“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
134
NAVOIY DAVRI XATTOTLIK MAKTABI AN
’
ANALARI
VA UNING DAVOMCHILARI
Ermatov Usmonjon Komilovich
UzDJTU Tarjimonlik fakulteti Arab tili tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi
katta
o‘
qituvchisi
uzdil59358@gmail.com
Annotatsiya.
Tafakkur taraqqiyotini xat va xattotlarsiz tasavvur qilish qiyin.
Xattotlar xat singari nimalarni unutilishi yoki butunlay y
o‘
qolib ketishidan saqlanib
qolishiga sababchi b
o‘
lganlar. Shu sababli tarixda yashab
o‘
tgan barcha sharq
allomalari xattotlar va xattotlik san
’
atiga katta e
’
tibor berganlar. Shu jumladan,
Alisher Navoiyga teng keladigan qalam ustalari juda kam uchraydi, desa mubola
g‘
a
b
o‘
lmaydi.
Kalit s
o‘
zlar:
Xattotlik, nasx, kufiy, riko, XV asr, Xafiiy (ingichka)
Аннотация.
Трудно представить развитие мысли без письма и
каллиграфии. Каллиграфы, как и буквы, являются причиной того, что вещи
спасаются от забвения или полной утраты. По этой причине все жившие в
истории востоковеды уделяли большое внимание каллиграфам и искусству
каллиграфии. В том числе, не будет преувеличением сказать, что мастеров
карандаша, равных Алишеру Навои, очень мало.
Ключевые слова:
Каллиграфия, копия, Куфи, Рико, XV век, Хафий
(тонкий).
Abstarct.
It is difficult to imagine the development of thought without letters
and calligraphy. Calligraphers, like letters, are the reason why things are saved from
being forgotten or completely lost. For this reason, all the oriental scholars who lived
in history paid great attention to calligraphers and the art of calligraphy. Including,
it is no exaggeration to say that there are very few pencil masters equal to Alisher
Navoi.
Key words:
Calligraphy, copy, Kufi, Rico, XV century, Khafii (thin)
Manbalarda yozilishicha, dastlabki xatlar orqali s
o‘
zlarni yozgan xattot Idris
alayhis-salomdir. U oyning 20 burjida bittadan belgi, ya
’
ni harf q
o‘
ydi. Harflar
uchun shakllar ixtiro qiladi. Bu shakl bir-biriga bog
‘
lanmagan, g
o‘
zallik kasb
etmagan shaklda b
o‘
lgan. Uzoq davrlar
o‘
tib, K
o‘fa olimlari “Ko‘fiy” xatini ixtiro
qilishadi. To Hazrati Ali davrigacha harflar alohida-alohida shaklda yoziladi.
Hazrati Ali harflarni bir-biriga bo
g‘
lab yozish uslubini ixtiro qildilar. Abbosiylar
davrida ibn Muqla shoir, olim, musiqashunos nasx xatini ixtirochisi. Natijada kufiy
xati g
o‘
zal k
o‘rinish hosil qildi va ushbu xatga “Nasx’’
deb nom q
o‘
yishdilar, zero
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
135
oldingi xatni Nasx bekor qilgan edi. U xat to Mir Ali Tabroziy “Ta’liq”
xatini ixtiro
qilib, uni nasx xati bilan q
o‘shib “ Nastaliq” nomi bilan yanada go‘
zal xat ixtiro
qilingan. Kitobatda
عﺮﺳلأﺍ طﺨلﺍ
_ nomi bilan arablarda
ﺔعﻗﺮلﺍ طﺨلﺍ
paydo bo
‘
ladi. Bu xat
arab olamida tezda muomalaga kiradi. Ibn Muqla (10 asr) dan Ibn Bavvob va
undan bizgacha
“
Qasiydaiy roiya
’’
asari yetib kelgan. Bu asari
نﻣ ﺔيئﺍر ﺓﺪيصﻗ
بﺍﻮبلﺍ
nomi bilan mashhur. Ibn Bavvobga
هضرﺃ ىف ﷲ ﻢﻠﻗ
laqabi berilgan ekan. O
‘
sha
davr mashhur olimi, tarixchi ibn Zahabiy
ﺔﺑﺎتكلﺍ كﻠﻣ
_ deb zikr etadi. Ibn Bavvobning
ﻣﻮظﻨﻣ
طﺨلﺍ ﺪﻳﻮﺠﺗ ىف بﺍﻮبلﺍ نﺑﺍ ﺔ
asari Misrda qayta-qayta nashr qilingan. Bu asarda xat
turning 36 shakli va ularning
o‘
ziga xos xususiyatlari haqida ma
’
lumot bergan.
Arab xati haqida eng qadimiy q
o‘l yozma ibn Bavvobning “ Qasidai roiya” asari
hisoblanadi. U Ba
g‘
dodlik b
o‘
lgan. Uning shogirdi asli Jazoirlik Yoqut Jamoliddin
_
نﻳﺪلﺍ لﺎﻤج ﺕﻮﻗﺎﻳ
. U Bag
‘
dodda ta
’
lim-tarbiya topadi, Mo
‘
sta
’
sim Xalifa (Abbosiy
Xalifalar) davrida yashagan. M
o‘
sta
’
zim Abbosiy uni e
’
tiqodiy tomonidan shubha
ostiga olib, zindonga tashlaydi, xattot zindonda 400 nusxada Qur
’
onni k
o‘
chiradi.
697 hijriy sanada m
o‘g‘
ullar tomonidan qatl etiladi. M
o‘g‘
ullar istilosidan keyin
ilm-fan singari xattotlikda ham tur
g‘
unlik davri 200 yil davom etib, to Temuriylar
davriga kelib yana rivoj topa boshlaydi.
Insoniyat tarixi singari tafakkur taraqqiyotini ham xat va xattotlarsiz
tasavvur etish qiyin.Xat nimalarni unutilishi yoki butunlay y
o‘
qolib ketishlardan
saqlagan b
o‘
lsa,shularning asosiy qismiga xattotlar sabab b
o‘
lgan.Shuning uchun
o‘
tmishda yashab,ijod qilgan sharqlik buyuk ijodkorlarning deyarli hammasi
xattotlar va xattotlik san
’
atiga alohida e
’
tibor bilan qaragan.Bu jihatdan Alisher
Navoiyga teng keladigan qalam sohiblari juda kam uchraydi,desa xato
b
o‘
lmaydi.Navoiyning xattotlarga k
o‘
rsatgan himmati,rahnamoligi xattotlik
san
’
atini rivojlantirishdagi himmatlari
o‘
rganilgan bilan tugamaydigan qiziqarli
bir mavzudir.Shuning uchun “Navoiy qomusi”dan ushbu mavzudagi
maqolalarning
o‘
rin olishini izohlashga hech hojat y
o‘
q deb
o‘
ylaymiz. T
o‘g‘
ri
Navoiy davri xattotlari haqida qisman salmoqli tadqiqotlar amalga
oshirilgan.Jumladan,Abduqodir
Murodov,Muhammadjon
Hakimov
va
boshqalarni xotirlab
o‘
tishimiz mumkin.
Umuman olganda, Navoiy yashagan zamonda xattotlik sohasi misli
k
o‘
rinmas darajada rivojlangan. Bu esa ustozimiz A. Hayitmetov ta
’
kidlaganidek,
Navoiyning homiyligi 1469-yildan u davlat arbobi martabasiga erishib, kotiblarga
moddiy yordam bergach boshlangan edi. Navoiyning shu kabi xizmatlari haqida
zamondosh tarixchilar, xususan, Muhammad ibn Xovandshox Mirxon (903 h.y.
vaf), Xondamir, Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarida ta
’
kidlab
o‘
tilgan.
