Chet tillarni o`qitishda zamonaviy lingvistika yo`nalishlari, lingvistik tamoyillardan foydalanish

CC BY f
260-262
157
47
Поделиться
Раджабова, Ш. (2022). Chet tillarni o`qitishda zamonaviy lingvistika yo`nalishlari, lingvistik tamoyillardan foydalanish. Анализ актуальных проблем, инноваций, традиций, решений и художественной литературы в преподавании иностранных языков, 1(01), 260–262. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/analysis-problem/article/view/12963
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

O'qitishda zamonaviy xilma-xil metodik yondashuvlar chet tili lingvistik tushunchalarga asoslanadi. Usulning samaradorligi uning ta'siriga bog'liq emas o'qituvchining qobiliyati bo'yicha individual xususiyatlar va tamoyillar turli usullarni birlashtirish. Chet tilini o'zlashtirish eng ko'p bo'ladi muvaffaqiyatli, turli xil texnikalarni qo'llashni ta'minladi lingvistik jihatlar: kommunikativ, kognitiv
va shaxsiy. Shu bilan birga, qiyosiy xususiyatlarga alohida e'tibor berilishi kerak mahalliy (rasmiy) va o'rganilgan tillar. Shu bilan birga, qiyosiy xususiyatlarga alohida e'tibor berilishi kerak mahalliy (rasmiy) va o'rganilgan tillar


background image

260

CHET TILLARNI O`QITISHDA ZAMONAVIY LINGVISTIKA YO`NALISHLARI, LINGVISTIK

TAMOYILLARDAN FOYDALANISH

Rаjаbоvа Shаhnоzа Utkirоvnа, SаmDСhTI

Annotatsiya:

O'qitishda zamonaviy xilma-xil metodik yondashuvlar chet tili lingvistik tushunchalarga

asoslanadi. Usulning samaradorligi uning ta'siriga bog'liq emas o'qituvchining qobiliyati bo'yicha individual
xususiyatlar va tamoyillar turli usullarni birlashtirish. Chet tilini o'zlashtirish eng ko'p bo'ladi

muvaffaqiyatli, turli xil texnikalarni qo'llashni ta'minladi lingvistik jihatlar: kommunikativ, kognitiv

va shaxsiy. Shu bilan birga, qiyosiy xususiyatlarga alohida e'tibor berilishi kerak mahalliy (rasmiy) va
o'rganilgan tillar. Shu bilan birga, qiyosiy xususiyatlarga alohida e'tibor berilishi kerak mahalliy (rasmiy) va
o'rganilgan tillar.

Kalit so`zlar

: lingvistik kompetentsiya, Zamonaviy lingvistika, nutq fenomeni, sotsiolingvistika,

komputer lingvistika, faoliyat yondashuvi.

Ingliz tilidagi o'quv dasturini o'rnatgan holdalingvistikka oid va til o`qitishga asoslanmagan

universitetlarda chet tillarni o`qitishda asosiy qadam - uning maqsadlariga qanday erishish mumkinligini
aniqlashdir. Bu maqsad chet tillarni o`qitishning metodologiyasi nuqtai nazaridan quyidagi usullar bilan
birlashtiradi; lingvistika bo`limlari (fonetika, leksika, grammatika) va til ko'nikmalari (o'qish, gapirish,
tinglash, yozish).Bu jihatlarni o'rgatish turli ta'lim metodlarini nazarda tutadi va bu muhokama uchun alohida
mavzu hisoblanadi. Chet tili metodikasida maxsuslingvistik kompetentsiyaga asos sifatida e'tibor beriladi.
Hozirgi bosqichda chet tili ta'limi ko'p o'lchovli hodisadir. Chet tili ta'limi ko'p madaniyatli va ko'p tilli
odamlar jamoasida yosh mutaxassisning muvaffaqiyatli kasbiy faoliyati uchun vosita bo'lib xizmat qiladi.
Chet tili ta'limi ham shaxs ongini, uning ijtimoiy harakatchanlik va ochiq axborot makonida erkin faoliyat
yuritish qobiliyatini shakllantirishning muhim vositasidir. Galskova va Gezning (2006) so'zlariga ko'ra, chet
tili ta'limi jarayon sifatida talabalarni ular uchun yangi aloqa vositasi bilan tanishtirishga, boshqalarning
madaniyatini bilishga va o'rganilayotgan til mamlakat madaniyati prizmasi orqali o'z madaniyatini
tushunishga, talabalarga singdirishga qaratilgan boshqa tillar va madaniyatlarga nisbatan muloqot va
bag'rikenglikka tayyorlik. Antropotsentrik printsipga ko'ra, talabalar bir vaqtning o'zida o'quv faoliyati
sub'ektlari va madaniyatlararo aloqa sub'ektlariga aylanadilar, bu esa ushbu tamoyil chet tili ta'limi
tizimining asosiy tarkibiy qismiga aylanishini ko'rsatadi. Zamonaviy chet tili ta'limi jarayon sifatida
talabaning shaxsini, uning intellektual va hissiy-ixtiyoriy qobiliyatlarini va shaxsiy fazilatlarini
rivojlantirishni o'z ichiga oladi, bu birinchi navbatda tilda namoyon bo'ladi.Chet tilini o'zlashtirish natijasi
talabalarning kommunikativ kompetentsiyasini shakllantirishdir, bu o'rganilayotgan til mamlakatining
ijtimoiy-madaniy kontekstini hisobga olgan holda turli xil aloqa vaziyatlarida chet tilidagi bayonotlarni
tushunish va yaratish qobiliyati sifatida tavsiflanadi. Zamonaviy dunyoda chet tili ta'limining rivojlanishi bir
nechta tendentsiyalar bilan tavsiflanadi, jumladan: * yirik shaharlarda chet tillarini intensiv o'qitish bo'yicha
ixtisoslashtirilgan markazlarni yaratish • * chet tilini o'rganish bo'yicha xalqaro imtihonlar sertifikatlarini
taqdim etish bo'yicha katta mutaxassislarga qo'yiladigan talablar o'ziga xos xususiyatlarni ifodalovchi
lug'atlarni ishlab chiqish, turli tillarning milliy lingvistik an'analarining, Dunyoning haqiqiy til rasmini aks
ettira oladigan tillarning ishlash dinamikasi to'g'risidagi ma'lumotlarga ega ma'lumotlar bankini
shakllantirish. .

XIX asr oxirida chet ellarni o'qitish usullari haqida jiddiy bahs-munozaralar bo'lditillar, o'qitish

maqsadlari va vazifalari va unga yondashuvlar. Qattiq tizim muzlatilgangrammatik usultanqidga uchradi.
Xorijiy tillarni o'qitish va uning tashabbuskorlari yangihar jihatdan grammatik tarjimaga qarshi bo'lgan
to'g'ridan-to'g'ri usuldan voz kechish edi. Tilshunoslar allaqachon nutq fenomeniga e'tibor qaratdilarular
tilning fonetik darajasini o'rganishdi. Bu hech qanday texnik ta'sir ko'rsatishi mumkin emas edi.Ushbu usul
xorijiy so'zlarni birlashtirish printsipiga asoslanganob'ektlarning o'zi tabiiy (assotsiativ) o'rganish usuli
edieng iqtisodiy bo'lgan chet tili, eng tezmaqsadga erishish edi Birinchidan, Davlat ta'lim muassasalarida
ular hukmronlik qildilargrammatik-tarjima va matn-tarjima usullariqaysi biri ozod qilinishi kerak edi.
To'g'ridan-to'g'ri usulning asosiy xususiyatigrammatik materiallarni taqdim etish uchun deduktiv
yondashuvni rad etish.Muntazamlik, ya'ni grammatikani ishlatish qoidasidizaynlar, faqat takroriy takrorlash
paytida assimilyatsiya qilinganidan keyin chiqariladi. Muayyan nutqni amaliy qo'llash ustuvorliginazariy
materiallarni majburiy assimilyatsiya qilmasdan namuna (qoidalar va istisnolar) to'g'ridan-to'g'ri usulning
indüktansı sifatida tavsiflanadi. Ikkinchidan,nutq namunalarini o'zgartirish orqali o'qitilganlar sinov va xato
orqali harakat qilishadi, ya`ni qoidalarni bilish uchun emas, balki sezgi uchun. Shuning uchun, bundan farqli


background image

261

o'laroqkognitiv grammatik usul to'g'ridan-to'g'ri usul quyidagicha ifodalanishi mumkin -intuitiv.To'g'ridan-
to'g'ri usul ham bunday o'ziga xosliklarning rivojlanishiga sabab bo'ldi,audio lingual va audiovizual sifatida
yuqori texnologiyali o'qitish usullari. Ushbu usullar tilshunoslikning nuqtai nazarini yanada aniqroq aks
ettiradi. Tuzilmalar majmuasi sifatida til, shuningdek, behaviorizmning psixologik doktrinasi,inson xatti-
harakatining asoslari "stimul" formulasi orqali amalga oshiriladi —reaktsiya-mustahkamlash". Shuning
uchun har ikkala usulning mohiyati quyidagicha: tilni taqdim etish, texnik vositalar yordamida tayyor
formulalar (tuzilmalar) va ularni yodlash orqali, (og'zaki nutq laboratoriyasi, magnitafon va boshqalar).
Audiovizual usul uchunaxborotni qabul qilishning vizual kanalining maksimal yuklanishi ham xarakterlidir.
"Rasmlar" (diapozitivlar, filmlar) namoyishi orqali erishilgan gap-so`zlar bilan bir vaqtda, (video va
boshqalar) ovozli ogohlantirish paytida. Buning natijasida kutilmoqdadoimiy uyushmalarning shakllanishi va
shuning uchun avtomatizmnutq tuzilmalari, stimullardan biri (ingl. o`qish yoki eshitish), keyin esa birinchi
va ikkinchi filmlar chiqariladi.Bu usullarning ikkalasi ham ilmiy platformasi uchun juda qiziq. Har bir
qadamlingvistik va psixologik nuqtai nazardan tushuntiriladi. Ovozli til sifatida,shunday qilib, audiovizual
usullar juda kuchli: ular ko'p soat talab qiladitexnik yordami bilan o'qituvchi va mustaqil ravishda
o'qitishta'lim vositalari hisoblanadi. Treningning maqsadi, to'g'ridan-to'g'ri usul kabi, mahoratdir -"jonli"
tildir. Barcha rivojlanish yo'naltirilgan dominant mahorattalabalar va o'qituvchilarning sa'y-harakatlari
nutqqa aylanadi. Dastur intensivligivaqt, texnik ta'lim vositalaridan foydalanish, takroriy va
takrorlashmateriallari ma'lum bir rivojlanish darajasiga tezda erishish imkonini beradiko'nikmalar, ayniqsa
gapirish qobiliyatlari. Shubhasiz, intensiv texnikaning eng katta afzalligijuda tez natijalarga erishish:
darslarning ikkinchi kunida talaba muloqot qiladi- ingliz tili, birinchi darsda o'rganilgan nutq klişelerinin
foydalanish. Ushbu texnikaning muhim afzalligi uning psixologik asosidir (taklif), buning natijasida nafaqat
sinfda psixologik jihatdan qulay muhit yaratibgina qolmay, balkiva ta'lim samaradorligi ta'minlanadi. Ko'p
funktsional mashqlar ijobiy rol o'ynaydi, bir necha marta ilgari qayd etilgan, shuningdek, yangi so'z
birikmalarini faollashtirishga berilgan vaqt katta ahamiyatga ega.

Xorijiy tillarni samarali o'rganish, yangi lug'at boyligini osonroq o'zlashtirish masalasi ko'plab olimlar

tomonidan o'rganilgan bo'lsa-da, u doimo dolzarb masala sanaladi. Ushbu masalaga bunday yondashuv
bugungi jahon tarixida hisobga olinishi tabiiy. Ko'pincha chet tilini o'rganishda ikki tilli ta'limni tashkil etish
bir necha chet tillarini chuqurlashtirishga va o'rganishga imkon beradi.Chet tilini o'rganish ko'p qirrali
ta'limot bo'lib, bu jarayonda murakkab psixologik o'zgarishlarni boshdan kechiradi. jumladan, ona tili va chet
tilini taqqoslash jarayoni sodir bo'ladi. bu jarayonda o'qitishning turli metod va texnologiyalaridan
foydalaniladi. Chet tili ona tilini zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida taqqoslab o'qitish samarali
natija beradi. chet tilini o'qitish uning metodikasini bilishni talab qiladi.

Ingliz tilini o'qitishning faol metodikasi bosqichma-bosqich shakllanish nazariyasi bilan ifodalangan

o'qitishning faol kontseptsiyasiga asos bo'lib xizmat qiladi. Ushbu nazariya asosida bir necha yillar davomida
professor P. ya. Galperin va dotsent I. I. Ilyasov rahbarligidaish olib borildi-keyinchalik faol texnika deb
ataladigan ta'lim texnologiyasi. Aslida, faoliyat metodologiyasi g'oyaga asoslangan faoliyat yondashuvi bilan
bog'liqbilim ob'ektining faoliyati, faol, ongli, ijodiy ta'lim haqidafaoliyat. Bu usul uning barcha birligida
muloqot qilishni o'rganishni va vazifalarni tartibga solish, bilim, qiymat-orientatsiya va axloq qoidalarini o`z
ichiga oladi. Dastlab u kattalar kontingentini o'qitish uchun ishlatilishi kerak edi, talabalar, ushbu usulning
asosini tashkil etuvchi metodik printsiplar tufayli uni umumta'lim maktabining yuqori sinflarida ishlatish
ham mumkin bo`ladi.

Zamonaviy lingvistikada bir qator yangi sohalar paydo bo‘ldi. Bu jarayon asosan, XX asrning ikkinchi

yarmiga to‘g‘ri kelsa-da, zamonaviy tilshunosligida ushbu sohalar (neyrolingvistika, kompyuter lingvistikasi,
psixolingvistika, geografik tilshunoslik kabi) rivoji mustaqillik davridan so‘ng kirib kela boshladi va bir
qancha ilmiy ishlarning tadqiqot obyektiga aylana boshladi. Shu jumladan, “XXI asr – kompyuter
texnologiyalari asri” ningtilshunoslikka olib kirgan yangiligi bo‘lmish kompyuter lingvistikasi sohasining
rivoji ham.

Ham til, ham jamiyatning o'zaro ta'sirini o'z ichiga olgan o'rganish sohasi sifatida sotsiolingvistika chet

tillarni o'qitishda jamiyat tabiatini tushunish bilan birga tilning mohiyatini, shuningdek uning namoyon
bo'lishini yanada ko'proq tushunishga yordam berishga yordam berdi.

Yuqorida aytib o'tilgan g'oya chet tili o'qituvchisi tomonidan yaxshiroq tayyorgarlikni, maqsadli tilga

va undagi rivojlanayotgan omillarga talabalar tomonidan to'liq va murakkab ta'sir qilishni nazarda tutgan.
Shunga qaramay, o'qituvchilar va talabalarning sotsiolingvistik malakasi va ishlashi ular o'zaro ta'sir
qiladigan, o'rgatadigan va o'rganadigan odamlarning taniqli' biluvchilar 'va til foydalanuvchilari ekanligini
aniqlash uchun etarlicha muvozanatlanganmi yoki yo'qmi degan savol tug'ilishi muhimdir. Kompyuter
lingvistikasi amaliy tilshunoslikning tarkibiy qismi, matematik lingvistikaning mantiqiy davomi bo‘lib, u


background image

262

hozirda turli aspektlarda jadal rivojlanmoqda.Tilshunoslik kishilar o‘rtasida asosiy aloqa vositasi
bo‘lgan til va uning uning aloqa-aralashuv jarayonida voqelanuvchi nutqni bir- biridan ajratgan
holda, tilning ichki tuzilishi va birliklari, ushbu birliklarning nutqiy jarayonda turlituman voqelanishi,
psixolingvistikada esa “ichki tuzilish”dan “tashqi tuzilish “ (“tashqi nutq”) qa o‘tishning asosiy
bosqichlari,

ushbu

2

tuzilishning

o‘zaro munosabatlari kabi qator masalalar atroflicha

o‘rganiladi.Lingvistikaning sotsiolingvistik tadqiqotlar ob’ekti bo‘lmish tomonlari -terminologik
tizimlarning paydo bo‘lishi va ularni uzluksiz differensiatsiyalanishi, dunyo

tillari ijtimoiy

funksiyalarining notekis rivojlanish jarayonlari, hududiy dialektlarning maydalashuvi, rivojlangan
tillarning ijtimoiy-kasbiy differensiatsiyasining tezlashuvi, leksik-semantik va stilistik sistemalarga
jamiyatdagi mafkuralar ta’sirining kuchayishi kabi masalalariga ilmiy texnikaning rivojlanishi eng kuchli
ta’sir ko‘rsatadi.Til mentalligi hozirgi kunda sintaktik semantikaning tayanch tushunchasi bo‘lgan
freymlar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, leksik maydon nazariyasi va freym semantikasi o‘rtasida ham
muayyan bog‘liqlik va o‘ziga xoslik mavjud. Freym quyma (stereotip) vaziyatlarni gavdalantirish usuli
bo‘lib, ya’ni, masalan, sister, aunt, breakfast, brother, wedding, so‘zlari ongimizda ular bilan bog‘liq
muayyan guruhlarni gavdalantiradi. Har bir guruhga mansub a’zoning ma’nosini bilish uchun, avvalo,
ularning barchasi nimani bildirishi haqidagi bilimga ega bo‘lish, ya’ni har bir guruhni bir butun
mohiyat sifatida tushunish talab etiladi. Ya’ni: bizning sezgi a’zolarimizga berilgan borliq uzvlari mental
konsept (fikriy hosila) ekanligini e’tirof etish g‘oyasi orqali umumiylik hosil qilinadi.

Mashhur nemis olimi Y.V. fon Gyote aytganidek: “Kim chet tillarini bilmasa, u o’z tilini ham

bilmaydi”. Shu sababdan nafaqat chet tili mutaxassislari, balki tilga ixtisoslashmagan oliy o’quv yurtlarida
tahsil olayotgan barcha bo’lajak kadrlar chet tillarini o’rganib, ularda erkin fikr almasha olish g’oyat muhim
vazifalardan sanaladi. Xalqimizda ham bir maqol bor: “Til bilgan el biladi”. Haqiqatdan ham, xorijiy tilni
bilgan kishi ko’p tomonlama imkoniyat va ustunliklarga ega bo’ladi. Bugungi kunda kadrlar oldiga
qo’yiladigan asosiy talablardan biri chet tillarini mukammal bilishdir. Chet tilini o`qitishda zamonaviy
lingvistika yo`nalishlariga tayanilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Bular yangi chet tillar dasturida hisobga
olingan. O’qituvchi buning uchun talabalar tomonidan materialni har tomonlama amaliy egallash jihatidan
yondashadi. Shu sababdan talaba ishlarinitil materiallarini produktiv (gapirish, fikrni yozma bayon qilish) va
retseptiv (tinglab tushunish, o‘qishda) o‘zlashtirishga, talabalar potensiallug‘atini kengaytirishga qaratadi.
Mustahkam bilim berishning asosi o‘qitish jarayonining unumli umumlashgan, takomillashgan bo‘lishidadir.
Keyingi paytlarda yana optimallashtirishdan ham keng foydalanilmoqda. Optimallashtirish chet tili
o‘qitilayotgan vaziyat, sharoit, oliy o’quv yurtlari talabalari va ularning tanlagan sohalariga mos, oson, qulay
metod, yo‘l, usul, tizim, tamoyil, vosita, mashqlarni izlash va tanlay bilish, qo‘llashdir. Optimallashtirish
turli tipdagi oily o‘quv yurtlari uchun o‘ziga xosdir, chunki dars soatlari turlicha bo‘ladi, talabalarning ona
tili xususiyatlari ham turlicha ta’sir qiladi. Hozirgi davr kommunikativ malaka, kunikma chet tilida ma’lumot
berish (gapirish, fikrni yozmabayon qilish orqali) va ma’lumot olish (o‘qish, tinglab tushunish orqali) malaka
va ko‘nikmalarni yanada o‘stirishni, ta’lim bilan tarbiyani birga olib borishni talab qiladi.

Adabiyotlar ro`yxati

1.

Irisqulov M.T. Tilshunoslikka kirish. –T., 2009.

2.

Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. –T., 1972. Амирова Т., Олховиков Б.А., Рождественский
Ю.В. Очерки по истории лингвистики. –М., 1975.

3.

3. Baskakov N.A. va boshqalar. Umumiy tilshunoslik. –Toshkent, O‘qituvchi, 1979.

4.

4. Bo‘ronov J.B. Ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. –T., 1973.

5.

Рождественский Ю.В. Типология слова. –М., 1969.

6.

Кодухов В.И. Общее языкознание. – М., 2010.

7.

Ф. де Соссюр. Труды по языкознанию. –М., 1977.

8.

Oxford L.L. Language learning strategies: What Every Teacher should know. – N.Y. New Bury
House Publishers 1990

9.

Prodromou L. The good language teacher // English teaching Froum 1991

10.

Wright T. Roles of teachers and learners. – Oxford; Oxford University Press 1987

Библиографические ссылки

Irisqulov M.T. Tilshunoslikka kirish. -T., 2009.

Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. -Т.» 1972. Амирова T., Олховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики. -М., 1975.

3. Baskakov N.A. va boshqalar. Umumiy tilshunoslik. -Toshkent, O‘qituvchi, 1979.

4. Bo‘ronov J.B. Ingliz va o‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. -T., 1973.

Рождественский Ю.В. Типология слова. -М., 1969.

Кодухов В.И. Общее языкознание. - М., 2010.

Ф. де Соссюр. Труды по языкознанию. -М.» 1977.

Oxford L.L. Language learning strategies: What Every Teacher should know. - N.Y. New Bury House Publishers 1990

Prodromou L. The good language teacher // English teaching Froum 1991

Wright T. Roles of teachers and learners. - Oxford; Oxford University Press 1987

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов