“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
295
TURIZM KOLLEJLARIDA KORPUSGA ASOSLANGAN
O‘
QITISHNING
METODIK ASOSLARI VA SAMARASI
Jurayev Abdunazar Xatamnazarovich
O‘
zDJTU xalqaro reytinglar bilan ishlash b
o‘
limi mutaxassisi.
Annotatsiya.
Maqola IT va zamonaviy metodlarni ishlatib turizm kolleji
o‘
quvchilarining o
g‘
zaki nutqini shakllantirishga ba
g‘
ishlangan. Ushbu metodlar
sinfdagi cheklangan vaqt ichida
o‘
quvchilarning ingliz tilini yaxshi
o‘
zlashtirishlariga yordam beradi. Buni amalga oshirishda mumkin b
o‘
lgan
y
o‘
llardan biri korpus asosidagi-faoliyatdan foydalanish ekanligi yoritiladi.
Kalit s
o‘
zlar:
metodlar, ingliz tili, turizm, korpus, information texnologiyalar.
Аннотация.
Статья посвящена формированию устной речи
студентов колледжа туризма с использованием ИТ и современных методов.
Эти методы помогают учащимся лучше владеть английским языком в
течение ограниченного времени в классе. Будет показано, что один из
возможных способов сделать это
-
использовать деятельность, основанную
на корпусе.
Ключевые слова:
методы, английский язык, туризм, корпус,
информационные технологии.
Abstract.
The article is devoted to the formation of oral speech of students of
the College of Tourism using modern and modern methods. These methods help
students to become better proficient in English for a limited time in the classroom.
It will be shown that one possible way to do this is to use a corpus-based activity.
Key words:
methods, English, tourism, housing, information technology.
Kuzatishlarimizdan ma
’
lumki,
o‘
quvchilarni chet tillarni
o‘
rganishga
b
o‘
lgan qiziqishlari yuqori darajada. Turizm kollejlarida
o‘
qituvchilar
o‘
z
o‘
quvchilarining yozma va o
g‘
zaki nutqlaridagi leksik, grammatik xatolarni tez-
tez uchratishadi. Buning sababi chet tillarni
o‘
qitishga yetarli darajada dars
soatlari
ajratilmagani
va
informatsion texnologiyalardan yetarlicha
foydalanilmasligidadir.
Boshqa bilim sohalar bilan taqqoslanganda IT chet tillarni
o‘
qitishda juda
kam ishlatiladi va samarasi ham juda past. Bitta asosiy savol shuki,
o‘
quvchilarning maqsadli kompetentligi qanday k
o‘
tarish mumkin? Ayniqsa,
o‘
rta
maktab ta
’
lim muasasalarida malakasi past-oraliqdagi
o‘
quvchilarni? Turizm
kollejlarida ingliz tilida gapirish,
o‘
qish, yozish, eshitish malakalari haftada bir
marta
o‘
tkaziladi va
o‘
qituvchilar boshqa k
o‘
plab yozma ta
’
lim vazifalari tufayli
grammatikaga, leksikaga asoslangan faoliyatga k
o‘
p vaqt ajrata olmaydilar.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
296
O‘
quvchilarning sinfda
o‘
qitish uchun mavjud b
o‘
lgan cheklangan vaqt ichida
leksikaga t
o‘
liq e
’
tibor qaratadigan ta
’
lim va
o‘
rganish faoliyati uchun vaqt
ajratilishi juda muhimdir. Shunday ekan
o‘
quvchilarni yaxshi
o‘
qitishga jalb qilish
uchun zarur tadbirlarni ishlab chiqish kerak. Savol tu
g‘
iladi: qaysi manbalar til
k
o‘
nikmalarini mustahkamlash uchun yanada samarali b
o‘
ladi?
Buni amalga oshirishda mumkin b
o‘
lgan y
o‘
llardan biri korpus asosidagi-
faoliyatdan foydalanishdir. Shintaga muvofiq vazifalarning
o‘
zgarishi
(a) b
o‘
shliqlarni t
o‘
ldirish, (b) moslashishni topish, (v) fe
’
llarni zamonini topish,
(g) gaplarni zamonini topish, (d) ajratib k
o‘
rsatilgan s
o‘
zlardagi xatolarni
tuzatish, (teglar) gaplarni tahlil qilish va gaplarga savol q
o‘
yish va (e) bilvosita
savollar yaratish shaklida b
o‘
ladi. (Amalia, Shinta & addhiny, Tuning. (2016).
Using Corpus-Based Activities in Indulging Low-Intermediate EFL Students in the
Teaching and Learning Grammar.) Ikkinchi yoki chet tillarni
o‘
rganishda
s
o‘
zlarining muhim
o‘
rni oxirgi
o‘
n yillikda ikkinchi til nazariyotchilari va
tadqiqotchilari tomonidan e
’
tirof etildi. Shunga k
o‘
ra s
o‘
z boyligini
o‘
rgatish
uchun k
o‘
plab turdagi yondashuvlar, metodlar, mashqlar va amaliyotlar
maydonga kiritildi. Axborot asri vujudga kelishi bilan jamiyatda axborotga
b
o‘
lgan ehtiyoj va ta
’
limga b
o‘
lgan talab nisbatan ortdi. Texnologiya dunyoda tez
va tobora samarali
o‘
rin egallayotgani sabab u vaqt va makon cheklanishlardan
mustaqil b
o‘
lib ta
’
limga va insonlarning orzu umidlariga ta
’
sir qilmoqda. Ayniqsa
o‘
quvchilarning bilim olishi va
o‘
qituvchining ta
’
lim berishi (Bordbar, 2010)
texnologiyasi hujjatlashtirilgan. Biroq, oxirgi 30 yil ichida sinfda korporadan
foydalanish tilning holatini tavsiflaydi
–
tabiiy-uchraydigan til matnlar t
o‘
plamlari
sifatida tushuniladi uni
–
rivojlantirish boshlandi va tadqiqot
o‘
quvchilar ning tilni
o‘
zlashtirishlarini yaxshilashga yordam berishi mumkinligini k
o‘
rsatdi. Aslida
korpusni leksikani
o‘
zlashtirishdagi foydasi Kobb tomonidan s
o‘
z boyligini
o‘
rgatish va
o‘
rganish b
o‘
yicha tadqiqotlarda isbotlangan.
Turizm kolleji
o‘
qituvchilariga korpus nima va u nima uchun foydali
ekanligi tushuntirib berildi. Tadqiqot ikki soatlik sessiyalarda (jami t
o‘
rt soat) 25
nafar
o‘
quvchilar bilan CEFR A1 darajasiga ega b
o‘
lgan sinfda va 2 kompyuterda
olib borildi ularning bittasida WordSmith Tools 5.0 (WST) dasturi korpusni
ishlatish va tahlil qilish uchun tanlangan.
Birinchidan, korpus loyihasi
o‘
quvchilar ga saqlanadigan ma
’
lumotlar
bazasini, uning qanday ishlashini, funktsiyalarini, u bilan ishlaydigan tillarni va
turli maydonlarni va kichik maydonlarni k
o‘
rsatish orqali taqdim etildi.
Korpusdan foydalanuvchilar bilan ishlash uchun kerakli ma
’
lumotlar qanday
filtrlash imkoni borligi bayon qilindi. Misol uchun, agar ular mehmonxona
muassasalari bilan shu
g‘
ullanadigan matnlarni va unga ishlatiladigani s
o‘
zlarni
olmoqchi b
o‘
lsalar American English tili bilan turkum mehmonxonalar ular
parametrlarni American E + Facilities (instalaciones) + high category hotel
(hotelero alto) (A Practical Corpus-based Approach to Teaching English for
Tourism. Nuria Edo Marzá (Corresponding authorda izlashlari kerak. Bu
tushuntirish misol uchun sinfda olib borildi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
297
Albatta
o‘
quvchilardan eng avval, IT qanday foydalanish kerakli haqida bir
oz tushunchaga ega b
o‘
lishlari talab qilingan edi. Sessiya oxirida qisqacha
tarqatma materillar, bajarish amaliyoti amalga oshirildi. Keyingi bosqichda,
o‘
z
kompyuterlarida korpora bilan ishlash uchun papkaga ega b
o‘
lgan
o‘
quvchilar 2
ta qisqa vazifa bilan ishlashni ishlashni boshladilar. Korpus bilan tanishgandan va
qisqacha vazifa bajargandan s
o‘
ng
o‘
quvchilardan korpusning qiyinchiliklari va
afzalliklari uni darsda va doimiy amaliyotda ishlatish mumkinligi haqida fikrlarini
s
o‘
radik. Kuzatishlarimiz natijasida
o‘
qitish va
o‘
rganish maqsadlari uchun va
kasbda istiqbolli foydalanish uchun korpusdan foydalanish salohiyatini
o‘
rganish
juda kerak degan xulosaga keldik.
