Роль науки в формировании чувства ответственности

26

Alfraganus

xalqaro ilmiy jurnal

Аннотация

Давлат аҳамиятига молик ҳужжатлар мазмунида кўрсатиб берилганидек, бошланғич таълим респу-

блика узлуксиз таълимининг муҳим таркибий қисми бўлиб, унинг самарали ташкил этилиши навбатдаги

таълим босқичларида муваффақиятларга эришишнинг муҳим кафолати бўла олади. Зеро, бошланғич

таълим мактабларида ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган ўқув-билиш фаолияти кўникмалари ва

маънавий-ахлоқий сифатларни таянч мактаблар, академик лицей, касб-ҳунар коллежлари ҳамда олий

таълим муассасаларида таҳсил олиш чоғида янада бойитиб бориш, мустаҳкамлаш имконияти юзага

келади. Ана шу жиҳатига кўра масъулият ҳиссини тарбиялашга бошланғич таълим давриданоқ эъти-

борни қаратиш мақсадга мувофиқ. Бу даврда ўқувчи хулқ-атворида ҳосил бўлган сифатлар узлуксиз

таълим тизимининг кейинги босқичларида мустаҳкамланиб боради.

УДК: 374.31

МАСЪУЛИЯТ ХИССИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА

ФАНЛАРНИНГ ЎРНИ

РОЛЬ НАУКИ В ФОРМИРОВАНИИ ЧУВСТВА ОТВЕТСТВЕННОСТИ
THE ROLE OF SCIENCEIN FORMATION OF A SENSE OF RESPONSIBILITY

Узаков Ибодулло Абдуганиевич ¹

¹ Педагогика фанлари номзоди, ижтимоий фанлар кафедраси доценти, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Тошкент, Ўзбекистон. Почта:

Uzakov _ 73@list.ru ORCID: - 0000-0002-2969-8970

27

Alfraganus

xalqaro ilmiy jurnal

Ушбу мақолада “масъулият” тушунчасининг моҳияти, бошланғич синф ўқувчиларида масъулият

ҳиссини тарбиялаш мазмуни, ўқув фанлари ва маънавий-маърифий тадбирларнинг бошланғич синф

ўқувчиларида масъулият ҳиссини тарбиялашдаги ўрни ёритиб берилган.

Аннотация

Как показано в документах государственного значения, начальное образование является важной

составляющей непрерывного образования республики, и его эффективная организация может стать

важным залогом успеха на следующих этапах образования. Ведь есть возможность еще больше обога-

тить и закрепить учебно-познавательные умения и нравственные качества, приобретенные учащимися

начальных классов в период обучения в основных школах, академических лицеях, профессиональных кол-

леджах и высших учебных заведениях. В соответствии с этим аспектом уместно обратить внимание

на воспитание чувства ответственности с периода начального обучения. Качества, сформированные

в поведении учащегося в этот период, закрепляются на следующих этапах системы непрерывного

образования.

В данной статье раскрывается сущность понятия «ответственность», содержание воспитания

чувства ответственности учащихся начальных классов и роль учебных дисциплин и духовно-воспита-

тельной деятельности в воспитании чувства ответственности у учащихся начальных классов.

Abstract

As presented in the content of documents of state importance, primary education is an important component

of continuing education in the country, and its effective organization can be an important guarantee of success in

the next stages of education. Indeed, there is an opportunity to further enrich and strengthen the skills of learning

activities and spiritual and moral qualities acquired by students in primary schools, while studying in basic schools,

academic lyceums, vocational colleges and higher education institutions. In this regard, it is advisable to focus

on fostering a sense of responsibility from the time of primary education. The qualities formed in the student’s

behavior during this period are strengthened in the later stages of the system of continuing education.

This article explains the essence of the concept of «responsibility», content of educating responsibility sense of

pupils of primary schools and role of academic disciplines and spiritual-educational activities in fostering a sense

of responsibility in primary school students.

Калит сўзлар:

таълим мазмуни, ўқув- билиш фаолияти, масъулият, масъулият ҳисси,

жавобгарлик, ўқув фанлари, маънавий-маърифий тадбирлар.

