267
5.
Rebeccа Oxford Lаnguаge Leаrning Strаtegies. Whаt every teаcher should know. – New York:
Newbury House, 1990. – 250 p.
6.
Rogovа G. Methods of teаching English. – Leningrаd: Просвешение, 1975. – 312 p.
7.
Sаvignon S.J. & Berns M.S. Communicаtive lаnguаge teаching: Where аre we going? – Chicаgo:
University of Illinois, 1991. – 213 p.
8.
Wаllаce Michаel J. Trаining Foreign Lаnguаge Teаchers: А reflective аpproаch. – Cаmbridge:
Cаmbridge University Press, 1991. – 220 p.
9.
Wаtkins. Leаrning to Teаch English. – Essex: Deltа Publishing, 2005. – 144 p.
10.
Wenden Аnitа L & Joаn Rubin. Leаrner Strаtegies in Lаnguаge Leаrning. UK: Prentice Hаll,
1987. – 329 p.
11.
Woodwаrd T. Plаnning Lessons аnd Courses: Designing Sequences of Work for the Lаnguаge
Clаssroom. Cаmbridge University Press 2001 – 266 p.
INGLIZ TILI GRAMMATIKASIDA GENDER TUSHUNCHASINING YARATILISH TARIXI
S.A.Nishanova
SamDCHTI, magistrant
Annotatsiya:
Bu maqolada ingliz grammatikasida qo`llaniladigan gender tushunchasining kelib
chiqish tarixi va xususiyatlari,hamda olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar borasida qisqacha
ma`lumotlar izohlar bilan ko`rsatilgan.
Kalit so`zlar:
Gender, lingvokulturoligiya, gipoteza, psixolingvistik
Vaqt o'tishi bilan insonning jinsi biologik xususiyatdan xarakterli ijtimoiy-psixologik xususiyatga
aylandi. Shunday qilib, "gender" tushunchasi mavjud bo'lib, jamiyat odamlarga ularning biologik qavatiga
qarab amalga oshirishni buyuradigan ijtimoiy va madaniy me'yorlar to'plamini anglatadi. "Gender"
tushunchasi uzoq vaqt davomida grammatikadan tashqarida edi. Bu hodisa keng tarqalgan ijtimoiy-madaniy,
psixolingvistik hodisa sifatida qaraladi. Til bilan bog'liq zamin omili birinchi marta antik davrda grammatik
jins toifasini baholashda paydo bo'lgan.
Eng qadimiy va uzoq vaqt davomida turkum turkumining paydo boʻlishi va faoliyatining sabablari
toʻgʻrisidagi yagona gipoteza grammatik turkumdan jinsning tabiiy biologik kategoriyasi oʻzaro
bogʻlanishiga asoslanib, ramziy va semantik xususiyatga ega boʻlgan. Ushbu gipoteza tarafdorlari grammatik
jins tabiiy voqelik - boshqa qavatdagi odamlarning (Herder, Gumboldt, Grimm va boshqalar) mavjudligi
ta'siri ostida paydo bo'lgan deb hisoblashadi, bir vaqtning o'zida tadqiqotchilar tushuntirish uchun til
bo'lmagan tajribadan foydalanganlar. bir turdagi toifaning ekstralingvistik motivatsiyasi. Bu turkum
turkumlarini talqin qilishda baholashning paydo bo'lishiga olib keldi: ismlarda erkak jinsi kuch, faollik,
energiya semantikasi, unga taalluqliligi sababli paydo bo'ldi. Ayol jinsining nomlari, aksincha, passivlik,
bo'ysunish bilan ajralib turardi. Shunday qilib, ijtimoiy voqelik shartlari tilning rivojlanish qonuniyatlariga
ekstrapolyatsiya qilindi, bu E. Bornemanning asosiy gender tadqiqotlari tomonidan tasdiqlangan, bunda
tahlil fanlararo yondashuv nuqtai nazaridan olib boriladi. Ramziy va semantik gipotezaga zarba turkumi
mavjud bo'lmagan tillarning ochilishi bilan bo'ldi. Tildagi gender omilini o'rganishda saksoninchi yillarning
oxirida e'lon qilingan rus maktabining ko'plab tilshunoslari (Haleeva I.I., Kirilina A.V., Malishevskoy D.Ch.
va boshqalar) jasorat va ayollikni o'rganishni asosiy deb hisoblaydigan lingvokulturologik yondashuv deb
ataladi. madaniy tushunchalar. "Gender" toifasining ijtimoiy ahamiyati uning zamin muammolari bilan
bog'liq barcha til hodisalariga qo'llanilishini asoslaydi. “Qavat va uning ko‘rinishlari nafaqat til “ro‘yxatga
olingan”, balki aksiologiyaga ega bo‘lib, dunyoning sodda tasviri nuqtai nazaridan baholanadi [3,110-114].
1970-yillardagi tadqiqotlar ularda mavjud bo'lgan lingvistik fan muammosini "e'tirof etish" ni
ko'rsatadigan xulosalarning nopokligi bilan ajralib turadi. Til (nutq) xulq-atvorida «ayollar hamkorligi»ning
«erkaklar raqobati»ga qarama-qarshi qo'yish nazariyasi gender tilshunosligining aspektlaridan biriga aylandi.
Deyl Spender ("Odam tomonidan yaratilgan til", Spender, 1986) ta'kidlashicha, til dastlab jamiyatda erkaklar
ustunligini o'rnatishga moyildir. Ushbu bayonot bir muammo bo'yicha qo'pol munozaraga sabab bo'ldi:
haqiqatan ham shunga o'xshash hodisalar tilning voqelikni yaratishi bilan bog'liqmi yoki odamlarning
tartibdagi so'zlari fikrlash jarayonlariga aloqador emasmi? Atrofdagi dunyodan bilish jarayonida ob'ektlar,
xususiyatlar, jarayonlar nafaqat real, balki ichki dunyolar ham ajratiladi va chaqiriladi. Madaniyatning
tasvirlari, ramzlari, standartlari va stereotiplarini oxirigacha etkazish mumkin, shuningdek, qadriyatlar
jamiyati sifatida tan olingan axloqiy me'yorlar. Biologik - jinsiy voqelikdan kelib chiqadigan gender
stereotiplari ushbu madaniyat doirasida ushbu qavat vakillariga xos bo'lgan biologik belgilar, ijtimoiy rollar,
mentalitet va xatti-harakatlarning xususiyatlarini aks ettiradi. Erkaklik va ayollik atamalari gender
268
stereotiplari bilan bog'liq holda, o'zlarini kontseptual metaforalarni (P. Lakoff) ifodalaydi, ular ichki
ziddiyatli va ayni paytda erkaklar va ayollar substratlarining dinamik nisbatlarini o'tkazadi.[4,45-49].
Erkaklik va ayollik eng turli sohalarda, masalan, xatti-harakatlar turlarida, turli xil ijtimoiy faoliyat turlarida,
shuningdek, ushbu hodisalarni tavsiflovchi tilda kuzatilishi mumkin. Keling, lug'at tahlili natijalariga
qaytaylik. XX asr o'rtalarida ingliz lug'atlarining tahlili feministik tilshunoslikning leksikografik manbalarda
tilning seksistik qo'llanilishini aks ettiruvchi va ko'paytiradigan ta'minlanganligini ko'rsatadi. Tadqiqot
"Advanced Learner's Dictionary of Current English" A.S.Hornby lug'atining illyustrativ kontekstlari (IC)
materiallari bo'yicha olib borildi [5,112-118], nufuzli 1940-50-yillarda, prod. 1942, 1948, 1958 (ALDCE),
shuningdek, ushbu manbada ko'rsatilgandek kuzatishga qaratilgan:
–
tilda ayollarning tushunarsizligi;
–
ayollar maqomining erkaklarnikiga nisbatan ikkinchi darajaliligi;
-
har ikkala jinsning stereotipik vakili, olib keladi
-
boshqacha qilib aytganda, lug'at yozuvlarida gender assimetriyasi qanday ko'rsatilgan.
So'kinish va haqoratli so'zlar Balki ayollar yumshoq va itoatkor bo'lganlari uchun ular odatda so'kish
va iflos so'zlardan qochishadi. Ularning fikricha, bunday so'zlar nafaqat boshqalarni bezovta qiladi va
"tsivilizatsiya yo'q" degan taassurot qoldiradi, balki u va boshqalar o'rtasidagi munosabatlarni buzadi.
Ayollar har doim o'zlarining inoyatiga va tildan foydalanishlariga ko'proq e'tibor berishadi. Ayollarning
“la’nati, la’nati, do‘zax” kabi so‘zlarni aytishlarini, o‘z his-tuyg‘ularini ifodalash uchun “oh, azizim,
xudoyim” degan so‘zlarni kamdan-kam eshitamiz. Diminutives Ayollar "kichik" ma'nosiga ega bo'lgan
so'zlarni ishlatishni yaxshi ko'radilar, masalan, bukmeyker, hanky, panties. Ular, shuningdek, azizim,
sevgilim kabi mehr-muhabbatni ko'rsatadigan so'zlarni ishlatishni yaxshi ko'radilar. Bundan tashqari, ayollar
xushmuomalalikni ko'rsatadigan so'zlarni ishlatishni yaxshi ko'radilar, masalan, iltimos, rahmat, va ular
ko'proq evfemizmni ishlatishadi, ammo "jargon" erkaklarning afzalligi hisoblanadi. Tadqiqotdan shuni
ko'rishimiz mumkinki, erkaklar va ayollar ta'kidlangan effektlarga erishishda o'zlarining lug'at tanlashlariga
ega. Biz tez-tez bir ayolning “xo'p, bilasizmi…, menimcha…, menimcha….., ehtimol, men noto'g'riman,
lekin… va hokazo.
ayollar turli yo'llar bilan quyidagicha ifodalaydi: Ayollar: Menga hayron bo'ldim, siz menga yordam
bera olasizmi? Erkaklar: iltimos, menga yordam bering. Yuqoridagi misoldan ko'ramizki, erkaklar to'g'ridan-
to'g'ri biror narsani so'rashga moyil, ayollar esa xushmuomalaroq. b. So'roq gaplar Ayollar erkaklarnikiga
qaraganda ko'proq so'roq gaplarni ishlatadilar. Ayollar so'roq gaplarni yaxshi suhbatni davom ettirish
strategiyasi sifatida ko'rishadi. Lakoff (1975) ta'kidlaganidek, erkaklarnikiga qaraganda, ayollar o'z fikrlarini
ifodalash uchun so'roq gaplardan ko'proq foydalanadilar va ular teg savollaridan foydalanishni yaxshi
ko'radilar, chunki teg savollari ohangni kamroq taranglashtirishi mumkin [11,78-80]. Fishman (1980) ko'plab
juftliklar suhbatlari lentalarini to'pladi va u ayollar erkaklar kabi uch marta tegli savollarni qo'llashlarini
aniqladi. Ushbu suhbatlarda ular 370 ta so'roq jumlalaridan iborat bo'lib, ular orasida ayollar 263 tasini
ishlatgan, bu erkaklar deyarli ikki yarim marta. Bu nuqta erkaklar va ayollar o'rtasidagi intonatsiya farqiga
o'xshaydi. Xuddi Lakoff (1975) ayollar savolga ko'tarilgan ohang bilan javob berishlari mumkinligini
aytganidek, erkaklar esa qat'iy bayonot berish uchun tushish ohangidan foydalanishni yaxshi ko'radilar.
Lakoff (1975) ga ko'ra, ayollar buni qilishga chodirdirlar, chunki ular erkaklarnikiga qaraganda o'zlari va o'z
fikrlari haqida kamroq ishonch hosil qilishadi. [12,71-77]
Turli xil ijtimoiy, madaniy va siyosiy omillar bilan bir qatorda, til, shubhasiz, xurofotlarning eng katta
tashuvchilaridan biridir. Biz ongli yoki ongsiz ravishda barcha e'tiqodlarimiz, qadriyatlarimiz va
umidlarimizni so'z boyligimiz, nutq uslubi va boshqalarni tanlash orqali tasvirlashga moyilmiz. Bundan
tashqari, ma'ruzachilarning gender tengligi kabi turli xil ijtimoiy muammolarga munosabati bizning tilimiz
orqali ko'rinishi mumkin.
Anketa natijalari shuni ko'rsatadiki, jinslar va ularning til qo'llanilishi o'rtasida turli xil kutish va
lug'atdan tortib, kuch, birdamlik va bilvosita foydalanish, to'xtash va undov odatlarigacha ko'plab
dixotomiyalar mavjud. Biroq, jinslar o'rtasidagi aloqani yaxshilash uchun bu dixotomiyalarni aniqlash etarli
emas, balki ularni qabul qilish va ularni tanib olish va ularga rioya qilishni o'rganish kerak. Farqlarni
tushunishdan tashqari, muloqotdagi o'xshashliklarni tan olish ham juda muhim, chunki ular jinslar o'rtasidagi
tafovutlarni bartaraf etishda katta yordam berishi mumkin. Tadqiqotga ko'ra, bugungi kunda muvaffaqiyatli
muloqotda gender emas, balki kommunikativ kompetentsiya hal qiluvchi ahamiyatga ega. Muhim mahorat -
shaxsiy his-tuyg'ular va ma'lumotlar bilan bo'lishish qobiliyati, ushlab turish qobiliyati, adekvat shaxslararo
munosabatlar va hayotiy masalalarni muhokama qilish qobiliyati mavjud.
Erkaklar ham, ayollar ham ushbu ko'nikmalarning bir qismiga ega ekanligi isbotlangan, ammo bir
erkak yoki bir ayol bu xususiyatlarning barchasiga ega bo'lishi kamdan-kam uchraydigan hodisa. Shuning
269
uchun muvaffaqiyatli notiqlar bugungi kunda hokimiyat, tadbirkorlik va etakchilikning an'anaviy erkak
xususiyatlarini va hissiy ekspressivlik va tushunishning ayol xususiyatlarini birlashtira oladigan notiqlardir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati:
1.
Aitchison, J. (1987). The language lifegame: Prediction, explanation and linguistic change. In W.
Koopman, F. van der Leek, O. Fischer, & R. Eaton (Eds.), Explanation and language change (pp. 11-32).
2.
Allerton, D.J. (1990). Language as form and structure: Grammar and its categories. In N.E. Collinge
(Ed.), An encyclopedia of language (pp. 68-111). London: Routledge.
3.
Corbett, G.G. (1994). Gender and gender systems. In R.E. Asher, & J.M.Y. Simpson (Eds.), The
encyclopedia of language and linguistics. Vol. 3 (pp. 1347-1353). Oxford: Pergamon Press.
4.
Crystal, D. (1987). The Cambridge encyclopedia of language. New York: Cambridge University
Press.
5.
Glaser, W.R., & Düngelhoff, F.-J. (1984). The time course of picture-word interference. Journal of
Experimental Psychology: Human Perception and Performance, 10(5), 640-654.
6.
Kooij, J.G. (1987). Dutch. In B. Comrie (Ed.), The world's major languages (pp. 139-156).
7.Monsell, S. (1985). Repetition and the lexicon. In A.W. Ellis (Ed.), Progress in the psychology of
language, Vol. 2 (pp. 147-195). London: Erlbaum.
ZAMONAVIY INGLIZ TILIDAGI NEOLOGIZMLAR VA ULARNING SO’Z YASALISHIDAGI
TENDENSIYALARI HAQIDA
Nurullayeva Dilfuza
(SamDCHTI magistranti)
Annotatsiya:
Ushbu maqola zamonaviy ingliz tilning asosiy manbasini o
‘
rganadigan
tilshunoslikning so
‘
z birikmalari, neologizm, so’z yasalishidagi tendensiyalar haqida ma
’
lumot beradi.
Shuningdek, ushbu maqolada biz zamonaviy ingliz tili tarixiga. Maqoladagi fikrlar nafaqat yozilgan yoki
ma’lumotli, balki aniq fakt va misollar bilan isbotlangan.
Kalit so’zlar:
zamonaviy ingliz tili, neologizm va tendensiya
17-asr port shaharlari va ularning nutq shakllari eski graflik shaharlariga taʻsir qiladi. Taxminan
1690-yillardan boshlab Angliyada ichki tinchlik va nisbatan barqarorlikning yangi davri boshlandi, bu esa
sanʻatni, shu jumladan adabiyotni ragʻbatlantirdi.Zamonaviy ingliz tilini 1714 yilda Gruziya davrining
boshida toʻliq paydo boʻlgan deb hisoblash mumkin, ammo ingliz orfografiyasi 1755 yilda Jonsonning
“Ingliz tili lugʻati” nashr etilgunga qadar bir oz barqaror boʻlib qoldi.
Uilyam Shekspirning Yelizaveta davrining boshqa mualliflariga nisbatan katta ahamiyati uning
XVII-XVIII-asrlarda qabul qilinganligi natijasi boʻlib, bu standart ingliz tilining rivojlanishiga bevosita hissa
qoʻshadi. Ammo atigi 200 yil avval yozilgan Jefri Choser va Uilyam Lenglandning asarlari oddiy zamonaviy
oʻquvchi uchun ancha qiyinroq edi.
Neologizm (yunoncha néo- néo-, “yangi” va lós lógos, “nutq, talaffuz”) - ajratilgan atama, soʻz yoki
ibora boʻlib, umumiy foydalanish jarayonida boʻlishi mumkin edi, lekin bu umumiy tilga toʻliq qabul
qilinmagan.( The Linguistics encyclopedia (Ebook ed.). London: Routledge. p. 601.) Neologizmlar
koʻpincha madaniyat va texnologiyadagi oʻzgarishlar tufayli yuzaga keladi. Tilning shakllanish jarayonida
neologizmlar protologizmlarga qaraganda ancha yetuk. Rivojlanish bosqichi protologizm (yangi yaratilgan)
va neologizm (yangi so'z) oraligʻida boʻlgan soʻz prelogizmdir.
Ilmiy hamjamiyatda ingliz tili nashr etilgan tadqiqot va tadqiqotlar uchun asosiy til boʻlib, baʻzida
oʻxshash tarjimalar (“naturallashtirish” deb ataladi) qo'llaniladi. Shu bilan bir qatorda inglizcha soʻz
ma’noning qisqacha izohi bilan birga qoʻllaniladi. Neologizmlarni tarjima qilish uchun toʻrtta tarjima usuliga
alohida urgʻu berilgan: transliteratsiya, transkripsiya, analoglardan foydalanish, va qarz tarjimasi.
Ingliz tili doimo neologizmlarni oʻz ichiga oladi. Masalan, soʻnggi oʻn yilliklarda kompyuter
texnologiyalari tilga bir qancha yangi atamalar qoʻshdi. Vebinar, zararli dastur, netroots va blogosfera
zamonaviy neologizmlarning amerikacha ingliz tiliga integratsiyalashgan bir nechta misolidir. Neologizm
soʻzining oʻzi 18-asrning ikkinchi yarmida, ingliz tilida soʻzlashuvchilar fransuzcha “néologisme” atamasini
oʻzlashtirganlarida, mutlaqo yangi fanga ega boʻlgan. Bu soʻzning ildizlari ancha eski boʻlib, oxir-oqibat
qadimgi yunoncha neos, ya’ni “yangi” va logos, “soʻz” degan ma’noni anglatadi.
Agar siz til faktlari uchun aqldan ozsangiz, tinglang. Neologizm - bu yangi ishlab chiqilgan yoki
ishlab chiqarilgan soʻz boʻlib, u umumiy foydalanishga tusha boshladi. Soʻz kundalik foydalanishda toʻliq
qabul qilinganda, u odatda lugʻatlar tomonidan olinadi va texnik jihatdan endi neologizm emas.