VIII asrdan XV asrgacha bir nechta xat turlari, shu jumladan, k
o‘
fiy, suls, nasx,
muxaqqaq, rayhoniy, tavqi
’
, riqo va taliq, ayniqsa nasx va nasta
’
liq xatlari keng
tarqalgan edi. Masalan kufiy xati binolardagi katibalarda, suls va rayhoniy xati
yozishmalarda foydalanilgan b
o‘
lsa, riq
o‘
va tavqi
’
xati devonxona ishlarida
q
o‘
llanilgan. Badiiy va ilmiy asarlarni k
o‘
chirishda asosan nasx va nasta
’
liq
xatlaridan foydalanilgan.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
136
Husayn Boyqaro saroyida xattotlar asosan Hirot va Mashhad xattotlik
maktabining a
’
zolari edi. Bular Abdujamil kotib, sulton Ali Mashhadiy, Sulton Ali
Qoiniy, Mavlono Nomiy, Sulton Ali Uvayhiy, Sulton Muhammad Nur, Mahmud
Sabzazoriy, Muhammad Xandon va Mavlono Majnun kabi
o‘
nlarcha xattotlar
b
o‘
lib Navoiy bilan
o‘
z faoliyatlarini olib borgan. Masalan, Asxar Tabriziy
shogirdlaridan biri b
o‘lgan Sulton Ali Qoiniy “Majoliz un –
nafois” ni go‘
zal va nasif
nasta
’
xatida k
o‘chirgan. Navoiy u haqida “da
rvesh yigit va hazrati Mahdumi
Nuran (Jome
’) mulozamatlari sharafi anga dast beribdur… ammo, bir kuni anga
buyurilib erdi muzd (haq) tain qilurda mubola
g‘
ani (k
o‘
p aytdi) ul er
g‘
a, yet
k
o‘rdikim, har bir baytim bir tangaga arzir…
. Ul s
o‘
zlarkim ul bitir ortiqroqqa xat
arzur”, desa Mavlono Majnun riqo‘
da, Mavlono Nomiyni insho bila noma xatini
bitur
g‘
a mashhur deydi. Bular bilan birga Qomusda hirotlik yosh xattotlardan biri
Sulton Muhammad Nur t
o‘g‘
risida ma
’
lumot beriladi. U kishi saroyda kotiblik
qilgan.
Unga Xafiiy (ingichka) xat bilan yozishda hech kim teng kela olmagan.
Shuning uchun unga “Asxariy soniy” deb laqab qo‘yishgan. Xondamir “Hulosat ul
–
ahbor” asarida Navoiyning u haqida “…nasta’
liq yozishda hech kim unga teng
kelolmaydi” degan so‘
zini eshitganini aytdi. Muhammad Nurning Navoiy terma
devonlaridan birini nasta
’
liq xatida k
o‘
chirgan, charm muqovali sahifalarining
atrofiga oltin suvi yugurtirilgan va shu q
o‘
lyozma bizgacha yetib kelgan.
Navoiyga zamondosh xattotlardan baxs yuritilgandan ulu
g‘
shoirga hamfikr
sirdosh. Navoiyning asarlari hali siyohi qurumasdan k
o‘
chira boshlangan.
Abdujamil kotib xususida alohida t
o‘
xtalish lozim b
o‘
lgan. U
o‘
zining (tuxfat
us-salotin) asari muqaddimasida ta
’
kidlaganidek Navoiy asarlarining deyarli
hammasini ketma ket k
o‘chirgan. Lekin “Hamsa” 1487
-yilda k
o‘
chirilgan.
“Navodir un
-
nihoya” qo‘
lyozmasi saqlanib qolgan. Abdujamil kotibning Navoiy
shox baytlarini t
o‘plab, unga “Tuhfat us –
salotin “ deb nom berib maxsus
muqaddima yozgan va u albatta diqqat-e
’
tiborga loyiqdir.
Xuroson kotiblari orasida eng mashhuri, Bobur ta
’
biri bilan aytganda
hushnavislikda “Qiblat ul
-
kuttob”, “Zubdan ul
-
kuttob” va “Kotib us
-
sulton” degan
laqablar sohibi Sulton Ali Mashhadiy edi. U
o‘
z shahrida ta
’
lim olib voyaga yetgan.
Fors lu
g‘
atshunos olimi Dexxudo uni temuriylar saroyini eng mashhur kotibi
Zayniddin Azhar Tabriziyning shogirdi degan edi.
Oʻrta Osiyoda arab yozuvlari tarqalguniga qadar turli xil yozuv usullari
boʻlgan (mas, sugʻdiy, urxunenisey, qad. turkiy xoqon yozuvlar va bosh
qa).
Qadimiy yozuvlardan boʻlgan kufiy yozuvi koʻpgina meʼmoriy va boshqa
yodgorliklarining bezagida, saqlanib qolgan. Shu jumladan, Oʻzbekiston
musulmonlari diniy idorasida saqlanayotgan Usmon Qurʼoni ham ana shu kufiy
yozuvida koʻchirilgan. Qurʼon koʻchi
rishda nasx, buyruq va farmonlar yozishda
tavqe, maktublar bitishda riqo ishlatilgan. Bulardan tashqari tumor, gʻubor,
shajariy, tugʻro va boshqa yozuv usullari ham boʻlgan. 15
-
asrdan kitob koʻchirish
fors, eski oʻzbek tillarida nastaʼliq xati rayem boʻlga
n. Markaziy Osiyoda
Temuriylar, Shayboniylar va soʻnggi sulolalar ashtarxoniylar, mangʻitlar davrida
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
137
yuksak darajada taraqqiy etgan. Amir Temur davrida Mavlono Shamsuddin
Munshiy, sangtarosh va xattot Oltun juda mashhur boʻlgan. Alisher Navoiyning
shaxsiy
kutubxonasida 11 ta yirik sanʼatkorlar Sultonali Mashhadiy, Abduljamil
Kotib, Darvesh Muhammad Toqiy va boshqalar Xurosonda samarali ijod qilgan.
"Xattotlar sultoni" Sultonali Mashhadiy, Mir Ali Tabriziy va boshqa nastaʼliq xatini
sanʼat darajasiga koʻtarg
an. Temuriy shahzodalar Ibrohim bin Shohruh,
Boysungʻur Mirzo, Badiuzzamon Mirzo ham Xattotlikka homiylik qilish bilan birga
oʻzlari bu sanʼat turi bilan shugʻullangan; Zahiriddin Muhammad Bobur esa yangi
xat va alifbo "Xammu Boburiy" ixtirochisi b
o‘
lgan.
Kitobat sanʼati bilan bir qatorda
binolarning kitobalari, qabrtoshlardagi bitiklar va buyumlarda xattotlik keng
qoʻllangan. Shayboniylardan Muhammad Shayboniyxon va Ubaydullaxon
xattotlik bilan shaxsan shugʻullangan va nasx xatida yuksak mahorat bilan yozg
an.
16-asr Movarounnaxr xattotlik maktabini yuzaga kelishida Mir Ali Hiraviynnsh
hayoti va ijodi muhim oʻrin tutadi. Bosmaxona paydo boʻlguniga qadar kotib,
xattotlar mehnati kitob tayyorlashda muhim oʻrin tutgan. Bu borada Boysungʻur
Mirzo, Alisher Navoiy, Muhammad Rahimxon II (Feruz) faoliyatlari diqqatga
sazovor b
o‘
lgan. 20-
asrda yirik kutubxonalarda xattotlar qoʻlyozma kitoblar
nusxasini koʻpaytirish bilan shug‘
ullanishadilar. Mas, Navoiy kutubxonasi
(Oʻzbekiston milliy kutubxonasi)da bir guruh xattotla
r ishlagan. 1943-yilda
Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti tashkil topgach,
malakali xattotlar (Ibodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov, Usmon
Karimov va boshqalar) shu yerga toʻplandi va ular koʻhna qoʻlyozmalarni tiklash,
koʻchirish, tavsif varaqalari tuzish bilan shugʻullana boshladilar. 20
-asr
80-
yillariga kelib kitobat sanʼati bir guruh kishilar tomonidan qayta tiklanadi.
Bunda Habibulla Solih, Abdulla Mirsoatov, Toʻxtamurod Zufarov, Alisher
Shomuhammedov va boshqalarning xizmatlari katta. Shu jumladan, Habibulla
Solih Mushafi Usmon Qurʼonining asl nusxasidan pergamentga 3 marta nusxa
koʻchirib tayyorlagan (bir nusxasi Malayziyaning KualaLumpur shahrida,
pergamentga koʻchirib tayyorlagan yana bir nusxasi Toshkent islom
u
niversitetida), Katta Langar Qurʼonidan (Sankt
-
Peterburg va Oʻzbekistondagi
nusxalari asosida) teriga koʻchirib nusxa tayyorlamoqda. Habibulla Solih
1998-yilda Istanbulda b
o‘
lib
o‘tgan Xalqaro xattotlar bellashuvida “Devoniy” xat
uslubi boʻyicha kuchli oʻnlikdan oʻrin oldi; 1999
-yilda xattotlikda yangi tarz
(naqshin bezak yozuvining alifbosini kashf kilib bu sohada yangilik) yaratgani
uchun Lohurdagi Xalqaro xattotlar bellashuvida “Parvin raqam” (“Sharq yulduzi”)
unvoniga sazovor boʻldi. Abdulaziz Mansurov, Islom Mamatov, Salimjon
Badalboyev, Gʻafurjon Haqberdiyev va boshqa bugungi kundagi eng mashhur
xattotlardir. Xattotlik hozirgi kunda Toshkent sharqshunoslik instituti, Toshkent
islom universiteti, Behzod nomidagi Milliy rassomlik va dizayn institutida
oʻrgatiladi.
Abduqodir Murodov “O‘
rta Osiyo xattotlik san
’ati tarixidan” asarini yozdi.
U 1907
–
1917-
yillari Toshkentdagi Abulqosimxon madrasasida Qurʼon va hadis
ilmini, arab va fors tillarini
o‘
rgandi. Keyin suriyalik olim va adib Muhammad ibn
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
138
Saʼid al
-Asaliydan (bu kishini Shomiy domla deb atashgan) arab tili va
adabiyotidan taʼlim oldi. Xa
ttotlik kasbi bilan ham shu
g‘
ullangan.
O‘
zbek, arab, fors
tillarini mukammal bilgan. Oktyabr t
o‘
ntarishidan keyin
o‘
qituvchilar tayyorlov
kursini tugatib maktabda
o‘
qituvchilik qilgan.
Bu olim eski q
o‘
lyozma asarlarning nuqsonli joylarini tuzatib, ularni
olimlarning
o‘
rganishlari uchun mukammal holga keltiradi, q
o‘
lyozma
asarlarning nomlari b
o‘
yicha va avtorlari b
o‘
yicha kartochkalar tuzadi. Ularda
asarlarning yozilgan yillari, k
o‘
chiruvchi xattotlari, k
o‘
chirilgan yillari k
o‘
rsatiladi.
Bu kartochkalar fanning qaysi bir tarmo
g‘
iga oid b
o‘
lmasin, q
o‘
lyozma asarlarni
o‘
rganmoqchi b
o‘
lgan har bir ilmiy xodim uchun juda katta yordam beradi.
Navoiy q
o‘
lyozmalari bibliografiyasini tuzgan (1946
–
47) va shoirning
“Badoye ul
-
bidoya”, “Navodir un
-
nihoya” devonlari qo‘
lyozmalarini topib (1959),
ular shoir tomonidan tuzilganligini isbotlagan. “Xazoyin ul
-
maoniy” tanqidiy
matnini tuzgan va nashr ettirgan (1958
–60). “Devoni Foniy” qo‘
lyozmalarini
(Fransiyadan) topib, fotonusxa asosida nashr ettirgan.Oʻzbekiston Fanlar
akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyining asosiy
vazifalaridan biri xorijiy mamlakatlar kutubxona va qoʻlyozmalar fondlaridagi
mumtoz adabiyotimizga doir kitoblarni oʻrganish, ulardan koʻchirma nusxalar
olib,yurtimizga tadbiq qilish asosiy maqsadlaridan biri b
o‘
lgan.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Murodov A.
O‘
rta Osiyo xattotlik san
’
ati tarixidan. Toshkent,1971.
2. Munirov Q, Nosirov A. Navoiy q
o‘
lyozma asarlari katologi. Toshkent,
1970.
3. Hakimov M. Alisher Navoiy asarlarini k
o‘
chirgan xattotlar. Toshkent,
1991.
4. Kamoliddin Behzod va uning naqqoshlik maktabi. Toshkent, 1977.
5. Mahdiy Bayoniy. Ahvoi va osori xushnavison. Tehron, 1358 h.y.