Ключевые слова:

содержание образования, учебная деятельность, ответственность,

чувство ответственности, ответственность, учебные предметы, духовно-просвети-

тельская деятельность.

Keywords:

educational content, learning activities, responsibility, sense of responsibility,

responsibility, amenability, academic disciplines, spiritual and educational activities.

Кириш

Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Республи-

каси ижтимоий тараққиётини таъминловчи устувор

йўналишларидан бири сифатида таълим соҳаси

эътироф этилди. Устувор соҳа бўлган таълим ти-

зимини тубдан янгилаш, уни мазмунан бойитиш,

таълим тизимига илғор педагогик технологияларни

тадбиқ этиш ва уни жаҳон таълими даражасига

кўтариш мамлакатда олиб борилаётган таълимий

ислоҳотларнинг асосий ғоялари саналади.

Ўзбекистон Республикаси узлуксиз таълим тизи-

мининг муҳим босқичлардан бири бўлган бошланғич

таълим шахс фаолиятида ўқиш асосий ўринни эгал-

лайдиган, ўқувчилар томонидан илмий билимларни

пухта ўзлаштирилишига ёрдам берувчи дастлабки

кўникмаларни шакллантирадиган давр ҳисобланади.

Бу босқичда педагогик ўқувчи шахсини шаклланти-

ришга йўналтирилган педагогик жараённинг назарий

ва методик жиҳатдан тўғри ташкил этилиши мақсадга

мувофиқдир.

Материал ва метод

Узлуксиз таълим тизимининг асосий босқичи

бўлган бошланғич таълим тизимини янада такомил-

лаштириш хорижий мамлакатларда бу соҳада қўлга

киритилган тажрибаларни ўрганиш, уларни таҳлил

28

Alfraganus

xalqaro ilmiy jurnal

этиш, шунингдек, миллий-минтақавий хусусиятларни

инобатга олиш асосида илғор тажрибалардан ре-

спублика бошланғич таълим мактабларида мақсадга

мувофиқ фойдаланиш фойдадан ҳоли бўлмайди. Ана

шу мақсадда тадқиқот чоғида Россия, АҚШ, Япония

ва Франция давлатлари бошланғич таълим тизими

мазмуни билан танишилди. Бошланғич таълим бўй-

ича етакчи хорижий мамлакатлар таълими тизими

тажрибаларини ўрганиш соҳада бир қатор ижобий

анъаналар мавжудлигини кўрсатди. Жумладан:

- бошланғич таълимга нисбатан педагогик ёндо-

шувнинг турли кўринишлари юзага келди;

- ўқитувчилар давлат сиёсати билан қўллаб-қув-

ватланаётган ижодий изланиш эркинлигига эга

бўлдилар, хорижий тажрибаларни қўллаш асосида

муаллифлик мактаблари ташкил этилмоқда;

- ота-оналарга мақбул педагогик тизимни танлаш

имконияти берилмоқда, ота-оналарнинг онглилик

даражаси ўсмоқда;

- болада таълим олишга бўлган рағбатни юза-

га келтиришда индивидул метод ва воситаларни

қўллаш мақсадга мувофиқ эканлиги тобора кўпроқ

эътироф этилмоқда[2].

Шахснинг масъулият ҳиссига эга бўлиши у томо-

нидан зиммасидаги вазифани сидқидилдан, мавжуд

талабларга мувофиқ бажарилишини таъминлайди.

Зиммадаги вазифанинг тўлақонли бажарилиши эса

муайян фаолият жараёнида янги ютуқларни қўлга

киритиш, ривожланишга ёрдам беради.

Мунозара

Айрим манбаларда “масъулият” тушунча моҳия-

тини ёритишда унинг “жамиятга муносабатни харак-

терловчи” ахлоқий категория ҳамда “шахсни ўз-ўзини

бошқариш шакли” эканлигига ҳам алоҳида урғу бе-

рилган. Жумладан, “масъулият шахснинг жамиятга

муносабатини характерловчи, унинг талабларини

бажаришни юксак шахсий-ахлоқий хислатларини на-

моён бўлиши одоб-ахлоқнинг этик категориясидир.

