87
Alfraganus University
БОШҚАРУВ ҚАРОРЛАРИНИ ҚАБУЛ ҚИЛИШДА АХБОРОТ
-
ЛАШТИРИШ ТИЗИМИНИНГ МУҲИМЛИГИ
(“ЎЗБЕК КЎМИР АЖ МИСОЛИДА)
ЗНАЧЕНИЕ ИНФОРМАЦИОННОЙ СИСТЕМЫ В
ПРИНЯТИИ УПРАВЛЕНЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ
(НА ПРИМЕРЕ УЗБЕККУМИР АО)
THE SIGNIFICANCE OF THE INFORMATION SYSTEM
IN MANAGEMENT DECISION-MAKING
(ON THE EXAMPLE OF UZBEKKUMIR JSC)
Анвар Базарбаевич Гафуров
1
1
PhD, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Тошкент, Ўзбекистон. e-mail: g.anvar@mail.ru. ORCID: 0009-0005-
1918-2507
88
Alfraganus University
Аннотация
унё кўмир саноати амалиётида корпоратив бошқарувга хос ишонч,
ошкоралик ва ҳисобдорлик мезонлари инвестицион муҳитни яхшилаш, молиявий барқа
-
рорлик ва барқарор иқтисодий ўсишни таъминлашда муҳим аҳамият касб этмоқда. Кў
-
мир саноати корхоналари бошқарувида ахборотларнинг очиқлик даражаси халқаро кор
-
поратив бошқарув тамойилларнинг асосий хусусиятларидан бири сифатида кўрилмоқда.
Иқтисодий Ҳамкорлик ва Ривожланиш ташкилоти (OECD) маълумотига кўра, ташкилотга
аъзо давлатларда акциядорларга ахборотларни етказиш муддати ўртача 15-21 кунни таш
-
кил этса, аъзо давлатларнинг 5 фоизида, яъни Япония, Жанубий Корея, Янги Зеландия ва
Исландияда 15 кундан кам, Канада, Италия, АҚШ, Венгрия, Голландия ва Чехияда 30 кун
-
ни, Хитой Халқ Республикасининг Гонконг автоном ҳудудида эса акциядорларга ахборот
-
ларни етказиш муддати 20 иш кунини ташкил этади.
Жаҳонда кўмир саноати корпоратив бошқарувида ахборотлаштириш тизимини тако
-
миллаштириш бўйича бир қатор илмий тадқиқотлар, жумладан, инвесторлар учун қулай
вақтда акциядорлик жамиятларидан молиявий ҳисоботларни, керакли маълумотларни
олиш тизимини халқаро стандартлар асосида тадқиқ этиш ҳамда жамият бошқарувида ак
-
циядорларнинг комплекс аралашувини ўрганиш бўйича илмий тадқиқотлар амалга оши
-
риб келинмоқда. Жаҳон амалиётида синалган тажрибаларни татбиқ этиш ва кўмир саноа
-
ти корпоратив бошқарувида ахборотлаштириш тизимини такомиллаштиришнинг илмий
асосларини ишлаб чиқиш ҳозирги даврнинг долзарб масалаларидан бири ҳисобланади.
Д
89
Alfraganus University
Аннотация
лучшение инвестиционной среды, критерий учета, гласности, дове
-
рия, присущих корпоративному управлению на практике мировой угольной промыш
-
ленности, имеет важное значение в обеспечении финансовой стабильности и стабильного
экономического роста. В управлении предприятий угольной промышленности уровень
информационной гласности рассматривается в качестве основных свойств принципов меж
-
дународного корпоративного управления. По сведениям Организации экономического со
-
трудничества и развития, срок доведения информации акционерам государств – членов
организации составляет 15-21 день, в 5% государств – членов, то есть в Японии, Южной
Корее, Новой Зеландии и Исландии – меньше 15 дней, в Канаде, Италии, США, Венгрии,
Голландии и Чехии – 30 дней, в Китайской народной республике и автономном регионе
Гонконг акционеров информируют в течение 20 дней.
В корпоративном управлении мировой угольной промышленности по совершен
-
ствованию системы информатизации проводятся ряд научных исследований, в частности,
исследование на основе международных стандартов системы получения необходимых све
-
дений, получение финансовых отчетов акционерных обществ в удобное для инвесторов
(будущих акционеров) время, а также научные исследования по изучению комплексного
вмешательства акционеров в общественное управление. Внедрение считанных опытов в ми
-
ровую практику и разработка научных основ совершенствования информационной систе
-
мы в корпоративном управлении угольной промышленности считается одним из актуаль
-
ных вопросов современного времени.
У
90
Alfraganus University
Abstract
mproving the investment environment, the criterion of accounting,
transparency, trust inherent in corporate governance in the practice of the global coal industry, is
essential in ensuring financial stability and stable economic growth. In the management of coal
industry enterprises, the level of information publicity is considered as the main properties of the
principles of international corporate governance. According to the Organization for Economic
Cooperation and Development, the term for communicating information to shareholders of the
member states of the organization is 15-21 days, in 5% of the member states, that is, in Japan,
South Korea, New Zealand and Iceland - less than 15 days, in Canada, Italy , USA, Hungary,
Holland and the Czech Republic - 30 days, in the People's Republic of China and the Hong Kong
Autonomous Region, shareholders are informed within 20 days.
In the corporate management of the global coal industry, a number of scientific studies are
being carried out to improve the informatization system, in particular, a study on the basis of
international standards of a system for obtaining the necessary information, obtaining financial
statements of joint-stock companies at a convenient time for investors (future shareholders),
as well as scientific research to study a comprehensive shareholder intervention in public
administration. The introduction of a few experiments into world practice and the development
of scientific foundations for improving the information system in the corporate management of
the coal industry is considered one of the topical issues of modern times.
I
91
Alfraganus University
Калит сўзлар:
корпоратив бошқарув, ахборот, ошкоралик, шаффофлик, инве
-
стор.
Ключевые слова:
корпоративное управление, информация, раскрытие информации,
прозрачность, инвестор
Key words:
corporate governance, information, disclosure, transparency, investor
Кириш
К
орпоратив бошқарув ривожланишининг бир неча минг йиллик тарихини ҳисобга
олган ҳолда ҳозирги кундаги корпоратив бошқарув тизимининг шаклланиш жа
-
раёни ўрганилган. Шериклик муносабатларида иштирокчилар ўртасида умумий мақсад
ва мулкка эгалик хисининг вужудга келиши, уларнинг бир мақсад ортида бирлашиши,
шерикчилик асосида эришилган натижадан манфаатдорлик ва шерикларнинг ҳар бири
-
нинг вазифаси ҳамда бажарган амалларига қараб якуний натижани ўзаро тақсимланиши
ёритилган.
Бу борада олиб борилган тадқиқот натижалари шуни кўсатмоқдаки, корпоратив
бошқарув тизими ривожланишида ҳар бир ҳудуднинг акцияларга эгалик қилиши, мо
-
лиявий тизими ва манбалари, урф-одатлари, мавжуд бозор муносабатлари, давлатнинг
корхоналар бошқарувига аралашув даражаси макроиқтисодий барқарорлик ҳамда иқти
-
содий ислоҳотларнинг давомийлиги ва жадаллиги билан узвий боғлиқликда шаклланади.
Юқорида санаб ўтилган омиллар акциядорлик жамияти тизимининг яралишига билвоси
-
та таъсир қилади (1-расм).
1-расм. Корпоратив бошқарувнинг шаклланишига таъсир қилувчи омиллар [1]
Шу нуқтаи назардан корпоратив бошқарувни «тизимли бошқарув»[2], «даромад
олишда биргаликдаги ҳаракат» [3], «мақсадга эришишдаги фаолият мажмуи»[4], «даро
-
мадларни иштирокчилар ўртасида адолатли тақсимлаш»[5], «манфаатлар мувозанатини
ўрнатиш»[6] каби тушунчалар билан ифодаланишини инобатга олган ҳолда тадқиқотчи бу
борадаги мавжуд қарашларни бойитган ҳолда «Корпоратив бошқарув бу - корхона фаоли
-
ятига бевосита ва билвосита алоқадор ҳамда манфаатдор бўлмаган шахсларнинг фикрини
инобатга олган ҳолда корхонанинг истиқболини белгилаш жараёнидир» деб таърифлаган.
Халқаро молия корпорацияси корпоратив бошқарув корхона фаолиятига ижобий
таъсир қилиш жараёни бошқарув тизимининг 4 та босқичи билан таснифланиши асослаб
берган (2-расм). Биринчи босқичда корпоратив бошқарув тизимини жорий этишда, энг
аввало, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни шакллантириш орқали корхонанинг ижобий
имижини ўзгартиришга олиб келиши кўрсатилган. Биринчи босқичнинг самараси иккин
-
92
Alfraganus University
чи босқични шаклланишига замин бўлади ва ушбу босқичда эса корпоратив бошқарув
тизимига дастлабки қадамлар қўйилгани учун капитал харажатлари камайтиради. Ушбу
босқичларнинг самараси учинчи босқичда яъни ривожланган корпоратив бошқарув ти
-
зимига асос солади. Бунинг натижасида корхона капитал бозорига киришга имконияти
яратилади. Халқаро молия корпорациясининг таъкидлашича, корпоратив бошқарувнинг
тўртинчи босқичида корхона операцион самарадорлиги яхшиланиши туфайли етакчилик
даражасига етиши кўрсатилган.
Корпоратив бошқарувда деярли барча корхоналарда ахборот тузилмаларининг сама
-
рали бўлиши учун бошқарувда шаффофлик ва улар фаолиятини самарали баҳолаш учун
технологиялар орқали кузата олиш имконияти мавжуд. Шунингдек, корхона фаолиятини
самарали ҳамда тезкор бўлишини таъминлайди. Иккинчи элемент бу хизмат кўрсатишни
яхшилашдир. Демак, ахборот алмашинуви натижасида акциядорлик жамиятларида ҳи
-
собот бериш, маълумотларни ўз вақтида жойлаштириш кабилардир. Учинчи элемент эса
акциядорлик жамияти фаолиятининг иштирок этишини таъминлашга имкон яратади.
УСУЛ-МЕТОД
«
Ўзбеккўмир» акциядорлик жамияти молиявий-иқтисодий ҳолатини баҳолаш учун
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Давлат иштирокидаги кор
-
хоналарни молиявий соғломлаштириш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тад
-
бирлари тўғрисида»ги 1013-сонли Қарорида келтирилган мезонлар асосида баҳоланган
(1-жадвал).
Жамият фаолиятида тўлов қобилияти (Тқк), ўз айланма маблағлари билан таъмин
-
ланганлик (Ўак), активлар рентабеллиги (Арк), ўз ва қисқа муддатли қарз маблағларининг
нисбат коэффициентлари (Ўқк) АЖда молиявий таваккалчилик мавжуд эмаслигидан да
-
лолат берган. Асосий воситаларнинг эскириш коэффициенти (Авэк<0,5) асосий воситалар
сезиларли даражада эскирмаганлигини кўрсатган. Бироқ, жамиятининг харажатлар рен
-
табеллиги (Хрк<0,05) паст даражада эканлиги молиявий ҳолатнинг қониқарли эмаслиги
-
ни кўрсатмоқда.
93
Alfraganus University
Тадқиқот ишда «Ўзбеккўмир» акциядорлик жамиятининг корпоратив бошқарув ти
-
зимида ахборотлаштириш тизими таҳлили Ўзбекистон Республикаси Давлат активлари
-
ни бошқариш агентлиги (собиқ Ўзбекистон Республикаси Давлат рақобат қўмитаси) ва
Корпоратив бошқарув илмий-таълим маркази томонидан 2016 йил 25 июлда тасдиқлан
-
ган «Корпоратив бошқарув тизимини баҳолаш» сўровномасининг 7-банди «Ахборот сиё
-
сатини баҳолаш» мезони асосида амалга оширган (2-жадвал).
Ушбу сўровномада энг юқори кўрсаткич учун 320 балл, энг кам кўрсаткичларга эса
-170 балл берилган. Ахборотларни давлат, рус ва инглиз тилларида ошкоралик мезонла
-
рининг ҳар бирининг 20та кўрсаткичларида маълумотлар келтирилмаган бўлса -50 балл.
ОАВларда жамият тўғрисида материалларининг кўрсатилганлиги ҳамда мутахассислар
-
нинг таҳлиллари веб-сайтда жойлаштирилганлиги тўғрисидаги маълумотларнинг мав
-
жудлигига 10 баллдан, мавжудмаслигига эса -10 баллдан берилган.
Тадқиқотчининг таҳлилларига кўра, «Ўзбеккўмир» акциядорлик жамияти веб-сайти
-
да корпоратив бошқарув тизимига тааллуқли ахборотларни давлат, рус ва инглиз тилида
жойлаштириш бўйича таҳлилларнинг умумий кўриниши қуйидагича (2-расм). Унга кўра,
жамиятнинг акциядорларга ахборотларни давлат тилида ошкоралик кўрсаткичи 100 бал
-
лдан 28 баллни, рус тилида 13 баллни ва инглиз тилида 0 баллни кўрсатган.
2-расм. «Ўзбеккўмир» АЖ корпоратив бошқарувга оид ахборотларни
давлат, рус ва инглиз тилида ошкор қилиниши (балл)
94
Alfraganus University
Тадқиқот ишда «Ўзбеккўмир» акциядорлик жамиятининг «Корпоратив бошқарув ти
-
зимини баҳолаш» сўровномасининг 7-банди «Ахборот сиёсатини баҳолаш» мезони асоси
-
да умумий таҳлил кўрсаткичлари қуйидагича жами 320 баллдан 41 баллни ташкил этган,
бу эса 12 фоизни кўрсатган. Шунингдек, авторефератнинг 2-жадвалида кўрсатилган тўр
-
тинчи ва бешинчи мезонларда ҳам ҳеч қандай маълумот топилмагани қайд этилганлиги
сабабли ҳар иккала мезонларга -10 балллардан берилган. Таҳлилнинг умумий кўриниши
-
ни қуйидаги 3-расмда кўрсатилган.
3 -расм. «Ўзбеккўмир» АЖ корпоратив бошқарувида ахборот сиёсатини баҳолаш
«Ўзбеккўмир» акциядорлик жамиятининг акциядорларга тўланган дивидендлар
тўғрисидаги 2007-2018 йилларга оид маълумотлар таҳлили (3-жадвал) шуни кўрсатмоқда
-
ки, 2007-2011 йиллар оралиғида жамиятнинг акциядорларга ҳисобланган дивидендлар
-
нинг тўланмаган қисми 95 фоизни, 2012-2015 йилларда ўртача 60 фоизни, 2016-2018 йиллар
оралиғида эса 30 фоизни ташкил этган. Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, ҳисобланган ле
-
кин тўланмаган дивидендлар миқдорининг камайиши асосан ҳисобланган дивиденд миқ
-
дори камайиб бориши билан ифодаланади.
95
Alfraganus University
Ўтказилган сўровнома натижалари ва экспертлар фикрига кўра дивиденд миқдори
-
нинг пасайиб бориши нафақат АЖ ишлаб чиқариш ва молиявий ҳолатининг ёмонлаш
-
ганлиги, шунинг билан биргаликда мулкдорларнинг якуний натижалардан манфаатдор
-
лиги ва мотивациясининг сусайиб борганлиги билан ҳам боғлиқ.
НАТИЖА
«
Ўзбеккўмир» АЖнинг акциядорларига тўланган дивиденд кўрсаткичи билан жа
-
миятда ахборот ошкоралик кўрсаткичи 4-жавдал келтирилган. «Ўзбеккўмир» АЖ
-
нинг ахборот ошкоралик кўрсаткичи 2-расмда қайд этилган. Ушбу ошкоралик кўрсаткичи
бўйича эксперт хулосасига асосан баҳоланган ва унда жамиятнинг веб-сайти ишга туши
-
рилган вақт, ахборотларни жойлаштирилиб борилиши ҳамда анъанавий тизим орқали ах
-
боротларни акциядорларга етказилган мезонлари инобатга олинган. Ушбу кўрсаткичлар
регрессион таҳлилни амалга ошириш учун қаратилган.
Тадқиқотчи 4-жадвал маълумотлари таҳлилида (Y) натижавий омил сифатида тўлан
-
ган дивиденд олинган ҳамда таъсир этувчи омил сифатида АЖда ахборотларни ошкора
-
лик кўрсаткичи (X) олинган. Жадвал маълумотларини компьютер Microsoft Excel дастури
ёрдамида қайта ишлаш асосида қуйидаги регрессион таҳлил натижаларига эришилган
(5-жадвал):
96
Alfraganus University
Тадқиқотчининг 5-жадвалдаги олинган таҳлил натижалардаги коэффициент миқдор
-
ларидан кўриниб турибдики, «Ўзбеккўмир» АЖда ахборотларни ошкоралик кўрсаткичи
1 фоизга ошиши жамият акциядорларига тўланадиган дивидендларини 0,53 фоизга оши
-
шига олиб келади.
Регрессион таҳлил натижаларининг R
2
–детерминация коэффициентининг 0,66 тенг
бўлиши тузилган моделдаги ўзгарувчи омил натижавий омилни 66 %га ифодалаганини
англатади, F
хисоб
= 19.83>F
критик
=4,96. Тузилган моделнинг параметрларини Стьюдент мезони
бўйича баҳолаганда унинг критик қиймати 1,81 га тенг юқорида келтирилган регрессия
тенгламасининг ҳисоботидан маълумки ушбу мезоннинг ҳисобланган қиймати критик
қийматдан катта бўлиши тузилган моделдаги параметрлар аҳамиятли эканлигини ифо
-
далайди. Натижавий омил билан таъсир этувчи омиллар ўртасидаги корреляцион боғла
-
нишни ифодалайдиган регрессиянинг тенгламасини «Энг кичик квадратлар» усулидан
фойдаланиб қуйидагича акс эттириш мумкин бўлади:
Ln(Y)
=10,1371391+0,536778046*Ln(x) (1)
Юқорида берилган формулага асосан, «Ўзбеккўмир» акциядорлик жамияти акция
-
дорларига тўланадиган дивидендлар миқдорининг «Excel» дастури ёрдамида, экстраполя
-
циянинг сирғанчиқ ўртача методини қўллаш орқали прогноз натижаси қуйидагича:
97
Alfraganus University
Ушбу прогноз натижасига кўра, «Энг кичик квадратлар усули»да жамият акциядор
-
ларига тўланадиган дивидендлар миқдори ўсиб боришини кўрсатган, яъни 2018 йилга
нисбатан 2023 йилда 377 млн. сўм (54 фоиз)га кўпдир, «Сирғанчиқ ўртача усули»да 243
млн. сўм (0.0041 фоиз)га ва «Экспоненциал текислаш усули»да эса 174 млн. сўм (0.4022
фоиз)га камдир. Прогнознинг 2022 йилда 2018 йилга нисбатан «Сирғанчиқ ўртача усули»
ва «Энг кичик квадратлар усули» усулларида ўсишларни кўрсатилган, яъни 0.008 ва 45 фо
-
изларга кўтарилган, ушбу йилда фақат «Экспоненциал текислаш» усулида 71 фоизга ка
-
майиш қайд этилган.
ХУЛОСА
«
Ўзбеккўмир» акциядорлик жамияти корпоратив бошқарув тизимида акциядор
-
ларнинг жамият бошқарувидан манфаатдорлик даражаси пастлиги ҳам, ўз навба
-
тида, жамият бошқарувидан ахборотлаштириш тизимини такомиллаштириш эвазига ак
-
циядорларга ишонарли маълумотларни ўз вақтида тақдим этиш ва ушбу маълумотларни
бирламчи манбада етказилиши, акциядорларни бошқарувдаги фаоллиги ва манфаатдор
-
лигининг ошишига олиб келиши таклиф этилди.
«Ўзбеккўмир» акциядорлик жамиятида Ўзбекистон Республикаси Давлат активлари
-
ни бошқариш агентлиги (собиқ Ўзбекистон Республикаси Давлат рақобат қўмитаси) ва
Корпоратив бошқарув илмий-таълим маркази томонидан 2016 йил 25 июлда тасдиқлан
-
98
Alfraganus University
ган сўровнома асосида давлат тилида жамият веб-сайтида ахборотлар ошкоралиги 28 бал
-
лни кўрсатди. Тадқиқотчининг таъкидлашича, ушбу кўрсаткич акциядорлар учун муҳим
бўлган кўрсаткичлар билан қамраб олинса, 55 баллни ташкил этади ҳамда ўз навбатида,
акциядорларга тўланадиган дивиденд миқдорини ҳам 0.5296 фоизга оширади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Хамидулин М.Б. Финансовые механизмы корпоративного управления. Моногра
-
фия.- Т.: Молия, 2008,
2. Иқтисодий Ҳамкорлик ва Ривожланиш ташкилоти/ Organisation for Economic
Co-operation and Development (OECD)
3. Зайнутдинов Ш.Н. ва Рахимова Д.Н. Корпоратив бошқарув асослари. – Т.,
Akademiya, 2007. – 48б.
4. Суюнов Д. Корпоратив бошқарув механизими: муаммо ва ечимлар. Моногра
-
фия. –Т.,Молия, 2007.-319б.
5. Хамидулин М.Б. Финансовые механизмы корпоративного управления. Моно
-
графия.- Т., Молия, 2008,- 204с.
6. Хашимов А. Ўзбекистонда интеграциялашган корпоратив тузилмаларни бо
-
шқариш методологиясини такомиллаштириш.: иқтисод фанлари доктори илмий да
-
ражасини учун дисс.иши. – Т., 2007. – 338б
7. 0,1 – 0,3 – кучсиз; 0,3 – 0,5 – сезиларли; 0,5 – 0,7 – ўртача ; 0,7 – 0,9 – кучли; 0,9 – 1,0
– ўта кучли. И.В.Орлова, В.А.Половников Экономико-математические методы и моде
-
ли: компьютерное моделирование. Учебное пособие. – М.: Вузовский учебник, 2009. –
С.175.
8. The International Finance Corporation & the U.S. Department of Commerce, The
Russia Corporate Governance Manual, p.13, https://www.trade.gov/goodgovernance/
CorpGovManual.asp
9. Арипов А.Н., Мирзаҳидов Х.М., Шерматов Ш.Х. ва бошқалар Давлат бошқару
-
вида ахборот-коммуникация технологиялари умумий тушунчалар. жаҳон тажрибаси.
Ўзбекистонда жорий этиш истиқболлари, Т.-2005,
10. 2005 UNDP Digital Development Initiative Programme, 47-б.