O‘
quvchilarning kasbiy kompetentsiyasini rivojlantirish haqida olib
borilayotgan tadqiqotning maqsadi: birinchidan, uchta turizm kollejlarida
“Turizm uchun ingliz tiliga kirish” mavzusi o‘
quvchilar iga korpus dasturiga
asoslangan ingliz tilini
o‘
rganishni taqdim etish va undan xorijiy maxsus til ta
’
lim
jarayonida foydalanish, shuningdek, kelajakda ularning kasbiga korpusning
beradigan yordamini aniqlash. Ikkinchidan, tadqiqotchining maqsadi, ilgari
o‘
zlashtirilgan tajribadan korpusda foydalanish haqida
o‘
quvchilarning
tasavvurlarini bilish edi. Shu maqsadda
o‘
quvchilar
o‘
quv maqsadlari uchun
korpus b
o‘
yicha s
o‘
rovnomaga, ya
’
ni uning foydaliligi, qiyinchiliklari, afzalliklari
va
o‘
quvchilar tomonidan maxsus korpus tuzish va undan foydalanishning texnik-
iqtisodiy asoslarini aniqlashga qaratilgan kamchiliklar, sinfda
o‘
quvchilar
tomonidan mavzu uchun m
o‘
ljallangan korpus yaratish kiritildi. Biz korpusdan
foydalanganda, tildan qanday qilib samarali ishlatishni
o‘
rganamiz. Agar
o‘
quvchilar ona tilisi chet tili b
o‘
lgan shaxslar s
o‘
zlarni qanday ishlatishini
tushunsa, ularning lu
g‘
at boyligi, grammatikasi, k
o‘
nikmalari til
o‘
rganuvchi
sifatida yaxshi juda ham boyiydi. Bu ularga o
g‘
zaki va yozma muloqotda tilni
ancha tabiiy jaranglashiga imkon beradi.
8-rasm
Turkic corpora from the Web
The Turkic Web Corpora are a set of corpora made up of texts collected from
the Internet. They include six Turkic languages, each fo one in the separate
corpus:
Azerbaijani corpus
Turkmen corpus
Turkish corpus
Uzbek corpus
For more information visit an info page for the particular language.
9-rasm
The overview of Turkic corpora
LANGUAGE
WORDS
DOCUMENTS (in
thousands)
DATA UPDATES
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
298
AZERBAIJANI
94 million
365 thousand
Jan 2012
KAZAKH
139 million
378 thousand
Jan 2012
KYRGYZ
19 million
67 thousand
Jan 2012
TURKISH
3.38 billion
12 million
Dec 2011, Jan 2012
TURKMEN
2 million
5 thousand
Jan 2012
UZBEK
18 million
57 thousand
Jan 2012
Source data
The source texts were crawled by the SpiderLing web spider in December
2011 and January 2012. The crawling was constrained to the top level internet
domains corresponding to the countries where the selected languages are
officially spoken (.az,.kz,.kg,.tr,.tm,.uz), several exceptions were allowed. Tools to
work with the Turkic corpora. A complete set of Sketch Engine tools is available
to work with these Turkic web corpora to generate:
•
word sketch
–
collocations categorized by grammatical relations
•
synonyms and similar words for every word
•
lists of nouns, verbs, adjectives etc. organized by frequency
•
frequency list of multi-word units
•
examples in context
O‘zbekistonda “Chet tillarni o‘
rganish tizimini yanada takomillashtirish
chora-tadbirlari t
o‘g‘risida” va “X
orijiy tillarni
o‘
rganishni ommalashtirishni
samarali tashkil etish chora-tadbirlari t
o‘g‘risida” gi qarorlardan so‘
ng lu
g‘
atni
o‘
rgatishga b
o‘
lgan qiziqishning qayta tiklanishi ikkita omil bilan bo
g‘
liq:
1) s
o‘
zlarning kompyuterlashtirilgan ma
’
lumotlar bazalarining mavjudligi
(til korpuslari) va s
o‘
z birikmalarida s
o‘
zga asoslangan yoki leksik yondashuvni
rivojlantirish. Uzoq vaqt davomida biz grammatikani
o‘
rgatishga e
’
tiborni k
o‘
proq
qaratar edik. Lekin 2000 yillardan boshlab holat keskin
o‘
zgardi.
Shiddat bilan
o‘
zgarayotgan ilm-fan, texnika, biznes, tibbiyot sohalariga
zarur mutaxassislarning, til
o‘
rganuvchilarning ehtiyojini va talabini hisobga
olgan holda samarali muloqot qilish uchun kommunikativ kompetentsiyaning
asosini tashkil etuvchi s
o‘
z boyligini oshirish vazifasi yuzaga keldi. Yevropada
ham bu leksik kompetentsiyaga
o‘
qitish masalaga katta e
’
tibor berish boshlandi
va tadqiqotlar olib borildi. Gid-tarjimonlar sayyohlar bilan til sohiblari darajasida
muloqot qilishi uchun ma
’
lum miqdordagi leksikani (lu
g‘
at)
o‘
zlashtirgan b
o‘
lishi
kerak. Biz til
o‘rganuvchilarning “Chet tilda gapira olish uchun nechta so‘
z yodlash
va qanday yodlash kerak?” degan savollariga javob berishimiz kerak.
Lu
g‘
atni
o‘
qitish va yodlash.
Kuzatishlarimizdan ma
’
lumki, kollej
o‘
quvchilariga s
o‘
zlarni
o‘
rgatish
jarayoni ancha qiyin masala. Buning sabablari
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
299
1) maktab davridagi olingan bilimlarning yetarli emasligi
2) bir sinfda turli bilim darajasidagi
o‘
quvchilarning
o‘
qishi
3) bir sinfda ingliz tilidan boshqa tillarni
o‘
qigan
o‘
quvchilarning
o‘
qishi.
L2 lu
g‘
atini
o‘
rganish yangi kontseptual tizimni
o‘
rganishni ham, ikkinchi
lu
g‘
at tarmo
g‘
ini yaratishni ham
o‘
z ichiga oladi
–
ikkinchi aqliy leksikon. Masalan,
ingliz tiliga gapiruvchi mamlakatga xizmat safariga va universitetga
o‘
qishga
boradigan shaxslarga ingliz tili lu
g‘
atini turli miqdorda bilish talab etiladi. Demak
qancha lu
g‘
at yodlash ehtiyojdan kelib chiqadi.
Yangi s
o‘
zlarni
o‘
zlashtirish
o‘
qituvchining tushuntirishlari yordamida aniq
(ongli ravishda) yoki ongsiz ravishda davom etishi mumkin), bu tilni kiritish,
masalan, turli matnlarni tushunib
o‘
qish orqali osonlashadi.
O‘
qituvchining
vazifasi
–
o‘
quvchilarga kerakli ma
’
lumotlarni berish va ularni kontekstidan
s
o‘
zlarning ma
’
nosini aniqlash strategiyasi bilan xulosa qilishga
o‘
rgatishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Amalia, Shinta & addhiny, Tuning. (2016). Using Corpus-Based Activities
in Indulging Low-Intermediate EFL Students in the Teaching and Learning
Grammar.
2.
(The Impact of Corpus-Based Vocabulary Teaching/Learning on
Vocabulary Retention across Language Proficiency Levels Ghodrat Momeni
(Lorestan University, Iran) Source Title: Handbook of Research on Individual
Differences in Computer-Assisted Language Learni
ng Copyright: © 2015 |Pages:
23 DOI: 10.4018/978-1-4666-8519-2.ch017).
3.
(Tsou, Wenli & Wang, Weichung & Li, Hung-yi. (2002). How computers
facilitate English foreign language learners acquire English abstract words.
Computers & Education. 39. 415-428. 10.1016/S0360-1315(02)00078-7.)
4.
Sinclair, J. (Ed.) (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford, UK:
Oxford University Press.
5.
(Varley, Steve. (2009). I
’
ll just look that up in the concordance:
Integrating corpus consultation into the language learning environment.
Computer Assisted Language Learning
–
COMPUT ASSIST LANG LEARN. 22. 133-
152. 10.1080/09588220902778294).
