, возрождая
неразрывные связи между прошлым, настоящим и будущим.
В
Annotation
t present, much attention is paid in Uzbekistan to the improvement of the
educational sphere, in particular, the comprehensive support of representatives of science and
education. Intellectual wealth is highly revered, which is directly related to the history, mentality, age-
old values and traditions of our people. One of the main goals in our Republic is to create a powerful
foundation for the Renaissance, in other words, the Third Renaissance. In this regard, the main tasks
are the study and analysis of the scientific, educational and cultural heritage of great ancestors, one
of which is Ahmad Al-Fergani.
Scientists of the East in their research paid great attention to the compilation and development of
astronomical tables, among which one can distinguish - solar, lunar, planetary, as well as the creation
of star catalogs. With the help of these tables it was possible to establish the movement of planets,
stars and the time of eclipses. Baghdad, the capital of the Abbasid Caliphate, was a major center
of learning from the 9th century onward for several centuries. Here, the Baghdad caliph from the
Abbasid dynasty Al-Mamun founded the «House of Wisdom» - the Academy of Sciences in the East,
which was also called the «Mamun Academy».
Ahmad Al-Fergani, known in Western Europe under the Latinized name “Alfraganus”, and in the
East under the name “Hasib”, participated in an expedition to measure the length of the earth meridian
in 832-833. His scientific works not only immortalized his name, but also brought worldwide fame.
Among them, the following can be distinguished: «The Book of Celestial Movements and the Code of
the Science of the Stars», «The Book of the Beginnings of the Science of Astronomy», «The Book of the
Causality of the Celestial Spheres» and other works.
An important merit of Al-Ferghani is the discovery of the existence of sunspots and the prediction
of a solar eclipse, the proof of the existence of the shortest and longest days of the year (June 22 and
December 23), as well as the creation of a device called “Nilometer” - to measure the water level in
the river Nile. The rich cultural heritage of the peoples of Uzbekistan is necessary as a predetermined
vector for the further development of the country, reviving the inextricable links between the past,
present and future.
А
48
Alfraganus University
Ў
збекистонда янги Уйғониш даври, яъни Учинчи Ренессанс пойдеворини яратиш
асосий мақсад этиб белгиланди. Ренессансларга давлат йўл очиб беради, кашфи
-
ётларни эса эл орасидан етишиб чиққан истеъдодлар содир қилишади. Яъни уйғонишлар
ва тараққиётни юксак маънавият эгалари яратишади [1].
“Ренессанс” сўзи – французча “Renaissonce”, итальянча – “Rinascimento” – қайта юзага
келмоқ, янгидан туғилмоқ, қайта тирилиш, уйғониш – деган маъноларни англатади.
Тарих фанига “Мусулмон Ренессанси” тушунчаси таниқли Австрия шарқшуноси
Адам Мец (1876-1946) томонидан ХХ аср бошларида, янада аниқроғи, 1909 йилда киритил
-
ган. Олим “Шарқ” атамасини тарихий мазмунда ишлатиб, бунда Ўрта ер денгизидан то Ев
-
ропа қитъасигача бўлган юртларни ва бу ҳудудларда IX-XII асрларда маданият юксакларга
кўтарилганлигини кўзда тутган. Мазкур ўлкалар қадимий цивилизация бешигидир.
Биринчи Шарқ Уйғониш даври – IХ-ХII асрларда минтақамизда юз берган «Маъри
-
фий Ренессанс» ҳисобланади.
Биринчи Маърифий Уйғониш даврида буюк алломалар, қомусий билим соҳиблари,
машҳур мутафаккирлар етишиб чиққан. Аниқ фанлар соҳасида Муҳаммад Хоразмий, Абу
Бакр Розий, Абу Райҳон Беруний, Аҳмад Фарғоний, Умар Ҳайём, Мирзо Улуғбек, фалсафа
соҳасида Абу Наср Форобий, Ибн Рушд, Муҳаммад Ғаззолий, Азизиддин Насафий, тиб
-
биёт соҳасида Абу Али ибн Сино, тилшуносликда Маҳмуд Замахшарий, шеъриятда Абу
Абдулло Рудакий, Абулқосим Фирдавсий, Ҳофиз Шерозий, Низомий Ганжавий, Абдураҳ
-
мон Жомий, Алишер Навоий, рассомчиликда Камолиддин Беҳзод баракали ижод қилган.
