Taqlidiy so’zlar doirasidagi ma’nodoshlik haqida ba’zi mulohazalar

CC BY f
118-120
78
13
Поделиться
Нарзиева, Н. (2022). Taqlidiy so’zlar doirasidagi ma’nodoshlik haqida ba’zi mulohazalar. Анализ актуальных проблем, инноваций, традиций, решений и художественной литературы в преподавании иностранных языков, 1(01), 118–120. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/analysis-problem/article/view/12866
Н Нарзиева, Самаркандский государственный институт иностранных языков

Преподаватель Академического лицея

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Taqlidiy so‘zlar kishi ruhiyati, uning holati, shuningdek, kishini o‘rab turgan obyektiv borliq to‘g‘risida poetik tasvir yaratishda muhim uslubiy vosita bo‘la olishi mumkin. Ulardan nutq jarayonida foydalanish badiiy adabiyotning barcha janrlarida ma’lum darajada qo‘llanilsa-da, nazmga
nisbatan nasrda kengroq kuzatiladi


background image

118

10.

Эсалнек А.Я. Основы литературоведения. Анализ художественного произведения. – М.,
«Наука», 2004. – 216 с.

TAQLIDIY SO’ZLAR DOIRASIDAGI MA’NODOSHLIK HAQIDA BA’ZI MULOHAZALAR

Narziyeva N.A.

SamDChTI akademik litsey o’qituvchisi

Annotatsiya: Taqlidiy so‘zlar kishi ruhiyati, uning holati, shuningdek, kishini o‘rab turgan obyektiv

borliq to‘g‘risida poetik tasvir yaratishda muhim uslubiy vosita bo‘la olishi mumkin. Ulardan nutq
jarayonida foydalanish badiiy adabiyotning barcha janrlarida ma’lum darajada qo‘llanilsa-da, nazmga
nisbatan nasrda kengroq kuzatiladi.

Kalit so’zlar: taqlid so’z, tovushga taqlid, holatga taqlid, ma’nodoshlik, ko‘pma’nolilik, uslubiy

ma’no.

Tilda ko‘pincha biror narsa tovushini yoki harakat-holat tasvirini ifodalash uchun bir necha xil

taqlidiy so‘zlar ishlatiladi. Bu badiiy matnda taqlidiy so‘zlarning muhim uslubiy vosita ekanligini
ta’minlovchi sinonimiya hodisasidir. Uslubshunoslikda sinonimiya hodisasikatta mavqe va ahamiyatga ega.
Badiiy adabiyotda takrordan qochish uchun bu hodisaga ko‘p murojaat qilinadi. Taqlidiy so‘zlar tizimida
ham sinonimiya hodisasi keng taraqqiy etgan.

Badiiy asar tilining ta’sirchan bo‘lishi til birliklarining to‘g‘ri tanlanishi, matn mazmuniga mos

kelishi va gapda yozuvchi ko‘zlagan maqsadni amalga oshirishda muayyan uslubiy vazifani bajarishiga
bog‘liq [1, 118-121]. Badiiy asar tilining leksik-semantik jihatdan rang-barang bo‘lishi, muallif va
personajlar tilida ma’lum bir me’yorning amal qilishi yozuvchining individual uslubi bilan bog‘liq. Yozuvchi
til birliklaridan foydalanishda asar mavzusidan kelib chiqadi, o‘zi tasvirlayotgan shaxsning xarakter-
xususiyati, harakat-holatini aniq ifodalaydigan, kitobxon ko‘z o‘ngida aniq gadalantiradigan so‘z va
iboralarni qo‘llashga intiladi. Badiiy asarda matn ruhiga mos keluvchi til birliklarining qo‘llanishi esa asar
tilining jozibador, ta’sirchan bo‘lishini ta’minlaydi.

O‘zbekiston xalq yozuvchisi O‘tkir Hoshimov asarlarida kishilar nutqi, ularning kayfiyati, ruhiy

holati va qiyofasi, shuningdek, kishini o‘rab turgan obyektiv borliqqa bo‘lgan turli xil munosabatlarini
tasvirlash jarayonida taqlidiy so‘zlarga ko‘p murojaat qilingan. Adib o‘z asarlarida biror bir holatni ifodalash
uchun bir necha taqlidiy so‘zlardan mohirlik bilan foydalanganki, bu badiiy asarning yanada o‘qimishli,
ommabop bo‘lishini ta’minlagan. Masalan, adib asarlarida birgina

kulish holatini

ifodalash uchun bir nechta

sinonimik taqlidiy so‘zlarga murojaat qilingan:

xih-hi-ho, hi-hi-hi, voh-ho-ho, qah-qah, xa-xa-xa, piq etib,

xo‘-xo‘-lab*

15

, hiringlab*, xex-xex-xex, xex

kabi.

–Hi-xi-xi! – Shaydul kassir qaddini rostlab xandon otdi. – Xa-xa-xa! O‘zim bergan pul!

[8,

274].

Nargisxon piq etib kulib yubordi

[8, 271].

«Pari» hamon kipriklari pirpiragancha yana bir minutmi-ikki

minutmi tikilib turdi-da, o‘zini stul suyanchig‘iga tashlagancha qah-qah urib kula boshladi

[8,232].

Ana

undan keyin to‘satdan o‘zini orqaga tashlab, Shodivoyning karavotiga yiqildi-da, g‘ayritabiiy qiliqlar qila
boshladi.Tikilibroq qarasam, kulayotgan ekan. «Xih-hi-ho!», «Hi-hi-hi!», «Voh-ho-ho!»

[8,208].

–Ovora

bo‘mayla! – Parcha xola orqasida turgan xotinlarga yelkasi osha qarab, xo‘-xo‘-lab kuldi. - O‘zim
boplayman hammasini!

[2, 113].

Panshaxa qornimga botishi bilan qitig‘im kelib, hiringlab kulib yubordim

(I.157).

Komissar kuldi.Kulishi g‘alati.Xuddi odamni mayna qilgandek «xex-xex-xex» deydi

[3, 9].

- Xex! -

Komissar istehzoli kuldi. — Hammasi bir go‘r!

[3, 127].

Misollarning barchasida taqlidiy so‘zlar kulish holatini izohlab ko‘rsatish uchun qo‘llangan. Ammo

bu taqlidiy so‘zlar ifodalagan hodisalarni tamoman bir xil deb qarab bo‘lmaydi. Bir necha sinonimik so‘zlar
bir hodisani ko‘rsatish uchun xizmat qilsa ham, har bir sinonimik so‘z anglatgan ma’no o‘zining ma’lum
ma’no nozikligi bilan ikkinchisidan farq qiladi. Ya’ni

qah-qah urib kulish

paytidagi tovush bilan

piq etib

kulish

paytidagi tovushni bir xil deb izohlab bo‘lmaydi.

Shuningdek, kishilarning turli xil holatda ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz holatda chiqargan ovozlariga

taqlidni ifodalash uchun:

g‘iyq, g‘iyq - g‘iyq , g‘ij-g‘ij, ap-shu, g‘iq, ix-xi, xix-ho, g‘ilq, hiq-hiq, huv-huv

kabi:

«Ferma tog‘a» jo‘xori tiqilgan xo‘rozdek bo‘ynini cho‘zib, «g‘iyq» deb qo‘ydi. Keyin qiyiq ko‘zlarini

chirt yumib oldi-da, dikkaygan mo‘ylovini changallab, tag‘in ikki marta «g‘iyq», «g‘iyq» qildi

[8,

162].

Ammamning qop-qora bilaklari birpasda unga belandi.U boshini bir yonga tashlagancha elakni

tapillatadi.G’ij-g‘ij nafas oladi.Qiziq, xuddi ichiga mitti odamlar kirib olgan-u, hadeb hushtak
chalayotgandek. Ba’zan «hushtak» shunaqa kuchayib ketadi-ki, o‘zimning ham nafasim bo‘g‘ilib
qolayotganga o‘xshaydi. Mana hozir ham ammam «g‘iyq-g‘iyq» nafas olayapti

[9,22]. –

Amaki… - dedi-yu,

ketma-ket olti marta aksa urdi. – Men… ap-shu! «Zaporojes»ni… ap-shu, tormozi… ap-shu…tormozi


background image

119

qayoqda bo‘ladi demoqchiydim

[8, 156].

– Ana undan keyin Rais buvaning qovug‘ini mo‘ljallab turib

chunonam tepdiki, Rais buvaning ichidan «g‘iq» degan ovoz chiqdi

[8, 177].

Undan keyin rais buvaga

qaradi-da, ingichka yelkalari silkinib g‘alati ovoz chiqardi.«Ix-xi», dedimi, «xix-ho», dedimi, yaxshi
eshitmadim

[8,208].

Ishonsangiz, tomog‘imdan ovqat tugul suv o‘tmaydi.G’ilq etib qaytib

tushadi

[8,235].

Chamamda, o‘qituvchi opamiz hushidan ketib qoldi-yov! Ora-chora «hiq-hiq» deb ovoz

chiqarib qo‘yadi

[8, 132].

Jovli, o‘ljasiga yetolmagan ukkidek ko‘zlari yonib, «huv-huv» deb tipirchiladi

[8,

286]; qadam tovushini ifodalash uchun:

qars-qurs

,

ship-ship

,

gurs-gurs

,

tars-turs, shap-shap, shap-shup,

tap-tap

kabi.

Jimjit zalda keliningizning muborak poshnalari qars-qurs etib turibdi

[8, 251].

Shu payt orqa

tomonda ship-ship qadam tovushi eshitildi

[8, 199].

Gurs-gurs qadamlar g‘aramni aylanib o‘ta boshladi

[8,

159].

To‘rt oyoqlab turgancha munday qarasam, o‘qituvchi opamiz nimqorong‘i yo‘lakda chopqillab

ketayapti. Poshnalari «tars-turs», «tars-turs» qiladi

[8, 133].

Uning shippagi ayvonda shap-shap qilib turdi-

da, narigi xonaning eshigi ochilgani eshitildi

[8,47].

Dadamning hovliga tushganini bildim.Shap-shup yurib

eshik oldiga bordi-yu, o‘sha zahoti qaytib keld i

[9,54].

Kimsan akam tuproq ko‘chadatap-tap qadam tashlab

oldinroqda boryapti

[9,84]; yo‘tal tovushini izohlash uchun:

o‘xxo‘, quv-quv

kabi:

Xuddi shu payt, palakat

bosib, yo‘tal tutib qolsa bo‘ladimi? …- O‘xxo‘, o‘xxo‘! – dedim bo‘g‘ilib

[8,215].

O‘sha kecha bolalar

yotgan tomonda allakim tuni bilan quv-quv yo‘talib chiqdi

[10,17]; yig‘lash holatini ifodalash uchun:

yum-

yum, o‘krab*, chuvvos, duv-duv

kabi:

O‘sha kecha Nazira tushiga kirdi…Hyech gapirmasmish-da, nuqul

yum-yum yig‘larmish

[10,145].

Komissar o‘krab yig‘lab yubordi

[10,142].

Hamma chuvvos soldi. Dadam

boshimni ko‘ksiga bosgancha xo‘rsinib-xo‘rsinib yig‘ladi

[9,43].

