51
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
¹ PhD, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Toshkent, O’zbekiston. e-mail: g.anvar@mail.ru. ORCID: 0009-0005-1918-2507
UDK: 342.156
OLIY TA’LIM MUASSALARI BOSHQARUVINI
TAKOMILLASHTIRISHNING DOLZARBLIGI VA ZARURATI
АКТУАЛЬНОСТЬ И НЕОБХОДИМОСТЬ
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ УПРАВЛЕНИЯ ВУЗАМИ
THE RELEVANCE AND NEED TO IMPROVE
THE MANAGEMENT OF HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS
Gafurov Anvar Bazarbayevich ¹
Annotatsiya
Oliy taʼlim muassasalari jamiyatda oʼziga xos ahamiyatga ega, chunki ular jamiyatning kelajak avlodi uchun
asosiy poydevor sifatida qaralib, jamiyatni taraqqiy etishiga yoki uni tanazzulga yetaklashi mumkin. Shuning uchun
ham oliy taʼlim muassasalari xalq, avlod va jamiyat oldida ikki karra maʼsuldir. Bu esa oʼz navbatida oliy taʼlim
muassasalarida boshqaruvni adolatliy, javobgarlik, shaffoflik hisobotdorlik va yuksalishlikka qaratilgan boʼlishi
lozimdir. Bu esa korporativ boshqaruvning tamoyillaridir.
Abstract
Higher education institutions have a special importance in the society, because they are considered as the
main foundation for the future generation of the society, and they can lead the society to progress or lead it to
decline. That is why higher education institutions have a double responsibility to the people, the generation and
the society. And this, in turn, should be aimed at justice, accountability, transparency, accountability and growth
in the management of higher education institutions. And this is the principles of corporate governance.
52
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
KIRISH
Ushbu maqolada Oliy taʼlim muassasa(OTM)larida manfaatdor tomonlari tomonidan korporativ boshqaruv tuzilmasi
va mexanizmi toʼgʼrisidagi maʼlumotlarni oshkor qilishga qanchalik ahamiyat berilishi yoritiladi. Ushbu maqsadga erishish
uchun bir qancha rivojlangan davlat OTMlarida korporativ boshqaruvining asosiy jihatlari boʼyicha maʼlumotlarni oshkor
qilinadi.
Natijalarimiz shuni koʼrsatadiki, OTMlarda korporativ boshqaruv tizimi joriy etilishi asosida aniq maʼlumotlarni oshkor
qilinishi natijasida boshqaruvda shaffoflik va javobgarlikni oshirilishga olib keladi. Shuningdek, bu tizim nafaqat OTM
boshqaruvida shuningdek, OTM buxgalteriyasida ham moliyaviy hisobotlarni shakllantirishda korporativ boshqaruv
tizimiga oid maʼlumotlarni faol nashr etish zarurati boʼyicha yangi tajribani keltirib chiqaradi.
Yangi davlat boshqaruvi (New public management) davlat sektoridagi qarashlari va boshqaruvning kengroq toʼplamiga
chuqur singib ketishi asosida korporativ boshqaruv tizimi shakllandi. OECD mamlakatlarida byurokratik tizim natijasida
boshqaruvda samaradorlik va shaffoflik koʼrsatkichlarining sustlashib borishi natijasida New public management 1980
va 1990 yillarda taraqqiy eta boshlagan. New public managementning asosi ham osmondan olinmadi, shunchaki
xususiy sektor boshqaruv usullari davlat sektoriga oʼzlashtirilgan. Oʼzlashtirilgan usullarga asosan quyidagilar kiradi:
markazlashmagan boshqaruv, natijalarga asoslangan moliyalashtirish va rejalashtirilgan natijalarga erishilganlik darajasi
boʼyicha hisobdorlik, strategik boshqaruv va rejalashtirish, shartnomaga asoslangan munosabatlarni qabul qilish hamda
boshqaruv madaniyatini mustahkamlashdir [1].
New Public Management uslubidagi yangi islohotlar Yevropa mamlakatlaridagi oliy taʼlim muassasalarini
boshqarishga ham katta taʼsir koʼrsatdi. Аʼzolar soni oshib borayotgan ittifoqda OTMlar oʼzlarining moliyaviy va
inson resurslarini boshqarishda, taʼlim jarayonida, tadqiqot dasturlari va talabalarni qabul qilish hajmi boʼyicha qaror
qabul qilishda yuqori avtonomiyaga ega boʼldi. Аvtonomiyaning ortishi natijalarga asoslangan moliyalashtirish bilan
birikib ketdi: davlat mablagʼlari tobora ortishi, mahsulot yoki natija koʼrsatkichlari sifatida ifodalangan maqsadlarga
erishishga bogʼliq [2].
Oliy taʼlim muassasalari oʼz vazifalarini bajarish uchun ustuvor yoʼnalishlarni va shunga mos ravishda maqsadli
resurslarni aniqlashi kerak. Universitetlar strategiyalarni aniqlay olmasalar, ustuvorliklarni belgilay olmasalar, oʼqitish
va tadqiqot maqsadlarini tanlay olmasa va amalga oshira olmasa hamda umuman oʼz tuzilmalari va tashkilotlarini
oʼzgaruvchan muhitga moslasha olmasa, samarali va mustahkam boʼlolmaydi.
Shuning uchun ham, XXI asr OTMlari boshqaruvini takomillashtirishga qaratilgan yangi yondashuvlarni qabul qilishi
zarur va korporativ boshqaruv kabi xususiy sektor modellariga amal qilish tez surʼatlarda oʼsib bormoqda. Ushbu tizimga
rioya qilgan holda, OTMlar korporativ siyosat va rejalashtirish strategiyalarini ishlab chiqishda tajribaga ega bolgan va
rahbarlik qilish hamda boshqarish qobiliyatiga ega boʼlgan mutaxassislar tomonidan boshqarilishi lozimligini koʼrsatadi.
Mazkur korporativ boshqaruv tuzilmasi oliy taʼlim muassasalarining nazorat va hisobdorlik mexanizmlarini amalga oshirishi,
uzoq muddatli biznes-rejalar tuzishi, oʼz missiyasi va strategik qarashlarini aniqlashi, asosiy faoliyat va samaradorlik
koʼrsatkichlarini ishlab chiqishi hamda yillik byudjet harajatlarni belgilashi va nazorat qila oladi.
Korporativ boshqaruv mexanizmlarini amalga oshirish universitet boshqaruvini takomillashtirish va uning raqobatbardoshligini
oshirish uchun harakatlantiruvchi vosita sifatida ifodalash mumkin, chunki u strategiyalarni belgilashda kollegial nazorat va
boshqaruvi orqali samaradorlik olib keladi [3]. Shuningdek, ushbu tizim OTMning boshqaruvida duch kelishi mumkin boʼlgan
muammolarni hal qilishga (boshqaruvni shaffof boʼlishiga) yoki oʼsib borayotgan raqobatga bardosh berishga (yangi taʼlim
yoʼnalishini joriy etish yoki dolzarbligini yoqoyotgan yoʼnalishni tugatish), reyting pozitsiyalarini yaxshilash, xarajatlar uchun
chegaralarni belgilash va kengroq hamjamiyat uchun koʼproq iqtisodiy va ijtimoiy majburiyat bilan tavsiflangan munosabatni
qabul qilish imkonini beradi. Universitet faoliyatini yanada samaraliroq qilish, boshqaruv organlarining masʼuliyatini oshirish,
kollegial organlar taklif etilayotgan yoʼnalishlar koʼlamini takomillashtirish va kengaytirishga qaratilgan [4].
Universitetlar institutsional avtonomiyasini mustahkamlash uchun korporativ boshqaruv tizimini shakllantirishi kerak,
shu bilan birga jamiyatga nisbatan oshkoralik va natijalar ustidan nazoratni kuchaytirishga sababchi boʼladi. Universitetlar
boshqaruvi mustaqil, hisobdorlik va baholashni bogʼlashi kerak. Shu maqsadda bizning OTMlarida ushbu tizimning
Абстракт
Высшие учебные заведения имеют особое значение в обществе, потому что они рассматривают-
ся как основная опора для будущего поколения общества, и они могут вести общество к прогрессу
или вести его к упадку. Поэтому высшие учебные заведения несут двойную ответственность перед
людьми, поколением и обществом. А это, в свою очередь, должно быть направлено на справедливость,
подотчетность, прозрачность, подотчетность и рост в управлении высшими учебными заведениями.
И это принципы корпоративного управления.
Kalit so’zlar:
Oliy taʼlim muassasasi, korporativ boshqaruv, javobgarlik, yuksalish, shaffoflik.
Key words:
Higher education institution, corporate governance, accountability, growth, transparency.
Ключевые слова:
ВУЗ, корпоративное управление, подотчетность, рост, прозрачность.
53
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
boshlangich qadamlari qoʼyilgan, jumladan, Oʼzbekiston Prezidentining “Davlat oliy taʼlim muassasalarining akademik
va tashkiliy-boshqaruv mustaqilligini taʼminlash boʼyicha qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida”gi qarorida 35ta OTMga
moliyaviy mustaqillik berildi.
MATERIAL VA METOD
Ushbu maqola ma’lumotlari turli xil davlat vazirliklari va idoralaridan olingan ikkilamchi ma’lumotlar, shuningdek, statistik
hisobot va hujjatlar tahliliga asoslanadi. Ma’lumotlar tahlili seminarlar, fokus-guruh muhokamalari va ish beruvchilar bilan
ekspert so’rovnomalar asosida to’ldirildi.
TAHLIL VA NATIJA
Hozirgi kunda, respublikamizda jami oliy ta’lim muassasalari soni 210 ta bo’lib shundan 115 ta davlat tassarufida
va 65 ta nodavlat hamda chet el OTM filiallari 30 tani [5] tashkil etmoqda (1-rasm).
1- rasm. Respublika bo’yicha OTM soni
Ushbu OTMlarni viloyatlar kesmida ko’radigan bo’lsak, quyidagi raqamlarga duch kelishimiz mumkin, jumladan,
poytaxtda faoliyat yuritayotgan OTMlar soni 63ta, Samarqand viloyatida Toshkent shaharidagi nisbata 4.5 barobar kam
ya’ni 14 ta, Farg’ona viloyatida esa salkam 6 barobar kam ya’ni 11 ta OTM faoliyat yuritib kelmoqda (2-rasm).
2-rasm. OTM respublika viloyatlari kesmida
Keyingi 3-rasmda, respublika bo’yicha OTMlarda faoliyat yuritayotgan professor-o’qituvchilar soni hamda tahsil
olayotgan talabalar soni ko’rsatilgan. Demak, respublika bo’yicha 783 ming nafar talaba OTM tahsil olib kelmoqda,
shundan 33 foizi (254 881) Toshkent shahrida, 9 foizi (76 032) Samarqand viloyatida va 7 foizi (52 913) Qoraqalpog’iston
respublikasida joylashgan OTMlarda tahsil olib kelmoqda (3-rasm).
54
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
3-rasm. OTMlarda talabalar va professor-o’qituvchilar soni.
OTMlarni qamrab olish darajasi bo’yicha ma’lumotlarni tahlil qiladigan bo’lsak, Maktabgacha va maktab ta’limi
vazirligi ma’lumotiga ko’ra, 2022 yilda jami 385 437 nafar maktab bitiruvchilaridan 295 393 nafari, yoki 77 foizi oliy ta’lim
muassasalariga kirish imtihonlarida ishtirok etgan. Ularning 85 869 nafari yoki 23 foizi davlat oliy ta’lim muassasalariga
o‘qishga qabul qilingan bo‘lib, bu ko‘rsatkich 2021 yilga nisbatan +4% ga, 2020 yilga nisbatan +12% ga oshgan [6].
4-rasm. OTM bitiruvchilarni qamrab olish prognozi [7]
Lekin, ko’rinib turganidek, OTMlarida bitiruvchilarni qamrab olishga hali ham ehtiyoj yuqori, jumladan, 2030 borib,
bitiruvchilarni qamrab olishni 50 foizga oshirishni rejalashtirilgan bu esa 782 993 nafar talabadan 1.174 millionga
yetkazish degani.
Endi, o’z navbatida talabalar kontingenti oshirish yaxshi, lekin talabalarni bilib va ko’nikmalarni berish uchun
ilmiy salohiyatga ega bo’lish muhim ko’rsatkichlardan biridir. Ushbu masalada, “Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasi”da ilmiy salohiyatiga oid barcha ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan Milliy ilmiy portalni yaratish hamda nufuzli
xalqaro ilmiy-texnik ma’lumotlar bazalarida ilmiy tashkilotlar va oliy ta’lim muassasalarining ilmiy salohiyatini oshirish
choralarini ko‘rish choralari beligilangan.
5-rasm. OTMlarda ilmiy salohiyatni oshirish rejasi (foiz)
55
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
Ko’rinib turganidek, hozirga vaqt respublikada 210 ta OTMlar faoliyat yurutib kelmoqda (1-rasm), ushbu ta’lim
dargohlarida 782 993 nafar talaba ta’lim olmoqda (4-rasm), bu ta’lim jarayonida faol ishtirok etayotgan professor-
o’qituvchilar salohiyati salkam 40 foizni (5-rasm) tashkil etmoqda.
6-rasm. OTMlarda boshqaruvini avtomatlashtirish jarayoni (foiz)
O’z navbatida, endi ushbu tizimni boshqaruviga axborotlashtirish tizimini joriy etish muhimdir. Shundagina,
boshqaruv qarorlarini qabul qilishda, inson omilini kam ta’sir ko’rsata olishiga erishish mumkin. Ushbu sohada anchagina
kamchiliklarimiz bor, jumladan, bir xabarni bosh offis(rektorat)dan fillial (fakulteti)ga borishga ancha vaqt ketadi, yoki
fakultet hisobotlarni taqdim etishda hali ham xodimlarni fiziologik ishtirokini ta’minlash ustuvor qaraladi.
Shu kabi axborot almashinuv jarayoni quyidagi rasmda ham ko’rishimiz mumkin, ta’lim qamrovi va ilmiy saholiyatni
oshirish bilan birga ushbu ko’rsatkichni ham 100 foizga chiqarish rejalashtirilgan.
XULOSA
Bu qismda aytishim kerak bo’lgan, so’z yakunim quyidagilarni o’z ichiga oladi, ta’limga e’tibor berayotgan davlat
ta’limga kam e’tibor berayotgan davlatni boshqarishga o’tadi. Demak, bizning OTMlarda ham ta’lim qamrovini kengaytirish
orqali yangi bozorni egallashimiz orqali ilmiy-innovasion salohiyatdan keng foydalanish, istiqbolda ilm-fanni muntazam
isloh qilib borish, zamonaviy bilimga ega va yangicha fikrlaydigan yuqori malakali kadrlar shakllantirish orqali ilmiy
infratuzilmani modernizasiya qilish ishlarini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarishimizga shak-shubha yoq.
Adabiyotlar:
1. Aucoin, P. 1990. Administrative reform in public management: Paradigms,
principles, paradoxes and pendulums. Governance 3(2): 115–137.
2. Leitner, K.H., Elena, S., Fazlagic, J., Kalemis, K., Marinaitis, Z., Secundo,
G., Sicilia, M.A., and Zaksa, K. 2014. A strategic approach for intellectual
capital management in European universities. Guidelines for Implementation,
UEFISCDI Blueprint Series
3. Florez, J.M., M.V. Lopez, and A. Lopez. 2014. Corporate governance,
analysis of the top 100 universities in the Shanghai ranking. Revista de Educacio´n 364: 170–196.
4. Trakman, L. 2008. Modelling university governance. Higher Education Quarterly 62(1/2):
63–83.
5. O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar varizligi, https://edu.uz/uz/pages/sss
6. Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi https://t.me/uzedu/18612
7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi
asosida muallif ishlanmasi