Уларнинг жаҳоншумул илмий-ижодий кашфиётлари умумбашарият тараққиёти риво
-
жига мислсиз ҳисса қўшган.
Тарихий манбаларда “Ислом маданиятининг олтин асри” деб эътироф этиладиган
бу даврда она заминимиздан етишиб чиққан Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мо
-
туридий, Бурҳониддин Марғиноний, Абул Муъин Насафий каби улуғ мутафаккирлар бу
-
тун мусулмон оламига донг таратган.
Иккинчи Шарқ Уйғониш даври – ХIV-ХVI асрлардаги «Темурийлар Ренессанси»дир.
Бунда Амир Темур бунёд этган улуғ салтанатнинг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир. Соҳибқи
-
рон бобомиз илм-фан ва маданият равнақига кенг имкониятлар яратган, дин пешволари,
олимлар, санъатшунослар, ёзувчилар, шоирларга алоҳида ғамхўрлик кўрсатган. Бу маъ
-
навий-маърифий сиёсат натижасида Шарқ Уйғониш даврининг иккинчи босқичига асос
солинган.
Бу даврда Қозизода Румий, Мирзо Улуғбек, Ғиёсиддин Коший, Али Қушчи сингари
беназир олимлар, Лутфий, Саккокий, Ҳофиз Хоразмий, Абдураҳмон Жомий, Алишер На
-
воий, Бобур Мирзо каби мумтоз шоир ва мутафаккирлар майдонга чиқди. Шарафиддин
Али Яздий, Мирхонд, Хондамир каби тарихчилар, Маҳмуд Музаҳҳиб, Камолиддин Беҳ
-
зод сингари мусаввирлар, кўплаб хаттот ва созандалар, мусиқашунос ва меъморларнинг
шуҳрати дунёга ёйилган.
Ўзбекистонда Учинчи Ренессансни ХХ асрда маърифатпарвар жадидлар амалга оши
-
ришлари мумкин эди. Бу фидойи ва жонкуяр зотлар бутун умрини миллий уйғониш ғояси
-
Калит сўзлар:
ренессанс, уйғониш даври, астрономия, Донишмандлар уйи, нило
-
метр, обсерватория, астурлоб.
Ключевые слова:
ренессанс, эпоха возрождения, астрономия, Дом Мудрости, нило
-
метр, обсерватория, астролябия.
Key words:
renaissance, renaissance, astronomy, House of Wisdom, nilometer,
observatory, astrolabe.
3
КИРИШ
49
Alfraganus University
га бағишлаб, ўлкани жаҳолат ва қолоқликдан олиб чиқиш, миллатимизни ғафлат ботқоғи
-
дан қутқариш учун бор куч ва имкониятларини сафарбар этганлар [2].
Бугунги кунда Ўзбекистон учинчи Уйғониш даври остонасида турибди. Бунга охир
-
ги беш йилда маърифат, таълим ва илм-фанни ривожлантириш йўлида қабул қилинган
қонун, фармон ва қарорлари, тасдиқлаган Давлат дастурлари, илгари сурган янгидан-янги
ташаббусларни ўрганиб чиқиб, навбатдаги Маърифат Ренессансининг маркази Янги Ўзбе
-
кистон эканига ишонч ҳосил қилиш мумкин.
Албатта, Биринчи ва Иккинчи Ренессанс каби Учинчи Ренессанс ҳам узоқ давом этади
-
ган жараён. Учинчи Ренессанс пойдеворини яратиш жараёни беш-ўн йил эмас, анча катта
ва машаққатли даврни талаб қилади. Бунинг учун, аввало, минглаб истеъдодли кадрлар,
иқтидорли замонавий ёшлар, фидойи инсонлар ниҳоятда зарур [3].