Шахснинг масъулияти унинг бутун борлиққа бўлган

муносабати, ҳар бир аниқ вазиятга бўлган алоҳида

муносабати орқали намоён бўлади”[11].

“Олий таълим (луғат-маълумотнома)”да бу ту-

шунча ўз хатти-ҳаракатларини тушуниш ва назорат

қилиш сифатида талқин этилган: “Масъулият – шах-

сни ўз-ўзини бошқариш шакли, ўзи амалга оширган

хатти-ҳаракатлари ва уларнинг оқибатига сабаб деб

билишда намоён бўлади, шунингдек, атроф-муҳитда

ва шахсий бўлишдаги ўз қобилиятини тушуниш ва

назорат қилишда акс этади”[6]. Бизнинг назари-

мизда, масъулият шахснинг ўз-ўзини бошқариш

шакли эмас, аксинча, унинг хатти-ҳаракатлари

ҳамда атрофдагиларга нисбатан ёндашуви бўлиб,

индивидуаллик ва ижтимоийлик хусусиятини касб

этади. Келтирилган таърифда лексик хатога ҳам

йўл қўйилган. Зеро, ўзбек тилида “атроф-муҳитда

ўз қобилиятини тушуниш ва назорат қилиш” ҳамда

“шахсий бўлишдаги ўз қобилиятини тушуниш ва

назорат қилиш” жумлалари мавжуд эмас. Бу ўринда

муаллифларнинг “жамиятда” ёки “ижтимоий бор-

лиқда”, “ижтимоий муносабатлар жараёнида”; “якка

тартибда” каби тушунчаларни қўллашлари мақсадга

мувофиқ бўларди.

Ҳар қандай фаолиятни ташкил этишнинг асосий

шартларидан бири болалар томонидан уни муваф-

фақиятли амалга оширилишидир. Шу билан бирга

бола топшириқни муддатида ва охиригача бажар-

ганлигини кузатиб бориш, шуниншдек, фаолиятини

ўзи режалаштириш ва назорат қилишга ўргатиш

керак. Болалар катталар ва дўстлари олдида ўз

ишлари натижаси учун масъулият ҳиссини сезишга

интилишлари зарур.

Бизнинг назаримизда, масъулият муайян хат-

ти-ҳаракат, касбий ёки ижтимоий фаолиятни бажа-

риш, шунингдек, маълум гуруҳ ёки шу гуруҳ аъзолари

олдидаги бурчини тўла англаш учун жавобгарликни

ҳис этишдир. Шунга кўра масъулият турлича кўри-

нишда намоён бўлади:

1. Маълум хатти-ҳаракатни амалга оширишда-

ги масъулият.

2. Муайян касбий фаолиятни бажариш бўйича

шахс зиммасидаги масъулият.

3. Маълум гуруҳ ёки унинг аъзолари бўлган

кишилар олдидаги масъулият.

4. Жамият фуқаросининг ижтимоий фаолиятни

амалга оширишдаги масъулияти.

Бошланғич синф ўқувчиларида масъулият ҳис-

сини шакллантиришда ўқув фанлари ҳам катта

имкониятга эга. Айни ўринда ўқув фанларининг бу

борадаги имкониятлари таҳлил қилинади.

Бошланғич таълим (I-IV синфлар) учун мўлжал-

ланган “Алифбе”[1] дарслигининг мундарижаси, ёри-

тилаётган мавзулар мазмунини ўрганиш уларнинг

аксарияти бошланғич синф ўқувчиларида масъулият

ҳиссини шакллантиришга хизмат қилишини кўрсат-

ди. Дарсликда берилган туркум расмлар, масалан,

30-бетда берилган матн ёрдамида ўқувчилар мактаб

ички тартиб қоидаларига амал қилиш масъули-

ятлиликнинг муҳим кўриниши эканлигини англаб

оладилар. Бу ўринда матнни ўрганиш жараёнида

ўқитувчининг ана шу жиҳатга ўқувчилар эътиборини

тортириши муҳим аҳамиятга эга.

Дарсликнинг 39-бетида берилган “Бекатда” номли

матн ҳам ўқувчиларда катталарга ҳурмат кўрсатиш

хислатини тарбиялаш билан бирга, уларга эъти-

борли бўлиш масъулиятини ҳам шакллантиришга

ёрдам беради. Зеро, масъулият ҳиссига эгаликнинг

муҳим кўринишларидан бири атрофдагилар билан

бўладиган муносабатга нисбатан масъуллик сана-

лади. Мазкур фикр дарсликнинг 45-бетида берилган

“Дўстлар” номли матн мазмунида ҳам ўз аксини

топган. Унда Шуҳратнинг бетоб бўлиб қолиши, дўсти

Дилшоднинг ундан хабар олиши баён этилади. Матн

билан танишиш чоғида ўқувчилар дўстнинг ҳолидан

хабар олиб туриш ҳам инсонийлик, дўстга бўлган ма-

съулиятли муносабат эканлигини англаб етадилар.

Умумий ўрта таълим мактабларининг 2-синфи

учун мўлжалланган “Ўқиш китоби”[8] дарслигидан

ўрин олган туркум матнлар ҳам ўзида ўқув фаоли-

ятини ташкил этиш, жамоа (синф) топшириқларини

бажариш, ўқитувчи, тенгдошлари ва атрофдагилар

29

Alfraganus

xalqaro ilmiy jurnal

1. Алифбе / Умумий ўрта таълим мактабларининг 1-синфи учун дарслик. Муаллиф-тузувчилар:

Р.Сафарова, М.Иноятова, М.Шокирова, Л.Шермаматова. – Тошкент: “Маънавият”, 2007. – 79 бет.

2. Бошланғич таълим Концепцияси / Муаллифлар: Қ.А.Абдуллаева, Р.Ғ.Сафарова, М.О.Очилов,

К.Н.Назаров, Н.У.Бикбаева, М.А.Зайнитдинова // Бошланғич таълим ж. – Т.: 1998. 6-сон. – 14-бет.

3. Выготский Л.С. Педагогическая психология /Под ред. В.В.Давыдова. – М.: Педагогика, 1991.

– 480 с.

4. Иномова М. Оилада болаларнинг маънавий-ахлоқий тарбияси. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ,

1999. – 151 б.

5. Образовательный процесс в начальной, основной и старшей школе. – М.: Сентябрь, 2001. – 240 с.

6. Олий таълим (луғат-маълумотнома) /Акад. С.Ғуломовнинг умумий таҳрири остида. Тузувчилар: М.Х.Са-

идов, Л.В.Перегуров, З.Т.Тоҳиров. – Тошкент: Молия, нашриёти, 2003. – 171-бет.

7. Тарбия. Энциклопедия / Тузувчи: М.Н.Аминов. Масъул муҳаррир: А.Мажидов. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий

энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2010.

8. Ўқиш китоби /2-синф учун дарслик. Муаллиф-тузувчилар: Қ.Абдуллаева, М.Юсупов, М.Маҳмудова, С.Раҳ-

монбекова. – Тошкент: “Ўқитувчи” нашриёти, 2004. – 176 бет.

9. Ўқиш китоби /3-синф учун дарслик. Муаллиф - тузувчилар: М.Умарова, Ш.Ҳакимова. – Тошкент: “Ижод

дунёси”, 2004. – 240 бет.

10. Ўқиш китоби /Умумий ўрта таълим мактабларининг 4-синфи учун дарслик. Муаллиф- тузувчилар: С.Мат-

чонов, А.Шожалилов, Х.Ғуломова, Ш.Сариев, З.Долимов. – Тошкент: “Yangiyul polygraph service”, 2007. – 272 бет.

11. Ўқувчиларда ўқув фаолиятига масъулият ҳиссини тарбиялаш (Оилада ва синфдан ташқари вақтларда)

//Тузувчилар: М.Ш.Алламуратова, Г.Жўрабоева. – Т.: ЎзПФИТИ, 1990. – 37 б.

12. Doniyorov A. Kh., Karimov N. R. An Incomparable Book of a Great Scholar // Journal of Bulletin Social-Economic

and Humanitarian Research, Volume 6, Number 8, (April 2020) Pp. 63 - 71. doi: 10.5281/zenodo.3764177

билан муносабатда, ўқув қуроллари, шахсий бу-

юмлардан фойдаланиш, ўйинларни ташкил этиш,

кундалик режимга амал қилиш ва хатти-ҳаракатлар-

ни ташкил этишда масъулиятли бўлиш зарурлиги

тўғрисида ўқувчиларга маълумотлар бера олиш

имкониятига эга. Жумладан, “Китоб”, “Майиб китоб”

(ўқув қуролларини асраш), “Вақт қадри” (кундалик

режимга риоя қилиш), “Чумоли ва чигиртка” (меҳнат-

га масъулиятли ёндашиш), “Жайрон боласи”, “Яшил

олам – яхши олам” (табиатга ва атроф-муҳитга ма-

съулиятли муносабатда бўлиш) каби шеър (“Вақт

қадри”) ва матнлар бошланғич синф ўқувчиларида

масъулият ҳиссини шакллантиришга ёрдам беради.

3-синфнинг “Ўқиш китоби” дарслиги[9] дан ҳам

қуйидаги мавзуларнинг ўрин олганлиги ўқувчиларда

шаклланган масъулият ҳиссини янада ривожланти-

риш имкониятига эга:

1) “Чўпон йигит Широқ”, “Олтмиш газ арқон” (эртак),

“Ўзбекистон посбонлари” (шеър), “Бугун боласиз, эр-

тага аскар бўласиз”, “Бобонур”, “Элим деб, юртим деб

яшаган инсон” (ватанпарварлик негизида бевосита

атрофдагилар, ватан озодлигини асраш, унинг та-

раққиётини таъминлашга бўлган масъулият акс этади);

2) “Соҳиба кимдан хафа?” (шахсий буюмларга

бўлган масъулият);

3) “Бебаҳо бойлик” (кундалик режимга амал қи-

лиш масъулияти);

4) “Ер севарни эл севар”, “Ҳосили деб ... кўчат

экаман” (ўзбек халқ эртаги), “Ким синдирди бу

ниҳолни?” (табиат ва атроф-муҳитни асрашга бўлган

масъулият);

5) “Қоида”, “Ёрдам берди”, “Чумоли билан чивин”,

“Ноаҳиллик оқибати”, “Лочиннинг ўлими”, “Барно”,

“Гулзорда” (хатти-ҳаракатларни ташкил этишга

бўлган масълият);

6) “Ҳасса”, “Чин дўст”, “Яхшини ёмон кунда сина”,

“Эъзоз” (атрофдагилар билан муносабатни ташкил

этишга нисбатан масъулият).

Хулоса

Бошланғич таълим даврда ўқувчи хулқ-атворида

ҳосил бўлган сифатлар узлуксиз таълим тизимининг

кейинги босқичларида мустаҳкамланиб боради.

Шу сабабли бошланғич синфлардаёқ ўқувчиларда

масъулият ҳиссини тарбиялашга алоҳида эътибор

қаратиш зарур. Бошланғич синф ўқувчиларида ма-

съулият ҳиссини шакллантиришда ўқув фанлари

ҳам катта имкониятга эга. Ўқувчиларда тарбияла-

ниши зарур бўлган масъулият ҳисси қуйидаги кўри-

нишларда намоён бўлади:

♦

ўқув фаолиятини ташкил этишга бўлган ма-

съуллик;

♦

жамоа (синф) топшириқларини бажаришга

бўлган масъуллик;

♦

ўқитувчи ва тенгдошлари билан бўладиган

муносабатга нисбатан масъуллик;

♦

ўқув қуроллари, шахсий буюмлар ва улардан

фойдаланишга бўлган масъуллик;

♦

микромуҳитда ташкил этиладиган ўйин фао-

лиятига бўлган масъуллик;

♦

кундалик режимга риоя қилиш ва хатти-ҳара-

катларига бўлган масъуллик.

Адабиётлар: