19
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
Bo`tayev Sardor
Alfraganus universiteti Ijtimoiy-fanlar
kafedrasi dinshunoslik fani o'qituvchisi
ORCID: 0009-0007-5486-134X
E-mail:sardorunbutayevun@gmail.com
KALOM ILMINING YIRIK
NAMOYANDASI
SA'DUDDIN TAFTAZONIYNING
FALSAFIY QARASHLARI
20
1 (6) 2024
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
Annotatsiya.
Taftazoniy Muhammad ibn Umar Sa’duddin (1322-1392) – qomusiy olim, kalom ilmining yirik
namoyandasi, uning falsafiy, gnoseologik, mantiqiy muammolarini tadqiq qilishga muhim hissa qo‘shgan mutafakkir.
U yaratgan kitoblar Islom ilohiyotini tizimlangan shaklga keltirib, ommalashtrishga va o‘qitishga mo‘ljallangan bo‘lib,
keyinchalik bir necha asrlar davomida ko‘pchilik madrasalarda darslik va o‘quv qo‘llanmalari sifatida foydalanilgan.
Buning asosiy sababi allomaning yoritiladigan muammo va masalalarga keng ko‘lamli, xolisona nuqtai nazardan
yondasha bilishi, bag‘rikeng, betoqatlikka o‘rin qoldirmaydigan, boshqalarning fikr-mulohazalarini sinchiklab ko‘rib
chiqish va beg‘araz baholashga qodir ekanligi bilan izohlanib, bu olimlar tomonidan keng tan olingan. Shijoatkor olim
Taftazoniy o‘z davrining murakkab va qaltis falsafiy masalalari bilan shug‘ullanganligini qayd etish lozimdir.
Аннотация.
Тафтазани Мухаммад ибн Умар Саадиддин (1322-1392) — энциклопедист, крупный предста
-
витель науки о слове, мыслитель, внесший значительный вклад в исследование ее философских, эпистемоло
-
гических и логических проблем. Созданные им книги предназначались для популяризации и образования,
приведения исламского богословия в систематизированную форму и на протяжении нескольких столетий
использовались в качестве учебников и учебных пособий во многих медресе. Основная причина этого в том,
что ученые умеют подходить к освещаемым проблемам и вопросам с широкомасштабной, объективной точки
зрения, толерантны, не оставляют места нетерпению, умеют внимательно учитывать и беспристрастно оцени
-
вать мнения других. признан Следует отметить, что Тафтазани, амбициозный ученый, занимался сложными и
изменчивыми религиозно-философскими проблемами своего времени.
Annotation.
Taftazani Muhammad ibn Umar Sa’diddin (1322-1392) is an encyclopedist, a great representative of the
science of the word, a thinker who made a significant contribution to the research of its philosophical, epistemological,
and logical problems. The books he created were intended for popularization and education, bringing the Islamic
theology into a systematic form, and were used as textbooks and training manuals in many madrasahs for several
centuries. The main reason for this is that scholars can approach the problems and issues covered from a wide-scale,
objective point of view, are tolerant, leave no room for impatience, and are able to carefully consider and impartially
evaluate the opinions of others. widely recognized by It should be noted that Taftazani, an ambitious scientist, dealt
with complex and volatile religious and philosophical issues of his time.
Kalit so`zlar: Taftazoniy, gnoseologik, Niso, kalom, mantiq, aqoid, daqiq al-kalom, “Bilimning sabablari”.
KIRISH
Taftazoniy Muhammad ibn Umar
Sa’duddin (1322-1392) – qomusiy olim,
kalom ilmining yirik namoyandasi,
uning falsafiy, gnoseologik, mantiqiy
muammolarini tadqiq qilishga muhim
hissa qo‘shgan mutafakkir. U yaratgan
kitoblar Islom ilohiyotini tizimlangan
shaklga
keltirib,
ommalashtrishga
va o‘qitishga mo‘ljallangan bo‘lib,
keyinchalik bir necha asrlar davomida
ko‘pchilik madrasalarda darslik va o‘quv
qo‘llanmalari sifatida foydalanilgan.
Buning asosiy sababi allomaning
yoritiladigan muammo va masalalarga
keng
ko‘lamli,
xolisona
nuqtai
nazardan yondasha bilishi, bag‘rikeng,
betoqatlikka o‘rin qol-dirmaydigan,
boshqalarning
fikr-mulohazalarini
sinchiklab ko‘rib chiqish va beg‘araz
baholashga qodir ekanligi bilan
izohlanib, bu olimlar tomonidan keng
tan olingan. Shijoatkor olim Taftazoniy
o‘z davrining murakkab va qaltis falsafiy
masalalari bilan shug‘ullanishdan ham
qaytmagan.
Taftazoniy
722
hijriy
(1322
milodiy) yilning safar oyida hozirgi
Ashxabod shahri yaqinidagi Niso
muzofotining Taftazon qishlog‘ida
tug‘ilgan. Yoshligidayoq katta qobiliyat
namoyan etgan Taftazoniy o‘sha
davrning mashhur olimlari Iljiy va
Qutbiddin Taxtoniydan bir necha fanlar
bo‘yicha dars olib, ularni shunchalik
egalladiki, o‘zining yigitlik davridayoq
yozilgan birinchi kitobi orqali olimlar
o‘rtasida keng tanildi va o‘zi dars bera
boshladi. Keyinchalik olim qariyb 30 yil
mobaynida Movarounnahr va Xuroson
madrasalarida qator ilohiy va falsafiy
fanlardan dars berdi va ular sohasida
samarali ijod olib bordi. Shu bilan birga
u bir necha mashhur mutafakkirlar
asarlariga sharhlar yozganligi ma’lum.
Turli mamlakat va mintaqalardan
taniqli olim va hunarmandlarni to‘play
boshlagan Amir Temurning taklifi
bo‘yicha keng shuhrat qozongan
Taftazoniy ham Samarqandga kelib,
ilmiy ijodining yangi samarali davrini
boshladi. U qator olimlar o‘rtasidagi
munozaralarda faol qatnashdi, xususan,
uning mashhur mutafakkir Mir Sayyid
Sharif Jurjoniy bilan olib borgan bahslari
katta qiziqish uyg‘otgan. Taftazoniy
umrining oxirigacha Samarqandda
yashab, shu shaharda 1392 yilda vafot
etgan.
Taftazoniyning ilmiy merosi juda
keng va ko‘p qirrali bo‘lib, o‘zida islom
falsafasi, kalom, mantiq, she’riyat,
arab tili, geometriya va boshqa qator
fanlar bo‘yicha asarlarni qamrab oladi.
Taftazoniy qirqdan ortiq kitob yozganligi
ma’lum. Uning saqlanib qolgan hamda
alohida ahamiyat kasb etgan eng muhim
va yirik asarlaridan quyidagilarni
ko‘rsatish mumkin: “Tahzib al-mantiq
va-l-kalom” (“Mantiq va kalomga sayqal
berish”), bizgacha Jaloliddin Davoniy
va Kurdistoniylarning sharhlari orqali
yetib kelgan; “Maqosid fi ilm al-kalom”
yoki “Maqosid at-tolibin fi usul ad-
din” (“Din asoslarini izlovchilarning
maqsadlari”). Bulardan tashqari, “al-
Mutavvol” (“Keng talqin”), “Muxtasar
al-maoni” (“Qisqacha ma’nolar”), “al-
Irshod al-Hodiy” (“Yo‘l boshlovchi
rahbar”) asarlari ma’lum. Uning “Sharh
al-maqosid” (“Maqsadlar sharhi”) asari
Qur’on bo‘yicha o‘sha davrning haqiqiy
qomusi ekanligini zamonaviy olimlar tan
olmoqda. Ushbu asarlaridan tashqari,
uning o‘zidan oldin o‘tgan mutafakkirlar
kitoblariga yozgan sharh va hoshiyalari
yetib kelgan. Ulardan eng mashhuri
Najmiddin Nasafiyning “Aqoid” asari
sharhiga bag‘ishlangan “Sharh al-
aqoid al-nasafiya” bo‘lib, mazkur sharh
shorihning o‘z qarashlarini keng qamrab
olgan va keyinchalik besh asr davomida
islom ilohiyoti bo‘yicha me’yoriy
darsliklardan biri sifatida xizmat qilgan.
XIII asr oxiri – XIV asr birinchi yar-
mida yashagan Kotibiyning mantiqqa
oid “ash-Shamsiya” risolasiga yozilgan
“as-Sa’diya” nomli sharh ham mazkur
turkumga kiradi. Samarqandda saqla-
nayotgan va qadimgi yunon olimi
Yevklidning parallel to‘g‘ri chiziqlar
haqidagi postulatini isbotlashga bag‘ish-
langan “Risola fi zavoye al-musallas”
(“Uchburchakning
burchaklari
haqida risola”) asari allomaning ilmiy
21
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
qiziqishlari doirasi naqadar kengligidan
dalolat
beradi.
O‘z
navbatida,
Taftazoniyning bir necha asarlariga
keyingi yirik olimlar tomonidan
ko‘pgina sharhlar yozilganligi ma’lum.
Allomaning
kalom
muammolarini
yoritishga bag‘ishlangan asarlari boy
falsafiy mazmunga ega bo‘lib, o‘z
davrida falsafa sohasida ham muhim
ahamiyat kasb etgan. Taftazoniy ularda
ko‘tarilgan muammolarni batafsil va
chuqur yoritishga, qator masalalar
bo‘yicha, jumladan, falsafiy nuqtai
nazardan o‘zining yangi talqinini
berishga harakat qilgan.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA
METODOLOGIYA
Sa’duddin Taftazoniy qirqdan ortiq
asar yozgan . Jumladan, allomaning
ilmiy faoliyatida yurtimizdan chiqqan
yetuk olimlarning qimmatli asarlariga
sharhlar bitish ham yetakchi o‘rin
egallaydi. U Abu Hafs Nasafiyning
“Aqoid
an-Nasafiy”,
Mahmud
Zamaxshariyning “Tafsir al-kashshof”
va “Navobig‘ al-kalim” nomli asarlariga
mufassal sharh va hoshiyalar yozgan.
Olim tafsir, fiqh, kalom, nahv, balog‘at va
mantiq kabi sohalarni puxta o‘zlashtirib,
shu sohalarda ko‘plab kitoblar tasnif
qilgan. Zero, u o‘n olti yoshidayoq
“Sharh at-tasrif al-iziy” nomli asarni
yozib tugatgan[10]. Ma’lumotlarga
qaraganda,
uning
ilmiy-ma’naviy
merosiga tegishli asarlar qirqdan ortiq.
Ulardan mashhurlari:
Kalom ilmiga oid:
1. Kitob al-maqosid.
2. “Al-Maqosid fi ilm al-kalom”
(Sharh al-maqosid) yoki Sharh ash-
sharh.
3. “Sharh al-aqoid an-nasafiya.”
4. “Ar-Radd ala Zindiqa Ibn
Arabiy.”
Usul al-fiqh ilmiga oid:
1. “Talvih fi kashf haqoiq at-
tanqih.”
2. “Sharh al-muxtasar alo kitob
muntaho as-savol val-amal fi ilmay al-
usul val-jadal.”
3. “Ni’am as-savobig‘ fi sharh al-
kalim an-navobig‘.”
Fiqh ilmiga oid:
1. “Fatovo al-hanafiya.”
2. “Sharh faroiz as-Sirojiya.”
3. “Al-Miftoh fi furu’ al-fiqh ash-
Shofiiy.”
4. “Ixtisor sharhi talxis al-jome’ al-
kabir.”
5. “Sharh fiqh al-Kaydoniy.”
6. “Kitob al-ihzor.”
Hadis ilmiga oid:
1. “Arba’un fi al-hadis.”
2. Risolat al-ikroh.
Tafsir ilmiga oid:
1. Alloma Mahmud Zamaxshariy-
ning “Tafsir al-kashshof” tafsiriga
yozilgan hoshiya “Talxis al-kashshof”.
2. “Kashf al-asror va iddat al-abror
fi tafsir al-Qur’on.”