Жалолиддин Румийнинг бир ҳикмати доимо илҳомбахшдир: «Гўзал кунлар келиши
-
ни кутма, унга қараб бормоғингни унутма». Ўзбекистондаги янги Уйғониш маърифати ҳам
айни шу тамойилга асосланганини, эзгу ниятлар амалга ошаётганини англаш эса янада ши
-
жоат бахш этади. Тараққиёт илмга асосланади [4].
Учинчи ренессансни амалга ошириш учун унинг мустаҳкам пойдевори ҳисобланмиш
аждодларимизнинг илмий маърифий меросларини ўрганиш, таҳлил этиш ва амалиётда
фойдаланиш имкониятларини излаб топиш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Биринчи ва Иккинчи Ренессанслар даврида яшаб ижод этган мутафаккирларнинг ил
-
мий изланишлари тадқиқ этилганлигини қайд этган ҳолда, баъзи йўналишлар нисбатан
эътибордан четдан қолган деб ҳисоблашга асосимиз бор.
Ўрта асрларда астрономия мусулмон олимлар европаликларни бир аср орқада қолди
-
риб ривожланган фанларнинг бири ҳисобланарди. Ўша даврда грек, сурия ва санскритдан
араб тилига таржима қилинган астрономия бўйича асарларнинг сони жуда кўп эди. Мусул
-
мон мамлакатларидаги астрономлар Греция, Эрон, Ҳиндистон ва Бобиллик ҳамкасблари
-
нинг илм ва кўникмаларини ўрганиб улардан анчага ўзиб кетишди. Нима учун астрономия
мусулмонлар учун муҳим ҳисобланган.
Ислом оламида астрономия биринчи навбатда амалий фан ҳисобланган – у савдогар ва
саёҳатчиларга чўл ва денгизларда навигация масалаларида ёрдам берарди. Ундан ташқари
астрономик билимлар байрам кунлари ва қиблани аниқлашда ёрдам берарди.
Мусулмон олимлар астрономик жадваллар – қуёш, ой ва сайёра, ҳамда юлдуз катало
-
гларини тузишга катта эътибор ажратишар эди. Ушбу жадвал ва маълумотномалар ёрда
-
мида сайёралар, юлдузлар ҳаракатини белгилаб олиш ва қуёш ва ой тутилишлари вақтини
аниқлаш мумкин эди. Аббосийлар халифалиги пойтахти ҳисобланмиш Боғдод IX асрдан
бошлаб бир неча юз йилликлар давомида йирик илмий марказ ҳисобланган. Бу ерда Аббо
-
сидлар сулоласи вакили боғдодлик халиф Ал Маъмун «Байт ул-ҳикма» - «Донишмандлар
уйи» шарқона Фанлар Академиясини ташкил этди, у яна Маъмун Академияси номини ҳам
олган эди [5]. Айнан шу ерга дунёнинг турли жойларидан ўша даврнинг йирик олимлари
таклиф қилинган эди. «Донишмандлар уйи»да математик ва астроном Ал Хоразмий, физик
Абу Юсуф ибн Исҳоқ (Ал Кинди), врач Хунаин ибн Исҳоқ ва Ар Разилар фаолият юритиш
-
ган. «Донишмандлар уйи»да айниқса асторномик тадқиқотлар фаол олиб борилар эди [6].
УСУЛ-МЕТОД
Халифаликда ислом динининг ҳукмронлиги Арабистон ярим оролида ҳам, ундан
ташқарида ҳам кўчманчиларнинг ўтроқлашувига ва мамлакатда шаҳарлашув кучайиши
-
га объектив равишда имкон яратди. Немис шарқшуноси Г.Э. фон Грюнебаум таъкидлага
-
нидек, ислом кўчманчилар орасида зуҳур қилган бўлса ҳам, ўтроқликни рағбатлантирди,
чунки, одатда, мусулмон жамоаси ўз хизматчиларига эга бўлган масжидларга бирикарди,
жамоа эса ўз ҳуқуқий масалаларига эришиши, булар эса ўз қонуниятларига ва бу қону
-
ниятларни амалга оширувчиларга эга бўлиши керак эди ва ҳоказо. Араблар Сурия, Эрон,
Миср, Суғд, Хоразм, Фарғона ва қадимги маданиятга эга бўлган бошқа мамлакатларга ки
-
риб бориш билан уларда мавжуд бўлган шаҳар турмуш тарзига хос хусусият ва муассаса
-
ларни, маданият унсурларини ўзлаштирдилар. Шуниси ажабланарлики, кейинчалик бу
4
50
Alfraganus University
янги фотиҳлар барча ўзлаштирган нарсаларини қадимдан арабларники бўлган, деб кўр
-
сатдилар. Инглиз шарқшуноси У. Монтгомери Уотт: «Яқин Шарқнинг қадимги маданияти
мусулмон маданиятига айланганида ҳеч қандай ажабланарли нарса йўқ», - деб ёзган эди.
Халифаликнинг маркази ва чеккаларидаги Дамашқ, Бағдод, Басра, Қоҳира, Рай, Исфаҳон,
Нишопур, Гурганч, Кот, Марв, Бухоро, Самарканд, Балх, Хўжанд, Ахсикат ва бошқа қудрат
-
ли фан ҳамда маданият ўчоқларида нисбатан жуда қисқа муддат ичида шаҳар маданияти
-
нинг ривожланганлигини шу билан изоҳлаш мумкин [7].
Ал Фарғоний «Самовий ҳаракатлар ва умумий илми нужум китоби» («Китоб ал-ҳара
-
кат ас-самовийа ва жавомиъ илм ан-нужум») трактатида Александриялик астроном Клав
-
дий Птоломейнинг “Альмагест” асари асосида қилинган астрономияга кичик таъриф бер
-
ган.
Бунда ўз асарини асосий дарслик бўлишини ҳохлаган Ал Фарғоний астрономияга фан
сифатида таъриф берган, соҳанинг барча муҳим жиҳатларида батафсил тўхталиб ўтган.
Ундан ташқари Шарқнинг буюк мутафаккири ўзидан олдин яшаб ижод этган олимлар
-
нинг маълумотларини қайтадан текшириб чиқди ва аввал мавжуд бўлган астрономик маъ
-
лумотларни тўғирлади. Ал Фарғонийни таъкидлашича унинг китоби астрономия бўйича
таҳсил олаётган талабалар учун дарслик бўлиб хизмат қилиши керак эди, шу сабабдан
муаллиф фаннинг асосларини ёритилишини содда ва равон баён этишга ҳаракат қилган.
Трактат 12 асрда араб тилидан лотин тилига ва 13 асрда бошқа европа тилларига таржи
-
ма қилинганлиги сабабли Европада кенг тарқалди. 1493 йилда илк бор нашр этилди. Ал
Фарғонийнинг астрономия соҳасидаги асарлари Европада 700 йил давомида энциклопе
-
дия ва ўқув қўлланмалар сифатида фойдаланилган. Унинг “Юлдузлар тўғрисидаги фанлар
мажмуи” асари ғарбда фаннинг ривожига катта таъсирини ўтказди. XII асрдаёқ ушбу ки
-
тоб араб тилидан лотин тилига икки маротаба таржима қилинган, яна бир асрдан кейин
бошқа европа тилларига таржималар пайдо бўлди [6].
1669 йилда нидерландиялик арабшунос олим Жекоб Голиус Ал Фарғонийни асари
-
ни қайтадан лотин тилига таржима қилди. Машҳур италян шоири Данте Ал Фарғонийни
асарлари билан жуда яхши таниш эди.
Унинг энг катта асари “Илоҳий комедия” шарқ фани материаллари асосида яратил
-
ган. Комедияда ёритилган тозалагич иншооти Ернинг жанубий яримшаридаги тоғнинг
ғарбий қисмида жойлашгандир. Ал Фарғоний ҳам юлдузларни жойлашувини ўрганиш
вақтида Ғарбда номаълум қитъа мавжудлиги тўғрисида хулосага келган эди, ва у ўша қитъ
-
ани осмонини батафсил ёритиб берган. Данте “Базм” номли трактатида Ал Фарғонийни
росса мақтайди. Шуни қайд этиш керакки, машҳур Данте ушбу 4 томлик асарни яратили
-
шида Ибн Сино ва ал Ғазали каби мутафаккирларнинг илмий меросидан ҳам фойдалан
-
гандир. “Илоҳий комедия”даги тозалагич иншооти бир хил юлдузлар остида жойлашган.
Италян харитачиси Америго Виспуччи XV асрнинг охирида Колумб ихтиро қилган “Ҳин
-
дистон”га борганида қитъанинг жанубида осмонда Данте томонидан ёритилган юлдузлар
-
ни кўрганини айтган эди.
НАТИЖА
Боғдодда ўша даврнинг энг зўр астрономик инструментлар билан жиҳозланган ик
-
кита обсерватория очилган эди. Ал Маъмун Академияси астрономлари Ернинг айланма
узунлигини, ер меридиани узунлигини градусда ўлчашган, юлдузли осмонни кузатишган,
илмий асарлар ёзишган. «Донишмандлар уйи»да қуйидаги машҳур астрономлар фаоли
-
ят юритишган: Яхъё ибн Абу Мансур, Саид ибн Али, Халид ибн Ал Абдулмалик, Хабаш
Ал-Хасиб ал-Марвази, Аббас ибн Саид Ал-Джаухари. Уларнинг орасида Аҳмад Ал Фарғо
-
ний ҳам бор эди.
Маълум бир даврда Ал Фарғоний ҳақида маълумотлар берилмай қолган давр бўлди.
Бундай бўлишига сабаб ўша даврда ҳар хил жойда иккита обсерватория фаолият юритга
-
ни тахмин қилинади. Битта обсерватория Боғдоднинг аш-Шамсия маҳалласида, иккинчи
-
си Дамашқда Касиюн тепалигига яқинликда жойлашган эди. Ушбу фан марказларида Хо
-
разм, Фарғона, Суғдиёна, Шош, Фароб, Хуросондан чақирилган олимлар изланишлар олиб
5
51
Alfraganus University
боришар эди. Ушбу олим
лар гуруҳларини Боғдоддан туриб бошқарилар эди. Ал Маъмун
Боғдодга кўчиб ўтиб ўзи билан Ал Фарғонийни ҳам олиб келди. Манбаларда кўрсатили
-
шича, буюк олимларнинг икки гуруҳи мавжудлиги қайд этилиб, Дамашқда улардан Беру
-
ний, Боғдодда эса Яҳё ибн Абу Мансур, Ал Хоразмий фаолият юритишган [8].
832-833 йилларда Ал Фарғоний ер меридианини узунлигини ўлчаш бўйича экспе
-
дицияда қатнашган. Экспедиция Синжор даштида Тадмур ва ар-Раққа ўртасидаги чўлда
ўтказилган эди [9].
Ал Маъмун Марвдан Боғдодга ўзи билан фақатгина олимларни эмас, балки ишчи
-
ларни, аскарларни ҳам олиб келган. Ал Маъмун ноиб қилиб Тулунни (Бухоролик турк)
тайинлаган, келажакда у Суриянинг халифаси, Фаластин ва Миср қўшинларининг бош
қўмондони бўлган. Унинг ўғли Аҳмад Сурия ва Мисрни мустақиллигини эълон қилди ва
тулуния кланини яратди. Ал Фарғоний Мисрга маслаҳатчи сифатида юборилди, чунки у
Ал Маъмуннинг маслаҳатчиси ва яқин одами эди.
Ал Фарғоний ғарбда лотинлаштирилган Alfraganus, шарқда эса Хасиб исмлари би
-
лан машҳур бўлган. Ал Фарғонийни илмий ишлари унга оламшумул машҳурликни олиб
келди.
IX асрнинг ўртасида Ал Фарғоний Қоҳирага кўчиб ўтди ва у ерда умрининг охиригача
яшади. Ал Фарғонийнинг «Самовий ҳаракатлар ва умумий илми нужум китоби», «Астро
-
номия асослари ҳақида китоб» ва бошқа трактатлари астрономия бўйича араб тилида
ёзилган илк асарлардан эди.
Ал Фарғоний Американи очилишини башорат қилган эди. Ал Фарғоний амалиёт
-
чи сифатида осмондаги жинсларни мунтазам кузатиб борган, ва кўпчилик ихтироларни
амалга оширган. Масалан, у Ернинг шарсимонлигини илмий исботлаган, йилдаги энг
узун кун – 22 июнь, ва энг қисқа кун – 23 декабрь эканлигини аниқлаган [6].
Ал Фарғоний қуёшда доғлар мавжудлигини аниқлаган ва 832 йилда бўлиб ўтган қуёш
тутилиши башорат қилган эди.
МУНОЗАРА
Ал Фарғонийнинг астрономик изланишлари география соҳасидаги изланишлари
билан бевосита боғлиқ эди. “Юлдузлар тўғисидаги фан кодекси” трактатининг охирида
Ал Фарғоний таниқли географик объектлар тўғрисидаги жадвални киритган. Олим ушбу
географик объектларни шарқдан ғарбга қараб етти иқлим ҳудудларига тақсимлаб жой
-
лаштирган ва уларнинг аниқ координаталарини кўрсатиб ўтган. Ал Фарғонийнинг му
-
аллифлигида “Географияга кириш” ва “Ердаги маълум мамлакатлар ва шаҳарларнинг
номлари ва ҳар бир иқлимдаги ҳодисалар ҳақида” асарлари ҳам яратилган. Умрининг
охирги йилларида олим Қоҳирада яшаб ижод қилди ва астурлоб қуриш билан банд
бўлди. Астурлоб – юлдузларни жойлашувини ва улар ўртасидаги масофани ўлчайдиган
асбобдир. Олим ушбу асбобнинг математик тавсифини берди ва уни такомиллаштириш
бўйича чора-тадбирларни таклиф этди. Олимнинг Қоҳирадаги фаол олиб борган фаолия
-
тининг яна бир натижаси Нил дарёси суви сатхини ўлчайдиган янги асбоб “миқёс ан-Нил”
нилометрни яратилди. У Ал Фарғоний томонидан 861 йилда қўрилган эди [6].
Ушбу ўлчовлар Миср аҳолиси учун жуда муҳим эди. Дарёда сув кўпайиб кетган йил
-
ларда ерларнинг ботқоқлашиши ва ҳосилсизлик юз бериши мумкин эди. Қадимги грек
тарихчиси Геродотнинг таъкидлашича Нил суви ошиб тошганда бутун дельта ва унинг
ёнидаги ҳудудлар сув остида қолар эди, ҳамда бир қирғоқдан иккинчисига икки кунда
сузиб ўтиш мумкин эди. Ал Фарғоний томонидан лойиҳалаштирилган ва Нилдаги Род
оролида жойлашган ушбу асбоб сув тошқинлари ва селларни башоратлашда асосий роль
ўйнади [8]. Ушбу ихтиродан Асван тўғонини қуришда фойдаланилган, ҳозирги кунда ҳам
долзарблигини йўқотмаган ва пойтахтнинг диққатга сазовор жойларидан бирига айлан
-
ганди.
6
52
Alfraganus University
ХУЛОСА
Ҳозирги кунда Фарғонийнинг саккиз асари маълум бўлиб, уларнинг ҳаммаси астроно
-
мияга алоқадор. Улар қуйидагилардир: юқорида зикр этилган асар, одатда, уни “Астроно
-
мия асослари ҳақида китоб” номи билан ҳам аташади – қўлёзмалари дунё кутубхоналари
-
нинг деярли барчасида бор. “Астурлоб ясаш ҳақида китоб” – қўлёзмалари Берлин, Лондон,
Машҳад, Париж ва Теҳрон кутубхоналарида, “Астурлоб билан амал қилиш хақида китоб”
– биргина қўлёзмаси Рампурда (Ҳиндистон), “Фарғоний жадваллари” – қўлёзмаси Патнада
(Ҳиндистон), “Ойнинг Ер остида ва устида бўлиш вақтларини аниқлаш ҳақида рисола” –
қўлёзмаси Қоҳирада, “Етти иқлимни ҳисоблаш ҳақида” – қўлёзмалари Готада ва Қоҳирада,
“Қуёш соатини ясаш ҳақида китоб” – қўлёзмалари Ҳалаб ва Қоҳирада сақланади [10].
География фани олимлари ўртасида ҳанузгача Ал Фарғонийнинг “Географияга ки
-
риш” ва “Ердаги маълум мамлакатлар ва шаҳарларнинг номлари ва ҳар бир иқлимдаги
ҳодисалар ҳақида” асарлари катта эътиборга эга бўлмоқда. Аммо бу асарларнинг бошқа
тилларга таржималари учрамаяпти. Бу эса Ал Фарғонийни энциклопедик олим сифатида
кўп қиррали илмий изланишлар ва шу билан бирга реал самара келтирадига амалий фао
-
лият олиб борадиган инсон сифатида (астурлоб, нилометр) тарғиб этиш имкониятларини
чегараламоқда. Шу сабабдан Ал Фарғонийнинг барча асар, мақола, қўлёзмаларини топиш,
жамлаш ва таржима қилиш зарур. Ал Фарғоний томонидан ихтиро қилинган ва қурилган
(ясалган) асбоб (ускуна)ларни чуқур таҳлил этиш ва улар асида замонавий ускуналар яра
-
тиш имкониятларини излаб топиш зарур.
7
Фойдаланилган адабиётлар
1. Исажон Султон. Буюк боболаримиз мероси – таянч. Халқ сўзи, 2023 йил
22 февраль, №36.
2. Акмал Саидов. Янги Ўзбекистон ва Учинчи Ренессанс: маъно-моҳияти,
зарурати ва муштараклиги. https://uza.uz/uz/posts/yangi-ozbekiston-va-uchinchi-
renessans-mano-mohiyati-zarurati-va-mushtarakligi_295945?q=%2Fposts%2Fyangi-
ozbekiston-va-uchinchi-renessans-mano-mohiyati-zarurati-va-mushtarakligi_295945
3. Янги Ўзбекистон Учинчи Ренессанс остонасида.-Т: “Замин нашр”, 2021.
Б.128
4. Б.Зарипов. Учинчи Ренессанс пойдевори инсонпарварлик ва илм-маъ
-
рифат асосига тикланмоқда. https://xs.uz/uzkr/post/uchinchi-renessans-pojdevori-
insonparvarlik-va-ilm-marifat-asosiga-tiklanmoqda
5. Nozim Muminov. RISE AND DEVELOPMENT OF UNIVERSITY EDUCATION
IN UZBEKISTAN. Тезисы докладов международной научно-практической элек
-
тронной конференции «НОВАЯ АРХИТЕКТУРА ПОСТРОЕНИЯ ЭКОНОМИ
-
КИ В ПОСТПАНДЕМИЙНОМ МИРЕ». Ташкент, 2021. С. 329.
6. Альфраганус - первый учёный давший ответ на вопрос : «Как по звез
-
дам попасть в Америку?». https://dzen.ru/media/id/5eefa31f7a786a5c2097c8c9/
alfraganus-pervyi-uchenyi-davshii-otvet-na-vopros--kak-po-zvezdam-popast-v-
ameriku-5f63113d6f388e770cf51ad0
7. Буюк юрт алломалари / Тузувчи ва нашрга тайёрловчи У. Уватов; Ўзбе
-
кистон халқаро ислом академияси, Ўзбекистон мусулмонлар идораси, Имом
Термизий халқаро илмий-тадқиқот маркази. Учинчи нашри. - Тошкент:
«O‘zbekiston» НМИУ, 2020. - 424 б.
8. Ахмад ал-Фергани. Биография. https://comunicom.ru/deyateli/360-al-
fergani
9. Абдулаҳад Муҳаммаджонов. Аҳмад ал-Фарғоний. https://qomus.info/
encyclopedia/cat-a/ahmad-al-fargoniy-uz/
10. Мутафаккирлар. Аҳмад Фарғоний (798–865). https://shosh.uz/mutafakkirlar-
ahmad-fargoniy-798-865/
