7
Alfraganus University
Зохид Келдиёрович КУШАРОВ
¹
¹ иқтисодиёт фанлари номзоди, доцент, Рақамли технологиялар кафедраси, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Тошкент, Ўзбекистон. Почта:
kzk_71@bk.ru ORCID: - 0009-0005-3430-0209
Аннотация:
Мақолада чорвачилик маҳсулотлари, хусусан гўшт ва сут ишлаб чиқариш жараёнида самарадорликни оширишда
маржинал таҳлил усулларининг аҳамияти, уни аниқ маълумотлар асосида ҳисоблаш йўллари, ҳисоблашлар бўйича
олинган натижалар таҳлил этиш асосида илмий хулосалар баён қилинган. Бунда маржинал тадқиқот усулининг
ўзига хос хусусиятлари очиб берилди, эластиклик кўрсаткичлари жумладан, нархга нисбатан талаб эластиклиги
ёки даромадга нисбатан талаб эластиклиги сифатида гўшт бозоридаги вазиятни янада аниқлаштиришга имкон
яратди. Маржинал тадқиқотларимиз учун қўлланиладиган ўзгарувчан ҳаражатларга асосан озуқа ҳаражатлари
ҳисобга олинди.
Аннотация:
В статье описывается важность предельных методов анализа в повышении эффективности производства
продуктов животноводства, в частности мяса и молока, способы ее расчета на основе точных данных, научные
выводы, основанные на анализе результатов, полученных при расчетах. При этом были выявлены особенности
маржинального метода исследования, показатели эластичности, в том числе как эластичность спроса по отно-
шению к цене или как эластичность спроса по отношению к доходу, позволили дополнительно прояснить ситуацию
на мясном рынке. Основываясь на переменных затратах, примененных к нашим предельным исследованиям, были
приняты во внимание затраты на корма.
МЕТОДИКА РАСЧЕТА ПЕРСПЕКТИВНЫХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ
ВОСПРОИЗВОДСТВА ПРОДУКЦИИ ЖИВОТНОВОДСТВА
НА ОСНОВЕ МАРЖИНАЛЬНОГО АНАЛИЗА
METHODOLOGY FOR CALCULATING PROMISING
INDICATORS OF REPRODUCTION OF LIVESTOCK
PRODUCTS BASED ON MARGIN ANALYSIS
МАРЖИНАЛ ТАҐЛИЛ
АСОСИДА ЧОРВАЧИЛИК
МАҐСУЛОТЛАРИНИ
К¤ПАЙТИРИШНИНГ
ИСТИЈБОЛ К¤РСАТКИЧЛАРИНИ
ҐИСОБЛАШ УСЛУБИЁТИ
УДК: 633.51:336
8
Alfraganus University
Abstract:
The article describes the importance of marginal methods of analysis in improving the efficiency of production of livestock
products, in particular meat and milk, methods of its calculation based on accurate data, scientific conclusions based on the
analysis of the results obtained during calculations. At the same time, the features of the marginal research method were
revealed, the elasticity indicators, including as the elasticity of demand in relation to price or as the elasticity of demand in
relation to income, made it possible to further clarify the situation in the meat market. Based on the variable costs applied to
our marginal studies, feed costs were taken into account.
Таянч сўзлар:
рақобат, нарх, талаб ва таклиф, иқтисодий тизим, пода таркибий тузилиши, маржинал
тадқиқот, маржинал даромад, эластиклик кўрсаткичлари, зиёнсизлик нуқтасини, ретабеллик.
Ключевые слова:
конкуренция, цена, спрос и предложение, экономическая система, структурная структура
стада, маржинальные исследования, предельный доход, показатели эластичности, точка точка безубыточ-
ности, рентабельность.
Keywords:
competition, price, supply and demand, economic system, herd structure, marginal research, marginal
income, elasticity indicators, break-even point, profitability.
Кириш.
Ҳар қандай иқтисодий фаолиятнинг бош мезони самарадорликка эришиш ҳисобланади. Айниқса, бозор
муносабатлари қарор топган шароитда ишлаб чиқариш самарадорлиги рақоботбардошликнинг муҳим таян-
чи вазифасини бажаради. Самарадорликни оширишга қаратилган ҳар қандай иқтисодий фаолиятни амалга
ошириш учун қуйидаги тамойиллар айрим холда ёки ўзаро боғлиқ бўлган яхлитликда қўлланилади:
1. Ишлаб чиқариш омиллари ўзгармас бўлган шароитда даромад ҳажмини оширишга интилиш;
2. Маълум даромадга эга бўлиши учун иқтисодий омиллар сарфини қисқартириш;
3. Ҳаражатларнинг ўсиш суръатларига нисбатан даромадларнинг ўсиш суръатини юқорилигини таъминлаш.
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг ҳозирги шароитида юқоридаги тамойилларни айрим ҳолда фой-
даланишга нисбатан улардан ўзаро боғлиқликда фойдаланиш ўзининг афзалликларини намоён этмоқда.
Чунончи, гўшт ишлаб чиқаришда мукаммал рақобатнинг мавжудлиги, бозорда асосий салмоқни эгаллаган
шахсий ёрдамчи, томорқа ва деҳқон хўжаликлари фаолиятида ўз исботини топмоқда. Чунки мукаммал рақо-
бат шароитида рақобатчиларнинг устунлик мавқеи бозор нархига мослашиш ҳисобига эришилади. Айнан,
ушбу вазият ҳар бир гўшт ишлаб чиқарувчи субъект учун серҳаражатлиликка барҳам беришни тақозо этади.
Гўшт ишлаб чиқарувчиларнинг ижтимоий рағбатлантирилиши жиддий ташқи ижобий омил вазифасини
ўтайди. Айниқса, аҳоли даромадларининг изчил ва узлуксиз ортиб бориши уларнинг физиологик меъёр да-
ражасидаги гўшт истеъмол қилишлари учун имкониятлар доирасини кенгайтиради. Кўринадики, гўшт ишлаб
чиқариш ҳамда истеъмолининг ортиши ташқи ва ички омилларнинг, хусусий ва ижтимоий манфаатларнинг
ўзаро уйғунлигини тақозо этади. Юқоридагилар боис, гўшт ишлаб чиқарувчилар иқтисодий фаолиятининг
самарадорлигини асослашда ҳам назария ҳам амалий, ҳам хусусий, ҳам ижтимоий нуқтаи-назардан ўзига хос
ёндашувни тақозо этади. Яъни, қатъий режалаштириш давридаги маъмурий ёндашувдан воз кечишни талаб
этди. Бинобарин, бозор шароити учун ўзгарувчан нарх, талаб ва таклиф мувозанатини мунтазам сақлаш учун
қўлланиладиган анъанавий усулларнинг имкониятлари чекланганлигини қайд этиш лозим. Чекланганликка
барҳам бериш учун тадбиркорлик субъектларининг бир маромда барқарор равнақ топишига қаратилган бозор
муносабатларини тартибга солишнинг илғор усулларини қўллашни ва самарали иқтисодий тизимни барпо
этишни тақозо этади.
Фикримизча, гўшт ишлаб чиқаришнинг ихтиёрий тадбиркорлик субъектидаги самарали иқтисодий ти-
зимининг таркибий қисмларини асосли равишда танлашни зарур қилиб қўяди. Бизнинг таҳлилий кузатув-
ларимиз натижаларига кўра ушбу тизим таркибий қисмлари жумласига қуйидагиларни киритиш мақсадга
мувофиқ ҳисобланади:
1. Гўшт ишлаб чиқаришни ташкил этишдаги самарадорлик;
2. Давлатнинг гўшт ишлаб чиқариш фаолиятига аралашуви самарадорлиги;
3. Иқтисодий омиллар тақсимотидаги самарадорлик;
4. Пода таркибий тузилиши, тикланиши ва ҳаракатидаги самарадорлик.
Тадіиіот методологияси.
Микроиқтисодий тадқиқотларда бозор муносабатларини ўрганишнинг энг оммавий усулларидан бири -
маржинал тадқиқот усули ҳисобланади.
Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини башорат қилишда хусусан, деҳқон-фермер хўжаликларида гўшт
ишлаб чиқаришни кўпайтиришда ҳам ушбу усул афзалликларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисо-
бланади. Айни чоғда, маржинал тадқиқот усулининг ўзига хос хусусиятларининг шарт-шароитларига риоя
қилишни талаб этади. Булар учун:
♦
башорат даври учун гўшт ассортименти(сарпанжа, лаҳм, биқин ва бошқа) ўзгармас қилиб белги-
ланиши;
9
Alfraganus University
♦
ишлаб чиқариш учун мўлжалланган гўшт ҳажми башорат даврида тўлиқ сотилиши кўзда тутилиши;
♦
гўштнинг сотилган ҳажми билан сотишдан тушган тушум ўртасидаги боғлиқлик ўзаро пропор-
ционал ҳисобланиши;
♦
гўшт ишлаб чиқариш ҳажми учун зарур бўлган ҳаражатлар таркиби доимий ва ўзгарувчан ҳа-
ражатлардан иборат бўлиши, яъни доимий ҳаражатлар манбаини хўжаликнинг асосий активлари,
ўзгарувчан ҳаражатлар манбаи эса айланма активлар ташкил этиши;
♦
доимий ҳаражатлар ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига боғлиқ бўлмаган ҳолда ўзгарувчан
ҳаражатлар гўшт ишлаб чиқариш ҳажми билан ўзаро мос пропорционалликда ўзгариши;
♦
маржинал даромад ҳажми гўшт сотишдан олинган тушум билан ўзгарувчан ҳаражатларнинг ай-
ирмаси орқали ҳисобланади.
Маржинал тадқиқот усулининг кенг миқёсли қўлланилишида гўшт нархининг ўзгарувчанлигини ҳисоб-
га олиш муҳим ўрин тутади. Чунки, гўшт сотувидан олинадиган умумий тушумнинг мутлоқ ўсиши сотиш
нархини ўзгариши ҳисобига ҳам таъминланиши мумкин. Чунончи, сотиш нархини сурункали равишда
камайтириш талаб ҳажмини орттирсада ишлаб чиқарувчилар учун ҳаражатлар қопланишида қийинчилик
вазиятини кучайтиради. Айнан, тадбиркорлик учун безиён ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмини аниқлашда
маржинал тадқиқот билан бир қаторда эластиклик кўрсаткичларидан фойдаланиш талаб этилади. Эластиклик
кўрсаткичлари жумладан, нархга нисбатан талаб эластиклиги ёки даромадга нисбатан талаб эластиклиги
сифатида гўшт бозоридаги вазиятни ойдинлаштиришга имкон яратади.
Гўшт ишлаб чиқариш кўрсаткичларини башорат қилинаётган давр учун ҳисоблашни аниқлаштиришда
қуйидагиларга эътибор қаратилади[5]:
♦
нархга нисбатан эластиклик коэффициент (Е);
♦
нархнинг қўшимча ўсиш суръатлари(∆Р);
♦
жорий даврдаги маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми(Q0) ва нарх(Р0) ва бошқалар.
Башорат қилинаётган даврдаги сотув ҳажми(QБ)ни аниқлашда қуйидаги формуладан фойдаланилади:
Башорат қилинаётган даврда гўштни сотув нархи(РБ)ни ҳисоблаш қуйидаги формула орқали амалга оши-
рилади:
Бу давр учун ўзгарувчан ҳаражатлар VБ=V0•QБ формула билан, сотувдан тушган тушум эса RБ=PБ•QБ билан
ҳисобланади.
Умумий маржинал даромадни ҳисоблаш формуласи қуйида келтирилган:
Умумий маржинал даромадни ҳисоблашда гўштнинг сотув нархи ва маҳсулот бирлигига тўғри келади-
ган ўзгарувчан ҳаражат муҳим ўрин тутади. Айнан, ушбу кўрсаткичлар орасидаги тафовут орқали маҳсулот
рентабелли ишлаб чиқариш ҳажмининг остонаси ёки бошқача айтганда, безиён ишлаб чиқариш нуқтасини
топиш мумкин бўлади.
Бу нуқта доимий ҳаражатлар ҳажмини маҳсулот бирлигига тўғри келадиган нархи ва ўзгарувчан ҳаражатлар
орасидаги айирмага нисбати орқали аниқланади:
Маржинал таҳлил усулининг бевосита тадбиқини амалга ошириш мақсадида Тошкент вилояти Пайариқ
турманидаги фермер ва деҳқон хўжаликларининг бўрдоқичилик фаолияти самарадорлигини 2020-2022 йил-
лардаги маълумотлари таҳлил этилди, (1-жадвал). Ўрганилган хўжаликларда асосан сут маҳсулотлари ишлаб
чиқаришга ихтисослашган-лигига қарамай гўшт ишлаб чиқариш ҳам салмоқли ўринни эгаллади. Айни чоғда,
ўрганилган хўжаликларда сут ишлаб чиқариш самарадорлиги, яъни рентабеллиги гўшт ишлаб чиқаришга
нисбатан юқори кўрсаткичда эканлиги номаён бўлди. Фақат “Айнураой” фермер хўжалигидагина гўшт ишлаб
чиқариш рентабеллиги юқори кўрсаткични ташкил этади.
10
Alfraganus University
1-жадвал
Пайариі туманида фермер хґжаликларидаги чорвачилик
маµсулотлари ишлаб чиіариш кґрсаткичлари,
(2022 йил µолати)
Жадвалдан кўринадики, “Айнураой” фермер хўжалигида бўрдоқига боқилган молларни гўштга топшириш
вазни ҳам юқори кўрсаткичларни ташкил этади. Ушбу хўжаликда 120 кунлик технология асосида йилига 3
марта бўрдоқи учун 35-40 тадан зотдор моллар боқилиши йўлга қўйилган.
Бироқ, “Тожиев Комил даласи” ва “Эгамбердиев Юсуф” фермер хўжаликларида бўрдоқига боқиладиган
моллар ичида яроқсиз бўлган сигирларнинг ҳам семириш учун боқилиши сабабли гўштга топшириладиган 1
бош қорамолнинг тирик вазни “Айнураой” фермер хўжалигига нисбатан паст кўрсаткичларни ташкил этади.
Бу эса, гўшт ишлаб чиқариш самарадорлигининг пасайишига олиб келмоқда.
Ушбу хўжаликларда қорамолни бўрдоқига боқиш технологияси илмий- услубий адабиётларда келтирилган
технологик параметрлар билан таққосланганда паст самарадорликнинг сабаблари янада ойдинлашди. Аввало,
бўрдоқичиликка ихтисослашиш асосида ташкил этилмаганлиги сабабли қорамолларни парваришлаш, ўсти-
риш ва бўрдоқилаш фазаларида технологик меъёрлардан жиддий четлашилганлиги намоён бўлди. Масалан,
профессор У.Носиров маълумотларига кўра қорамолларни биринчи парваришлаш даври 120 кунни, ўстириш
даври эса 210 кунни, бўрдоқилаш даври 250 кунни ташкил этди. Бошқача айтганда, қорамоллар 17-22 ойлик
даврда 350-500 кг лик тирик вазнда гўштга топшириш лойиҳалаштирилади[5].
Айниқса, бўрдоқилаш даврининг фазаларида ўртача кунлик ўсиш 900-1050 граммни ташкил этади. Бироқ,
биз кузатган хўжаликларда бўрдоқига қўйилаётган қорамолларнинг вазни илмий-меъёрий даражадан жиддий
паст бўлиб, парвариш даврининг якунида эришадиган вазнга тўғри келади. Бу билан қорамолларнинг ўртача
11
Alfraganus University
кунлик ўсиши 350-400 кг атрофида бўлиши туфайли бўрдоқига боқиладиган қорамолнинг бошланғич вазнига
эришиш даври чўзилишига, айни пайтда, доимий ҳаражатларнинг ҳам ортишига олиб келади.
Фермер хўжаликларида озуқаларни тайёрлашнинг замонавий саноатлашган кичик технологиялари усули
жорий этилмаганлиги ҳам ем-хашак самарадорлигига жиддий салбий таъсир кўрсатади. Бинобарин, аҳолининг
шахсий хўжаликларида ва фермер хўжаликларида сомон, табиий пичан, чинғолоқ, кепак, пахта шелухаси,
шрот, боғ ва сабзавот чиқиндилари кабиларни озуқа сифатида ишлатиш меъёрий технологик даражада ташкил
этилмаган. Бу эса, бўрдоқилаш самарадорлигига салбий таъсир этибгина қолмай, қорамолларни бўрдоқилаш-
дан кейинги вазни меъёридаги 400-450 кг ўрнига 300-310 кг ни ташкил этмоқда. Шунингдек, кузатувларга
кўра, бўрдоқилаш даврида бўрдоқилаш учун мўлжалланган озуқаларнинг нарх тенденцияси сотилаётган гўшт
нархи тенденциясидан кам эмаслиги самарадорлик пасайишининг асосий омилларидан эканлигини кўрсатди.
Маржинал тадқиқотларимиз учун қўлланиладиган ўзгарувчан ҳаражатларга асосан озуқа ҳаражатлари ҳи-
собга олинди. Бинобарин, 1 кг ўсиш вазнига эришиш учун 10,0 озуқа бирлиги фермер хўжаликлари меъёрий
кўрсаткичлари асосида белгилаб олинди[8].
Бунда озуқа рациони учун дағал хашак салмоғи 20 фоиз, ширали озуқалар 30 фоиз, концентратлар 50 фоиз
атрофида таркибий тузилишни ташкил этади. Бизнинг мўлжалдаги ҳисобимизга кўра, бўрдоқилаш даври-
нинг барча фазаларида 1 кг қўшимча вазнга эга бўлиш учун ўртача 38484 сўм сарф-ҳаражат талаб этилади.
Юқоридаги фермер хўжаликларида бўрдоқига боқишнинг самарадорлигини оширишга қаратилган ил-
мий-амалий чора-тадбирларни тадбиқ этиш мақсадида маржинал тадқиқот усулидан фойдаланишнинг
хусусиятларини кўриб чиқамиз. Бунинг учун мазкур хўжаликларда 2021 йилнинг иккинчи ярми ва 2022
йилнинг биринчи чорагидаги меъёрий-иқтисодий кўрсаткичларни асос қилиб оламиз.
Бўрдоқига боқиладиган қорамоллар учун самарадорлик кўрсаткичларининг юқорилик даражаси қуйидаги
омилларга боғлиқлиги аниқланди: қорамол зоти; бўрдоқига боқиладиган молнинг ёши; 1 бош бўрдоқига боқи-
ладиган қорамолнинг бошланғич вазни; бўрдоқига боқиш технологияси; озуқа рациони таркиби; озуқаларнинг
нархи; гўшт маҳсулотларига бўлган талаб конъюктураси ва бошқалар.
Таµлил ва натижалар.
Ҳисоб-китобларни ойдинлаштириш мақсадида бўрдоқига боқиладиган 1 бош қорамол учун тўғри келадиган
кўрсаткичлар мажмуаси ишлаб чиқилди. Улар қуйидаги тартибда аниқланди:
1. Ўрганилган хўжаликларда бўрдоқига боқиладиган қорамолнинг бошланғич тирик вазни 180-222 кг ни
ташкил этади. Тадқиқотимиз учун ўртача тирик вазн сифатида 200 кг бўлган қорамол асос қилиб олинди.
Ушбу қорамол учун доимий ҳаражатлар ҳар 1 кг тирик вазнга 77 минг 250 сўмни, жами қиймат эса 15450
минг сўмни ташкил этади.
2. 1 бош қорамолни семиртириш учун озуқа ва бошқа моддий ҳаражатлар 38,484 сўм/кг дан иборат бўлади.
Ушбу ҳаражатлар бўрдоқига боқишнинг ўзгарувчан ҳаражатларини ташкил этади.
3. Бўрдоқига боқиш учун 120 кунлик муддат ва суткалик семиртириш миқдори 830 граммдан ҳисобланади.
4. Бўрдоқига боқиладиган қорамолларни тирик вазнда сотиш нархи 68 минг сўм/кг га тенг.
Ушбу маълумотлар асосида даромадлар ва ҳаражатларнинг қорамолни бўрдоқига боқиш вазнига боғлиқ-
лиги графигини тузиш мумкин. Бу боғлиқлик орқали гўшт ишлаб чиқаришнинг зиёнсизлик нуқтаси ҳамда
фойда олиш имкониятлари аниқланади. Графикнинг ордината ўқида Пайариқ туманидаги юқоридаги фер-
мер хўжаликлари кўрсаткичлари келтирилган бўлиб, ўзгарувчан, доимий, жами ҳаражатлар ҳамда гўшт
сотишдан тушган тушум ўзгариши акс эттирилган. Доимий ҳаражатлар қорамолларни семиртириш вазнига
боғлиқ бўлмаганлиги сабабли абцисса ўқига параллел кўринишда ифодаланади. Бошқа молиявий-иқтисодий
кўрсаткичлар ўсувчи тўғри чизиқли функция графигини акс эттиради. Графикдан кўринадики, бўрдоқига
боқиладиган қорамол бўйича зиёнсиз нуқта, доимий ҳаражатлар қиймати сотиш нархи билан ўзгарувчан
ҳаражатлар айирмасига бўлиниши асосида топилади.