Nahv ilmi (arab tili grammatikasi)
ga oid:
1. “Sharh at-tasrif al-izziy.”
2. “Irshod al-Hodiy.”
3. Sa’diyning “Bo‘ston” nomi bilan
mashhur devonining turkiy tildagi
nasriy tarjimasi.
Balog‘at ilmiga oid:
1. “Sharh al-mutavval” yoki “Sharh
at-talxis al-mutavval”. “Damashqning
Voizi” nomi bilan mashhur bo‘lgan
Shayx Jaloliddin ibn Abdurrahmon
Qazviniy Shofi’iyning “Talxis al-miftoh
fi-l-ma’oniy val-bayon” asariga yozilgan
sharh.
2. “Muxtasar al-ma’oniy.” Bu sharh
“Sharh at-tasrif al-iziy” asariga bitilgan
ikkinchi mashhur sharhining nomi
bo‘lib, u yana “Muxtasar sharh Talxis al-
miftoh” ismi bilan ham ma’lumdir.
3. “Sharh kitob al-Miftoh.” Ushbu
asar Alloma Sirojiddin Abu Ya’qub Yusuf
ibn Abu Bakr Sakkokiyning “Kitob al-
miftoh” risolasiga yozilgan sharhdir.
4. “Sharh al-qism as-solis min al-
miftoh.”
Mantiq ilmiga oid:
1. “Tahzib al-mantiq val-kalom.”
2. “Sharh ar-risola ash-shamsiya.”
Arifmetika va geometriyaga oid:
1. “Sharh ar-risola ash-shamsiya fi-
l-hisob.”
2. “Risola fi zavoiy al-musallas.”
3. “Tasoviya az-zavoya.”
Taftazoniy yashagan davrning
uning ijodiga bevosita ta’sir qilgan tarixiy-
ma’naviy omillaridan biri shun-dan
iboratki, o‘sha vaqtda islomda mantiqiy
dalillarga tayanib diniy ta’limotni
asoslashga harakat qiluvchi nazariy
ilohiyot – kalom uning nazariy, xususan,
falsafiy, mantiqiy muammolari bilan
davr imkoniyatlari doirasida kengroq va
chuqurroq shug‘ullanishni taqozo etgan.
Taftazoniy ta’kidlashicha, o‘z vaqtida
kalomning ayrim vakillari tufayli,
ayniqsa, mo’taziliylar va shu bilan birga
falsafaning turli oqimlarining faoliyati
bilan bog‘liq davrlarda islom dinini talqin
qilishda rasionalistik yondashuvning
maqomi ancha mustahkamlangan edi.
Keyinchalik davlatning himoyasiga
tushgan ash’ariylar ta’sirida falsafaning
kalomdagi ahamiyati ancha pasaygan
bo‘lib, asosan, XIII asrga kelib kalom
sharqiy
peripatetizm,
ya’ni
Ibn
Sino yaratgan falsafiy maktab bilan
yaqinlasha boshladi. Taftazoniyning
yaqin zamondoshi Ibn Xaldunning
fikricha, so‘nggi mutakallimlar davrida
“kalom masalalari va falsafa masalalari
shunchalik qorishib ketganki, hatto bu
fanlarni bir biridan ajratish qiyin edi”.
Ibn Xaldun Misrda “keng tanilgan
Sa’diddin Taftazoniy”ning turli fan-
lar haqidagi ko‘pgina kitoblarini
ko‘rganini yoza turib, ularning bir
qismi kalomga bag‘ishlanganligini
ta’kidlaydi va quyidagi xulosaga keladi:
“Ularning mazmuni olimning falsafiy
fanlarda bilimdon bo‘lganligi va aql
muammosi bilan bog‘liq bo‘lgan qolgan
boshqa fanlarda ham ancha ilgarilab
ketganligidan dalolat beradi”.
Ko‘rinib
turibdiki,
Sa’duddin
Taftazoniy deyarli barcha fan sohalariga
oid qimmatli asarlar yozib qoldirgan.
Ularning har biri necha-necha ilmiy
tadqiqotlarga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Shuningdek, alloma asarlaridan XIV-
XVI asrning ikkinchi yarmigacha
Movarounnahr va uning atrofidagi
madrasalarda o‘quv qo‘llanmasi sifatida
foydalanilganligi ham buni yana bir
marta isbotlaydi.
NATIJALAR
Taftazoniy Nasafiy qatori bilish
jarayonining uchta “sababini”, ya’ni
manba, vositasini tahlil etadi. Ularning
yangi tomonlarini ochib beradi va
chuqurlashtiradi. Ushbu “sabablar
quyidagilardir: 1. Sog‘lom hislar; 2.
To‘g‘ri xabar; 3. Aql. Bilish manbalarini
ta’riflashda Taftazoniy alohida e’tiborni
hissi-yotga qaratadi. Sog‘lom hisslarni
beshta sezgi tashkil etadi, u ham bo‘lsa
eshitish, ko‘rish, hid bilish, ta’m bilish va
badan sezgisi.
Birinchi manba orqali alohida va
xususiy xislatga ega va jarayonlar idrok
etiladi va xulosalar chiqarish uchun
zamin tayorlanadi. Ikkinchi manba
bilish sub’yekti bilinadigan ob’yektdan
tashqarida bo‘lib, uning to‘g‘risidagi
bilimga xabar orqali erishadi, shuning
uchun u to‘g‘ri va haqqoniy bo‘lishi
kerak. Nasafiyning aqlga bergan
ta’rifotiga qo‘shilib, Taftazoniy uni
tasodifiy hollardan xoli bo‘lib, idrok
etilgan ma’lumotlarni umumlashtiradi.
Shu asosda zaruriy bilim maqomiga
erishadi, deb baholaydi. Aql boshqa
bilim manbalari ko‘magida hosil bo‘lgan
hukm va muqaddimalarni ma’lum
tizimga soladi va xulosalar chiqaradi.
Olim manbalarning o‘zaro aloqadorlik
va bog‘lanishda alohida e’tibor qaratib,
ayniqsa, aql va hissiyot bir-biriga
“yordam berishlari” ma’lum hollarda
o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Har
22
1 (6) 2024
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
bir sezgi narsaning ma’lum tomonini
his etishga moslangan bo‘ladi. Nafaqat
ularning majmuasi ushbu narsaning
umumiy yaxlit holini idrok etishi mumkin
va umuman bizni qurshab turgan tashqi
va ichki voqelikni har tomonlama bilib
olishga imkoniyat beradi. Taftazoniy
hatto Alloh tomonidan in’om etilgan
sezgilar majmuasining borligi zaruriy
ravishda aql talablariga javob beradi,
degan xulosaga bordi. Xulosa qilish
mumkinki, bilimning haqqoniyligini bir
necha omillar belgilaydi. Ulardan avvali
va asosiysi hech qanday shubha ostiga
solib bo‘lmaydigan Alloh tomonidan
yuborilgan vahiy bo‘lsa, ikkinchidan
esa, yuqorida ko‘rsatilgan “bilimning
sabablarini” to‘g‘ri qo‘llash tashkil etadi.
To‘g‘ri xabar bilish jarayonida o‘ta
muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga
xabar yolg‘on, soxta bo‘lishi mumkin,
albatta, bunday xabar haqqoniy bilimga
olib kelmaydi. To‘g‘ri xabarning ikki xili
bor. Birinchisi, mutavotir (ishonchli),
ya’ni to‘g‘ri ma’lumotga ega va tildan
tilga bevosita yetkaziladigan xabar. Bu
xabarning manbai, yuzaga chiqqan joyi
va mavzusi, ya’ni u tarixiy, ilmiy, boshqa
mamlakatlarga bog‘liq ma’lumotlar va
h.k. ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin.
Taftazoniy
aytishicha,
shunday
xabarlar, albatta, zaruriy ravishda bilim
keltiradi. O‘z navbatida bu bilim zaruriy
muqaddimalar orqali tabiatan zaruriyga
aylanishi mumkin. Albatta, bu xildagi
xabarning manbai turli insonlardan
bo‘lishi mumkin. Shunday xabarga
nisbatan ham o‘ta manmanlik, kibr-
havo va ularga o‘xshagan salbiy xislatlar
qarshilikni keltirib chiqarishi mumkin.
To‘g‘ri xabarning ikkinchi turi
ayon mo’jiza bilan kuzatilgan “xabari
rasul” deb ataladi. Olloh tomonidan
yuborilgan
payg‘ambar
Uning
vahiyi orqali naql qilingan aqidalarni
odamlarga yetkazishi kerak. Mo’jizadan
esa, Nasafiy va Taftazoniylar yozi-
shicha,
sodir
etilgan
voqeaning
odatdan tashqariligini (g‘aroyibligini)
va yuborilgan elchining xaqqoniyligini
namoyan etish ko‘zlangan. Shunda
bu
xabar
ziddiyatlarsiz,
aqlga
muvofiq kelishilgan holda isbotlanishi
mumkin yoki o‘zicha ayon bo‘ladi.
Ushbu jarayonning ishtrokchilari esa
xabarlarni soxtalashtirmaslikka, bir-
biriga mos bo‘lishiga va o‘zaro muxolif
bo‘lmasligiga rioya qilishlari kerak.
Nasafiyning fikrini davom ettirib, Tafta-
zoniy bunday xabar istidloliy xabarni
yuzaga chiqaribgina qolmasdan, uni
tabiatan zaruriy xabarga aylantiradi, deb
ta’kidlaydi.
MUHOKAMA
Borliq
haqidagi
qarashlar
Taftazoniy
falsafiy
g‘oyalarining
muhim tarkibiy qismi, ularning tizimli
komponenti sifatida namoyan bo‘ladi,
chunki u ob’yektiv voqelikni Alloh
tomonidan ma’lum maqsad bilan
yaratilgan mavjudot deb biladi. Ushbu
ilohiy maqsadni anglashda va shu nuqtai
nazardan islom ilohi-yotiga tegishli turli
muammolarning yechimini izlashda
Taftazoniy Umar Nasafiy qarashlarini
umumlashtiradi, chuqurlashtiradi va
rivojlantiradi. Avvalo, shuni ta’kidlash
kerakki, mutakallim Nasafiy ontologik
ta’limotining
mohiyatini
tashkil
qiladigan quyidagi g‘oyalaridan kelib
chiqadi: “Islomiy imon-e’tiqodiga ko‘ra,
narsa-ashyoning borlig‘i real bo‘lib, ilm
Alloh tomonidan berilgan buyuk ne’mat
– aql vositasi va ko‘magida inson uni
o‘zida har tomonlama aks ettiradi. Lekin
shu bilan birga dinning asosiy aqidasi
bo‘lgan Allohning borligi g‘aybga imon
keltirish ekanligini aslo unutmaslik
kerak. Mutakallimning uqtirishicha,
ko‘z bilan ko‘rmagan, quloq bilan
eshitmagan hodisalarni asl haqiqat deya
qabul qilish ashyoviy olamni, koinotni
har tomonlama komil ishonch bilan e’trof
etishga aslo mone’lik qilmaydi, chunki
inson zoti keyin yaratilgan. U (olam)
behudaga yaratilmagan. Yaratilishdan
aniq maqsad nazarda tutilganligi aniq.
Bu ayon olam vositasida har qanday
aql-farosatli inson Haqning yagona
yaratuvchi hamda aql va hikmat sohibi
ekanligidan xabardor bo‘lib boradi,
solih imon-e’tiqodni shakllantiradi va
unga doimo sodiq qolishni maqsad qilib
qo‘yadi”.
“Aqoid” asarida o‘zining ontologik
qarashlarini bayon etishda Nasafiy
islomiy imon-e’tiqodga asoslangan
narsa-ashyolarning
real
borligini,
ilm Alloh tomonidan berilgan buyuk
ne’mat ekanligini, aql vositasi va
ko‘magida inson uni o‘z bilimlarida
har tomonlama aks ettirishini tan
oladi. Shundan kelib chiqqan holda
Taftazoniy borliqning, olamning realligi,
haqiqiyligiga hech shubhalanmaydi.
Nasafiyning “Narsalarning haqiqiy
mohiyati real vujudga ega”, degan
xulosasi
Taftazoniyning
borliq
haqidagi qarashlarining asosini tashkil
etadi. Taftazoniy borliq va narsa
tushunchalarining o‘zaro munosabatini
aniqlaydi va chuqurlashtiradi. Olimning
fikricha, narsaning real mavjudligi va
mohiyati uning ayniyatligini ta’minlaydi,
shuning uchun “narsa” tushunchasi
“mavjud”, “subut” (real, haqiqiy
vujudlik), “tahaqquq” (biron narsaning
real mavjudligini tasdiqlash), “vujud”,
“kavn” (vujudga kelish) tushunchalari
bilan ma’nodosh degan muhim xulosaga
keladi. Ularning mazmun-ma’nosi esa
aql, intuitsiya orqali fahmlanadi.
Taftazoniyning borliq haqidagi
qarashlari, yuqorida qayd qilingandek,
falsafaning,
xususan,
Ibn
Sino
g‘oyalarining XIII asrdan boshlab
kalomdagi ba’zi bir oqimlariga ta’siri
oshganligini
yaqqol
tasdiqlaydi.
Xususan, mutakallim o‘zining asarlarida
ifoda etgan fikriga ko‘ra, borliq ikki xil
shaklda namoyan bo‘ladi: birinchisi,
vojib ul-vujud, ikkinchisi esa, mumkin
ul-vujud. Birinchisi zaruriy va muqarrar
bo‘lib, uning borligi boshqa biron
narsa bilan belgilanmaydi, U yaratadi,
lekin yaratilgan emas. Ikkinchisi esa
yaratilgan bo‘lib, vujudga kelishi
uchun
o‘zidan
tashqari
boshqa
narsaga muhtoj. Bu olamdir. Uni Alloh
tomonidan yaratilgan narsalar tashkil
etadi va o‘z navbatida, substansiyalar
(javhar) va aksidensiyalar (araz)ga
ega. Arazlarning majmuasi narsaning
aniqligi va barqarorligini ta’minlaydi.
Alohida ta’kidlash kerakki, Nasafiyning
“Aqoid” asarida vojib ul vujud va
mumkin al vujud tushunchalari tilga
olinmagan bo‘lib, bularni, nazarimizda,
Taftazoniyning o‘zining qarashlarini
belgilaydigan va Nasafiy qarashlariga
nisbatan kiritilgan yangilik deb hisoblash
mumkin. Bu xulosa muhim ahamiyatga
ega, chunki ko‘pchilik mutakallimlar,
xususan, ash’ariylar Forobiy va Ibn
Sinoning vojib ul-vujud va mumkin al-
vujud tushunchalariga keskin qarshi
chiqqanligi ma’lum. Ularning nazarida
ular sabab-oqibat munosabatlarining
real mavjudligini tan olishga olib keladi.
Alohida
ta’kidlash
kerakki,
Taftazoniy Ibn Sino ta’limotidagi “vojib
al-vujud bi g‘ayri hi” (“boshqa narsa
tufayli zaruriy bo‘lgan vujud”) tu-
shunchasini qabul qilmaydi, chunki u
olamning yaratilganligini tan olish bilan
birga, uning abadiyligini isbotlash uchun
qo‘llanilgan va ko‘pchilik ilohiyotchilar
tomonidan tanqid qilingan. Bu, albatta,
Taftazoniy qarashlariga ham zid keladi.
XULOSA
Taftazoniyning
ilmiy
merosi
Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari ijtimoiy-
siyosiy tafakkuri tarixida munosib
o‘rin tutgan qadimgi yunon faylasuf va
mantiqshunoslari maktabiga mansubdir.
Ammo eramizdan oldingi ilmiy
yutuqlar bilan chegaralanmasdan, sharq
Uyg‘onish davri yuksakliklaridan turib
uni rivojlantirilganligi va yangi g‘oyalar
bilan boyitilganligi diqqatga sazovordir.
23
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnali
1 (6) 2024
Taftazoniy Temur davridagi Samarqand
ilmiy muhitida o‘sha zamon olimlari bilan
birgalikda samarali ijod etib, keyinchalik
muhim ahamiyat kasb etgan Ulug‘bek
maktabining vujudga kelishiga zamin
hozirlagan mutafakkirlardan biri bo‘lib
tarixda qoldi. U islom falsafasi bo‘lgan
kalomga mantiqiy xulosalarni tadbiq
etib, uni kuchaytirdi va ilohiyotning
ham jozibali fan sifatida rivojlanishiga
katta hissa qo‘shdi. Uning asarlarining
ilmiy qimmati hozirda ham o‘z kuchini
yo‘qotgani yo‘q. Taftazoniyning ilmiy
merosini
o‘rganish
tafakkurimiz
tarixining zarhal sahifalarini boyitish
imkonini beradi. Inson aqli o‘zining
bilim orttirish vazifasini amalga oshi-
rish jarayonida hukm va qiyosga
asoslanishi, ayniqsa, muhim ahamiyat
kasb etadi, chunki ularning asosiy
xususiyati ma’lum bilimdan noma’lum
bilimga o‘tishni ta’minlash bilan bog‘liq.
Taftazoniyning
asarlarida
ushbu
hol belgilaydigan mazkur mantiqiy
shakllarining mazmuniy xislatlaridan
tashqari, ularning tizimli xususiyalari,
tarkiblarini tekshirish muhim o‘rin
egallaydi. Masalan, uning hukmlar
nazariyasini tahlil qilishda musulmon
mantiqshunoslarning qadimgi yunon
olimlariga qaraganda shartli hukmlarga
jiddiy e’tibor berish an’analarini davom
ettirishi va o‘ziga xos yangi fikrlarni
qo‘shishi katta ahamiyaga ega. Shunga
o‘xshash holatlarni boshqa qator
muammolarni bayon qilishida ham
uchratish mumkin. Taftazoniy mantiqiy
merosining
ba’zi
tadqiqotchilari
ko‘rsatgandek, ko‘pchilik oldingi G’arb
va Sharq mantiqshunoslaridan farqli
o‘laroq, qiyosning to‘rtta shaklini ajrata
olgan. Alohida ta’kidlash lozimki, u
Ibn Sino va boshqa olimlar ketidan
induksiyaning ahamiyatini ko‘tarishga
ham munosib hissa qo‘shdi. Albatta,
Taftazoniyning mantiq tizimini tahlil
qilish jarayonida hamma ko‘targan va
yoritgan muammolarini ko‘rib chiqish
va baholash qiyin, lekin uning eng
muhim yutuqlaridan birini tashkil
qiladigan, ya’ni mantiqiy fikr voqelikka
javob beradigan, mazmunan va shaklan
to‘g‘ri bo‘lishi shart, degan xulosasini
tilga olmasdan iloji yo‘q.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. Sa’duddin Taftazoniy. Sharh al-Maqosid. Istanbul – 2006. – B.22.
2. Abdulhakim Shariy Jozhani. Marginani and his followers. - Toshkent. Tashkent Islom Universiteti, 2000. – B.4.
3. Sa’duddin Taftazoniy. Sharh al-aqoid an-nasafiya. Maktabat al-Furqon. Istanbul – 2005. – B.18.
4. Acıkgench, Alparslan, “Islom bilimlari nazariyasi”, Islomga kirish, Asosiy mavzularga yangi. Anqara – 2004. – B.27.
5. Sükrü Özen “Teftâzânî Maddesi”. DĠA, XL. Istanbul – 2000. – P.30.
6. Ismet Parmaksızoğlu, “Teftâzânî Maddesi”, Türk Ansiklopedisi. XXVIII. Ankara – 1980. – P.9.
7. Acıkgench, Alparslan, “Islom bilimlari nazariyasi”. Islomga kirish. Asosiy mavzularga yangi. Anqara – 2004. – B. 27.
8. Sa’duddin Taftazoniyning balog‘at faniga oid “al-Mutavval” asari Kanstantinoplda Jurjoniy hoshiyasi bilan 1260/1844, 1265/1849
va 1289/1872 yillarda nashr qilingan.