Tizzasi bilan sudralib keldi-da, ko‘zidan

duv-duv yosh oqib yolbordi

[10,120]; kishilarning nutqiy tovushlarini ifodalash uchun:

g‘ala-g‘ovur, ch u g‘

u r - ch u g‘ u r, qiy-chuv, g‘ovur-g‘uvur, shov-shuv, gangur-gungur, visir-visir, g‘ovur-g‘uvir, shovir-
shuvir, shivir-shivir, pichir-pichir, g‘ujur-g‘ujur, g‘ing, bijir-bijir, g‘iring, g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir

,

chuvir-

chuvir, bidir-bidir, ming‘illab*, shang‘illab*

kabi:

Xuddi shu payt sinfxona ichida g‘ala-g‘ovur

boshlandi

[8, 173].

–Ketdik! – Rais buva shunday hayqirdiki, muttasil ch u g‘ u r – ch u g‘ u r qilayotgan

odamlar o‘q ovozini eshitgan chumchuqlardek jimjit bo‘lib qolishdi

[8,205].

Qayerdadir buzoqlar ma’raydi,

guzar tomondan maktab bolalarining qiy-chuv tovushlari eshitiladi

[8,13].

Chor-atrof sayilchilarning

g‘ovur-g‘uvuri, tramvay-trolleybuslarning shovqini bilan to‘lib-toshgan

[8,20].

Bugun restoranda odam

siyrak, ammo zal odatdagidek shov-shuvga to‘liq edi

[8,107].

Ayvonga chiqib etik yechayotsam, ichkarida

gangur-gungur suhbat

[8,246]. –

Hov, ma’lim! – dedi jerkib, ovozi mikrofonda gumburlab ketdi. –Visir-visir

qilmay jim o‘tiring, xo‘pmi?

[8, 26].

Bularning to‘yi g‘alati bo‘larkan. Bir kun oldindan domning tagida

kechasi bilan g‘ovur-g‘uvir. Shovir-shuvir...

[10,41].

Kartoshka qazishayotganida O‘n qadamcha narida

nemischa shivir-shivirni eshitib qolishibdi

[10,59].

Bir kuni ko‘z yoshlaridan suykalib ketgan daftarni

sirdosh dugonasiga O‘qib beradi. Ikkovlari bir xonaga kirib olib, tongotar pichir-pichir qilishadi...

[10,67].

Bola hamon yig‘lagancha o‘z tilida g‘ujur-g‘ujur qilib, itga ergashdi

[10,106].

G’ing deb ko‘rsin-chi, “xalq

dushmani”ni himoya qilgan shubhali shaxs sifatida qiya bo‘lib ketadi

! [10,129].

Bolakaylarning bijir-bijir

tili chiqdi, yo‘lga kirdi

[10,139].

Trolleybus tiqilinch edi. Qandaydir burilishda dug‘asi chiqib ketdimi,

yo‘lidan birov chiqib qoldimi, trolleybus keskin to‘xtagan edi, u qalqib oldinda turgan qizga “yopishib”
qoldi. Dimog‘iga qandaydir notanish, dilni orziqtiruvchi atir hidi urildi. “ko‘zingga qarasang o‘lasanmi,
kap-katta yigit!”,- dedi qiz bijir-bijir qilib. Uning chiroyli qoshi chimirilib ketgan, jahldan yuzlari qizarib,
qovog‘ini solib olgan edi

[11, 276].

U yoqda bo‘lsaIkkinchi Birinchining nozik joyiga ip bog‘lab olgan.

Birinchi g‘iring deb ko‘rsin-chi! Ikkinchi ipni tortib qo‘yadi.

[10,176].

Lak-lak odam.Chuvir-chuvir qilib

allanimalarni gaplashishdi

[9, 51].

Oyim bidir-bidir qilib, hamma gapni bir yo‘la aytdi-da, yana hovliga

tushib ketdi

[9,123].

– Geografiya atlasi, Tursunboy aka, - dedim ming‘illab*. – Tarix atlasi… Imtihonga…

[8,166].

Domullo! Qanaqasiz o‘zi! - degan tovush shang‘illadi*. –Nima qilasiz bolalarni qiynab. Bo‘ling-da

tezroq.Chopiq qolib ketopti

[8,173].