Бизнинг тадқиқотимиз учун доимий ҳаражатлар 15450 минг сўмни, сотиш нархи эса 68000 сўм/кг ва қора-
молларни семиртириш учун ўзгарувчан ҳаражатлар 38484 сўм/кг ни ташкил этади. Бу ерда жами ўзгарувчан
ҳаражатлар 3848,4 минг сўмни ташкил этади. Бўрдоқига боқиладиган 1 бош қорамолнинг ўртача вазни 300
кг бўлганда 1 кг гўшт учун тўғри келадиган ўзгарувчан ҳаражат 11545,2 сўмни ташкил этади.
Демак, берилган меъёрий кўрсаткичларга кўра бўрдоқига боқиладиган қорамолнинг ўртача вазни 280 кг
бўлганда ишлаб чиқаришнинг зиёнсиз нуқтаси таъминланади. Олинган натижалар ёрдамида рентабеллик-
нинг меъёрий башорат кўрсаткичларини ҳисоблаймиз:
Демак, берилган кўрсаткичлар бўйича Пайариқ тумани хўжаликларида 5,7 фоиз рентабеллик билан гўшт
ишлаб чиқариш имкониятлари мавжуд. Айни чоғда, гўшт ишлаб чиқариш рентабеллигини янада кўтариш
учун семириш вазндаги ҳамда ўзгарувчан ҳаражатлардаги, шунингдек, сотиш нархидаги янги қийматларни
маркетинг тадқиқотлари асосида аниқлаш талаб этилади.
Бизнинг хисоб-китобимизга кўра турли даражадаги рентабеллик кўрсаткичларини таъминлаш учун 2-жадвал-
даги зиёнсиз ишлаб чиқариш ҳажми ҳамда ўзгарувчан ҳаражатлар тегишли даражада қайта аниқланиши керак.
12
Alfraganus University
2-жадвал
Гґшт ишлаб чиіариш самарадорлигининг
истиібол кґрсаткичлари
(тирик вазн µисобида)
²
Хулоса.
Қишлоқ хўжалигида гўшт ишлаб чиқариш самарадорлигининг истиқбол кўрсаткичларини ҳисоблаш икки
қисмга ажратилди. Биринчи қисмда, Пайариқ туманидаги турли шаклда хўжалик юритувчи субъектларнинг
танланма кузатув ва таҳлил маълумотлари асосида рентабелликнинг мавжуд тадбиркорлик муҳити шаро-
итларидан келиб чиқувчи башорат кўрсаткичлари ҳисобланди. Ушбу қисмда хўжаликдаги чорва молларини
бўрдоқичиликда фойдаланиш ҳусусиятлари асосланди. Жумладан, 5,7 фоизлик рентабелликни асослашнинг
ташкилий жиҳатлари таъминланди.
Жадвалнинг иккинчи ва учинчи устун кўрсаткичлари бўйича ҳисоблашлардан кўринадики, сотувдан
тушган тушум ўзгармагани ҳолда жами ўзгарувчан ҳаражатлар ҳамда 1 кг семириш ҳаражатларини 38,484
минг сўмдан 30,594 минг сўмгача камайтириш талаб этилади. Шунингдек, 1 кг семириш ҳаражатлари ўз-
гармагани ҳолда семириш вазнини 100 кг дан 132 кг гача ошириш белгиланган самарадорликни таъминлаш
имкониятини яратади.
Таҳлилнинг иккинчи қисмида, мавжуд шароитдан келиб чиққан ҳолда самарадорликнинг муҳим кўрсакичи
бўлган зиёнсизлик нуқтасини ҳисоблаш ишлари амалга оширилди. Ҳисоблашларни яққалроқ талқин этишда 2
хил вариантдаги кўрсакичлари ўзгаришига эътибор қаратилди. Жумладан, 1-вариант учун семириш муҳлати
ва вазни ўзгармагани ҳолда зиёнсизликни таъминлашнинг ўзгарувчан ҳаражатлар билан боғлиқ жиҳатлар
ҳисобга олинди. Жумладан, 21400 минг сўмлик сотувдан тушумини таъминлаш учун бошқа шароитлар ўзгар-
маганида 1 кг семириш учун ўзгарувчан ҳаражат суммаси 48,756 минг сўмгача ортиши мумкинлиги аниқланди.
2-вариантда ҳисоб-китоблари учун чорва молининг семириш вазнига қўйиладиган талаб ўзгаришлар
манбаини ташкил этади. Бунда мавжуд шароит вазиятида 1 бош қорамолнинг семириш вазни 126,7 кг гача
етиши зиёнсизлик чегараси ҳисобланади.
² Пайариқ туманидаги хўжаликларнинг танланма кузатув маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси
13
Alfraganus University
Юқоридаги жадвал маълумотлари асосида зиёнсизлик нуқтасини ҳисоблаш вариантларида 2 хил ме-
зон(семириш вазни ўзгармаган ҳол; семириш вазни ўзгарувчан ҳол) асос қилиб олинди. Ушбу ҳисоблаш
натижалари ихтиёрий хўжалик субъекти учун рентабеллик фаолият кўсатишнинг турли чегаралари билан
бир қаторда зиёнсизлик нуқтасигача бўлган чегаралар оралиғи аниқланди.
Бунда асосан юқорида таъкидлаганимиздек, гўшт маҳсулотлари бозорида ассортимент табақаланишини
йўлга қўйиш ҳисобига сотиш нархини такомиллаш-тириш, харид қилинадиган ем-хашаклар учун ҳаражат-
ларни қисқартириш, бўрдоқичиликда зотдор қорамоллардан фойдаланиш, қорамолларни сифатли озиқлан-
тириш рационига амал қилиш, бўрдоқига боқиладиган қорамоллар учун доимий ҳаражатларни қисқартириш,
пода таркиби ва ҳаракатини тубдан яхшилаш, зооветеринария қоидаларига риоя қилиш кабиларга эътибор
қаратиш муҳим ўринни тутади.
Адабиётлар:
1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022 - 2026
йилларга мўлжалланган янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги
ПФ-60-сон Фармони, https://lex.uz/uz/docs/5841063
2. Ўзбекистон Республикасининг 2019 йил 23 октябрдаги ПФ-5853-сонли “Ўзбеки-
стон Республикаси қишлок хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга
мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғрисида”ги Фармони, / https://lex.uz/
docs/4567334.
3. Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 29 январдаги ПК-4576-сонли “Чорвачилик тар-
моғни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чоратадбирлари тўғрисида”ги
Қарори, / https://lex.uz/docs/4717189.
4. Носиров У.Н. Қорамолчилик, Дарслик, –Т.: 2001. –383 б.
5. А.Абдурахимов, З.Кушаров. Қишлоқ хўжалигида гўшт ишлаб чиқаришнинг иқтисодий са-
марадорлиги ва уни ошириш истиқболлари (монография). “Ren-Poligraf” МЧЖ босмахонасида
чоп этилди.7,2 б.т., Тошкент-2012
6. Н.Норалиев, З.Кушаров. Рақамли иқтисодиёт шароитида чорвачилик маҳсулотлари
етиштириш жараёнларини моделлаштириш (монография). “Иқтисод-молия” нашриёти,
“Хумоюнбек-истиқлол мўжизаси” босмахонаси. Тошкент – 2019 й
7. З.Кушаров. Агросервисни ривожлантириш асосида чорвачиликда менежмент самарадор-
лигини ошириш механизмлари (монография). ТДАУ Тахририёт нашриёт бўлимининг РИЗОГРАФ
аппаратида чоп этилди. Тошкент – 2021 й
8. З.Кушаров. Турли хўжалик юритиш шаклларидаги қишлоқ хўжалиги корхоналарида
гўшт ишлаб чиқаришнинг аҳамияти (мақола) “Иқтисодиёт ва таълим” журнали, №1, 2021,
248-1241 бетлар. https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/view/68
9. “Зооветеринария” журнали: -Тошкент, 2018. №6-7, -Б. 5.
10. Stat.uz- Ўзбeкистон Рeспубликаси Прeзидeнти ҳузуридаги Статистика агeнтлиги
расмий сайти