Gavhar qo`shni xonada akasining bosinqi ovozda g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir

gapirganini, ayachasining kulganini eshitib, devor tomonga o‘girilib yotdi.”Ajab bo‘pti, -u jahl bilan tez-tez
pichirladi. - Qarab tursin, xat kelsa bittayam javob yozmayman”

[11, 232].

Mazkur holatlarda ham qo‘llanilgan taqlidiy so‘zlar ifodalaydigan ma’no munosabatlari bir xil

emasligi keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdi. Nutqiy vaziyatga qarab ularning ayrimlari neytral ma’no
bildirsa, ayrimlari kuchli emosional-ekspressivlik (hissiy-ta’siriy) bo‘yoqdorlikni ifodalashga xizmat qiladi:
1.

Qayerdadir buzoqlar ma’raydi, guzar tomondan maktab bolalarining qiy-chuv tovushlari eshitiladi

[8,13].2. –

Hov, ma’lim! – dedi jerkib, ovozi mikrofonda gumburlab ketdi. –Visir-visir qilmay jim o‘tiring,

xo‘pmi?

[8, 269]. Yuqorida keltirilgan gaplarda kishilarning nutqiy holati bilan bog‘liq taqlidiy so‘zlar

qo‘llangan bo‘lsa-da, birinchi gapdagi «

qiy-chuv

» taqlidiy so‘zi uslubiy betaraf ma’noni ifodalasa, ikkinchi

gapdagi «

visir-visir

» so‘zi salbiy bo‘yoqdorlikka ega.

Shunday qilib, sevimli adibimiz O‘tkir Hoshimov o‘z asarlarida ma’nodosh taqlidiy so‘zlarga ko‘p

murojaat qilib, ulardan fikr ta’sirchanligini, ifodaliligini, badiiyligini ta’minlashda, asar qimmatini oshirishda


background image

120

muhim uslubiy vositalardan biri sifatida keng foydalangan.Bu mavzuni yanada chuqur talqin qilish, ularning
o‘ziga xos uslubiy xususiyatlari haqida kengroq ko‘lamda izlanishlar olib borish navbatdagi vazifalardandir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:

1.

БоймирзаеваС. Бадиий матнда луғавий бирликлар стилистик имкониятларининг намоён

бўлиши// Ўзбек тилшунослиги масалалари. Илмий мақолалар тўплами. - Самарқанд. 2007, 118-121-б.

2.

Замонавий ўзбек тили. I жилд. - Тошкент: Мумтоз сўз, 2008.

3.

Shavkat Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006. - 464 b.

4.

Элтазаров Ж. Сўз туркумлари парадигмасида тасвирий сўзларнинг мақомига доир //

Услубшунослик ва фразеологиянинг долзарб муаммолари. - Самарқанд, 2007. -Б. 75-76.

5.

Қўнғуров Р. Ўзбек адабий тилида тасвирий сўзларнинг фонетик хусусиятлари ҳақида //

«Ўзбек тили ва адабиёти» журнали, 1961. -№4. - Б. 44-48.

6.

Қўнғуров Р. Ҳозирги ўзбек тилида ўзгармайдиган сўзлар. Лекциялар тексти. II қисм.-

Самарқанд: СамДУ нашри, 1980. - 56 б.

7.

Ҳожиев А. Лингвистик терминларининг изоҳли луғати. - Тошкент: Ўқитувчи, 1985. - 144 б.

8.

Ҳошимов Ў. Сайланма: Икки жилдлик: Қиссалар, ҳикоялар, саҳна асарлари, ҳажвий

ҳикоялар, ўйлар. –Т.: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2001. Жилд I. Баҳор соғинчи. -
464 б.

9.

Ҳошимов Ў. Икки эшик ораси: Роман. – Т.: «Шарқ» , 2007. -576 б.

10.

Ҳошимов Ў. Тушда кечган умрлар: Роман.-Т.: “Шарқ”, 1994. -330 б.

11.

Ҳошимов Ў. Танланган асарлар. IY. Шамол эсаверади. – Тошкент: Шарқ, 2012. -239 б.

PROBLEMS OF TRANSLATING PHRASEOLOGICAL UNITS FROM UZBEK INTO ENGLISH

Tag’aymurotova Maryam Abdurazzoq qizi

2nd year student of master’s degree Faculty of Foreign Philology Department of

English Linguistics National University of Uzbekistan named after MirzoUlugbek

ANNOTATION

The article describes issues related to the analysis of translation as cross-linguistic, cross-cultural and

cross-social communication that the main target is to get the right and exact meaning of the word, word
combinations, set expressions in the context. However, translating those phraseological units from source
language into target language has been under discussion. Also, it has a much broader content that analysis of
the sources of formation of phraseological compounds, studying phraseological compounds related to
various things, events, and places, as well as human names, is also considered one of the most complex
issues in modern linguistics. Many of the national and cultural phraseological units are related to the daily
lifestyle and traditions of the people. Most of them originate from national and cultural settings and enrich
the phraseological layer of the language.

Keywords: phraseological units, calque translation, denotative meaning, connotative meaning,

partial and complete equivalent, linguistic translation.

INTRODUCTION

The phraseology is one of the advancing areas of modern linguistics that represents peoples’ vibrant

and wonderful traditions, and fairy tales, rich cultural features in its meaning. Phraseology is not only the
most diverse, but also the most democratic layer of vocabulary, and this layer is enriched mainly by means of
living speech.

Most of the phraseological units were created by the people, both in English and in Uzbek as well as

many languages, and their authors are not known, it is much more difficult to accurately indicate sources of
origin. In this sense, most authors emphasize that phraseological units, idioms and other sorts are unknown
and emphasize the idea that they were created by the people. But it is possible to determine the origin of
phraseology.

In modern linguistics, phraseology has become one of the fast-growing branches in translation

theory, oral activities and in many fields. Researches in the field of grammatical, linguistic and semantic
study of phrase units in various languages are being conducted.

When we translate a certain work from one language to another, it is impossible to translate idioms

utilizing word by word/calque strategy. Although much of the phrase materials are embedded in dictionaries

Библиографические ссылки

БоймирзаеваС. Бадиий матнда лугавий бирликлар стилистик имкониятларининг намоён булиши// Узбек тилшунослиги масалалари. Илмий маколалар туплами. - Самарканд. 2007, 118-121-6.

Замонавий узбек тили. I жилд. - Тошкент: Мумтоз суз, 2008.

Shavkat Rahmatullayev. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006. - 464 b.

Элтазаров Ж. Суз туркумлари парадигмасида тасвирий сузларнинг макомига дойр И Услубшунослик ва фразеологиянинг долзарб муаммолари. - Самарканд, 2007. -Б. 75-76.

Кунгуров Р. Узбек адабий тилида тасвирий сузларнинг фонетик хусусиятлари хакида // «Узбек тили ва адабиёти» журнали, 1961. -№4. - Б. 44-48.

Кунгуров Р. Хозирги узбек тилида узгармайдиган сузлар. Лекциялар тексти. II кием.-Самарканд: СамДУ нашри, 1980. - 56 б.

Хожиев А. Лингвистик терминларининг изохли лугати. - Тошкент: Укитувчи. 1985. - 144 б.

Хошимов У. Сайланма: Икки жилдлик: Киссалар, хикоялар, сахна асарлари, хажвий хикоялар, уйлар. -Т.: F.FynoM номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2001. Жилд I. Бахор согинчи. -464 б.

Хошимов У. Икки эшик ораси: Роман. -Т.: «Шарк» , 2007. -576 б.

Хошимов У. Тушда кечган умрлар: Роман.-Т.: “Шарк”, 1994. -330 б.

Хошимов У. Танланган асарлар. IY. Шамол эсаверади. - Тошкент: Шарк, 2012. -239 б.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов