“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
441
TERMIN VA TERMINOLOGIYA BERILGAN TA
’
RIFLAR
D.U. Mirsagatova
UzDJTU Tarjimonlik fakulteti Ingliz tilli tarjima nazariyasi kafedrasi
katta
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tilshunoslikning muhim qatlami xisoblangan
termin va terminologiya haqida muhim ma
’
lumotlar hamda olimlarning ta
’
riflari
tahlilga tortilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
Termin, terminologiya, definitsiya, atama, istiloh, maxsus
leksika, professionalism, sinonimiya, omonimiya, fan tili, interpretatsiya,
substansional, funksional, dervatsion, semantik va pragmatik prinsiplar.
Аннотация.
В данной статье анализируются важные сведения о
терминах и терминологии, составляющих важный пласт лингвистики, а
также определения ученых.
Ключевые слова:
термин, терминология, определение, термин,
термин, специальная лексика, профессионализм, синонимия,
омонимия,
научный язык, интерпретация, содержательные, функциональные,
деривационные, семантические и прагматические принципы.
Annotation.
In this article, important information about terms and
terminology, which are an important layer of linguistics, and definitions of scientists
are analyzed.
Key words:
term, terminology, definition, term, term, special lexicon,
professionalism, synonymy, homonymy, scientific language, interpretation,
substantial, functional, derivational, semantic and pragmatic principles.
Mazkur maqolamda termin va terminologiyaga nafaqat ona tilimizdagi,
balki boshqa tillardagi berilgan ta
’
riflar bilan sizlarni tanishtirmoqchiman. Bu
bilan termin va terminologiyaning amaliy va nazariy xususiyatlarini yanada
teranroq anglashga xizmat qiladi degan umiddaman.
Abdullaeva Sh. N. “G‘
aznachilik sohasida qollaniladigan moliyaviy-iqtisodiy
terminlarning cho
g‘ishtirma tadqiqi” nomli dissertatsiyasida quyidagicha
fikrlarni uchratishimiz mumkin:
“Termin” tushunchasiga yuklangan mazmun quyidagich
a belgilarga
asoslanadiki, bular terminlarni umumiste
’
moldagi s
o‘
zdan farqlash uchun yetarli
deb
o‘
ylaymiz:
1) termin
–
umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchi bir turi b
o‘
lmish
ishlab chiqarish, fan va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, bir s
o‘
z yoki
birikmadir;
2) termin
–
konkret narsa-predmet, ashyo, mavhum tushunchalarning
maxsuslashtirilgan nomidir;
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
442
3) termin uchun muayyan ta
’
rif (definitsiya) zaruriydirki, uning yordamida
tegishli tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini
ikkinchisidan chegaralab ajratish imkonini beruvchi, ayni mahalda ma
’
lum
tushunchani muayyan tasnifiy qatorga joylashtirishga y
o‘
l q
o‘
yuvchi, farqlovchi
belgilarni ravshanroq k
o‘
rsatish mumkin.
Demak, terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan
o‘
zaro
munosabatda b
o‘
lgan terminlar jami sifatida ta
’
riflanadi. Har qanday
tushunchalar tizimiga muayyan terminlar tizimi t
o‘g‘
ri keladi. Terminologik
tizimlar fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi.
Terminlar umumiste
’
moldag s
o‘
zlardan farqli ravishda joriy qilinib
ularning q
o‘
llanishi ma
’
lum darajada nazorat ostida b
o‘ladi. “Terminlar paydo
b
o‘lib qolmaydi”, aksincha, ularning zaruriyati anglangan holda “o‘ylab topiladi”,
“ijod qilinadi”. Masalan, bo‘
lajak iqtisodchilarning yozma yoki og
‘
zaki nutqida
kartel, kliring, tovar oboroti, mayda mulkchilik, mabla
g‘
ajratish, renta kabi tor
doiradagina q
o‘
llaniladigan terminlar ishlatilishi tabiiy bir holdir.
O‘
z-
o‘
zidan
ayonki, bu xildagi terminlar iqtisodiyotdan uzoqroq biror kasb egasining nutqida
ishlatilmaydi. Shu bilan birga, iqtisodiyot sohasining qator terminlari ham borki,
ular muayyan til egalarining deyarli barchasi nutqida bab-baravar ishlatilaveradi:
Bozor, mol, savdo, savdo-sotiq, pul, haridor, bozorchi, olib-sotar, chayqovchi
kabilar shular jumlasidandir.
Ta
’
kidlash lozimki, nafaqat iqtisodiyot balki fan-texnika, ishlab
chiqarishning xilma-xil soha va terminlar majmui, ya
’
ni yi
g‘
indisi terminologiya
deb ataladi. Masalan, matematika terminologiyasi, tibbiyot terminologiyasi,
iqtisodiyot terminologiyasi va boshqalar.
Termin grekcha terminus s
o‘
zidan olingan b
o‘
lib, chek, chegara degan
ma
’
noni bildiradi. U fan-texnika, qishloq x
o‘
jaligi, san
’
at va madaniyat sohasiga
xos soz
’
hisoblanadi. Terminologiya
–
terminlar haqidagi ta
’
limot va terminlar
majmui degan ma
’
nolarni anglatadi1.
Termin s
o‘
zi
o‘
rnida ba
’
zan atama, istiloh s
o‘
zlarini ishlatish hollari uchrab
turadi. Ammo bu t
o‘g‘
ri emas. Atama bu t
o‘g‘
ri emas. Atama termin s
o‘
ziga
nisbatan tor tushunchani ifodalaydi. Istiloh s
o‘
zi esa arabchadir. Uni xalq
tushunmaydi va meyorga aylangan emas. Terminologiya masalalari hamisha
tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri b
o‘
lib kelgan. Chunki terminlarning
sohalar lu
g‘
aviy qatlamlaridagi
o‘
rni va vazifasini belgilash, tushunchaning
mazmun-mohiyatini t
o‘g‘
ri anglash imkonini beradi.
Terminologiyaga ba
g‘
ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu sohaning
muayyan tushunchalarini anglatadigan, definitsiyaga ega b
o‘
lgan va, asosan,
nominativ funktsiyani bajaradigan birliklar termin hisoblanadi deb qaraladi.
A. Reformatskiy terminga ta
’rif berar ekan, “... terminlar. –
bu maxsus
s
o‘zlardir” degan xulosaga keladi.
A.V. Kalinin muayyan fanlar va kasbkorlikda ishlatiladigan s
o‘
zlarni
“maxsus leksika” deb ataydi va uni ikki guruhga ajratadi. 1. Maxsu
s leksikaga,
birinchi navbatda, terminlar kiradi. 2. Maxsus leksika tarkibiga terminlardan
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
443
tashqari professionalizmlar ham kiradi. U
o‘z fikrini davom ettirib, “Termin bilan
professionalizmlar
o‘
rtasidagi farq shuki, termin bu muayyan fan, sanoat sohasi,
qishloq x
o‘
jaligi, texnikadagitamomila rasmiy b
o‘
lgan, qabul qilingan va
qonunlashtirilgan biror tushunchaning ifodasidir, nomidir, professionalism esa
biror kasb, mutaxassislik, k
o‘
pincha jonli tilde tarqalgan, aslini olganda,
tushunchaning qat
’
iy, ilmiy tavsifiga ega b
o‘
lmagan yarim rasmiy s
o‘zdir” –
deydi.
R. Doniyorov bu fikrga e
’tirozan, “Bunday qat’
iy da
’
vo, aslini olganda, tilni
sinfiy deb hisoblagan ayrim “olim”larning qarashlari davomidir demak, xatoga
y
o‘
l q
o‘ymaymiz” deya munosabat bildiradi.
H. Jamolxonov terminga munosabatda b
o‘
lar ekan quyidagicha yozadi:
“Terminlar fan
-texnika, adabiyot, san
’
at va boshqa sohalarga oid ixtisoslashgan,
q
o‘
llanishi muayyan soha bilan chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan
nominativ birliklardir: gulkosa, shone (botanikada); t
o‘
rtburchak, kvadrat
(geometriyada);
ega,
kesim
(tilshunoslikda);
qofiya,
turoq,
vazn
(adabiyotshunoslikda) kabi”.
Terminologiyaning rivojlanishi, boyish y
o‘
llari har xil: boshqa tillardan s
o‘
z
olish, yangi s
o‘
z yasash, ayrim fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi, s
o‘
z
birikmasining semantik bir butun holga kelib qolishi va boshqa bugungi kunda
o‘
zbek terminologiyasining boyish, asosan, boshqa tillardan s
o‘
z olish va ichki s
o‘
z
yasash hisobiga r
o‘
y bermoqda. U yoki bu soha terminologik tizimining
barqarorligini belgilovchi asosiy omili uning tartibga solinganligi va
muntazamligidir.
Terminologiyaning
o‘
ziga xos xususiyatlari mavjud. Masalan, umumadabiy tilda
sinonimiya, omonimiya va k
o‘
p ma
’
nolilik tilning boyligi b
o‘
lsa. Terminologiyada bular
salbiy hodisa hisoblanadi. Masalan, birgina tushunchani ifodalash uchun
o‘
zbek tilida
yarim
o‘
tkazgich
–
chala
o‘
tkazgich
–
nim
o‘
tkazgich terminlari q
o‘
llanmoqda. Bu,
o‘
z
navbatida,
o‘
qish,
o‘
qitish va axborot almashish jarayonini qiyinlashtiradi. Shu sababli
ham terminologiyasi ma
’
lum darajada barqarorlashgan barcha tillarda terminlar
doimiy tartibga solib turiladi. Tartibga solish ma
’
lum terminologik me
’
yorlar asosida
amalga oshiriladi. Terminologiyaning rivojida fan sohalariga oid maxsus lu
g‘
atlarni
nashr qilib turish ham muhim ahamiyatga ega.
Hamidulla Dadaboyevning “O‘zbek terminologiyasi” kitobida ham
quyidagicha ta
’
riflarni uchratishimiz mumkin: Fan tili umumadabiy tilning
funksional sistemalaridan biri sifatida jonli s
o‘
zlashuv tili va badiiy adabiyot tili
tushunchalari bilan bir qatorda turadi. Fan tili millatning umumadabiy tili asosida
shakllanadi va rivojlanadi. Shu bois fan, ilm tili poydevorini umumadabiy tilning
leksikasi, s
o‘
z yasalishi va grammatikasi tashkil qiladi.
X. Xyuellning qayd etishiga k
o‘
ra, terminologiya muayyan fanga oid
terminlar yoki texnika sohasida q
o‘
llanadigan s
o‘
zlar yi
g‘
indisidir. Biz terminlar
ma
’
nosini qayd etish orqali ular ifodalaydigan tushunchalami ham qayd etamiz
(Whewell, 1967).
Termin s
o‘
zini turlicha tushunish mavjud. Chunonchi, mantiqshunoslar
(logiklar) uchun termin-aniq obyektga tegishli tavsif (yoki tavsiflar) yi
g‘
indisini
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
444
nazarda tutuvchi va unda tatbiq etiluvchi s
o‘
z hisoblanadi. Har qanday tildagi
istalgan s
o‘
z termin b
o‘
lishi mumkin.
Fan va texnikada termin sun
’
iy
o‘
ylab topilgan yoki tabiiy tildan olingan
maxsus s
o‘
z sanaladi. Bunday s
o‘
zlaming q
o‘
llanish sohasi u yoki bu ilmiy maktab
vakillari tomonidan aniqlashtiriladi yoxud chegaralanadi. Umumtil tenninlaridan
farqli
o‘
laroq, ilm-fan, texnikaga xos terminlar iyerarxik birliklar sifatida
terminologik sistemalarga birlashadi, ular
o‘
z ma
’
nolariga faqat ayni sistema
ichida erishadi, bu sistemada ularga mantiqiy (tushunchaga oid) terminologik
may don mos keladi.
Termin va terminologik leksika tushunchalarini bir-biridan farqlash zarur.
Terminlarning q
o‘
llanish, tarqalish k
o‘
lami muayyan terminologik sistema bilan
cheklangan b
o‘
lib, ular insonning faoliyati doirasidagi aniq uslubda harakat qiladi,
voqelanadi. Terminologik leksika
o‘
z tarkibiga tor mutaxassislik doirasidan
ommaviy muloqot doirasiga k
o‘
chgan noprofessional nutqiy kontekstda keng
q
o‘
llanadidigan s
o‘
z va s
o‘
z birikmalarini qamrab oladi. Umumadabiy til doirasiga
o‘
tgan termin
o‘
z terminologiyasi, terminologik maydoni va sistemasidan
yiroqlashadi, terminlik xarakteristikasidan ajralib qoladi. Termin ta
’
rifi xususida
ilmiy adabiyotlarda k
o‘
pdan-k
o‘
p mulohazalar bildirilgan. Deyarli barcha
ta
’
riflarda termin maxsus ilmiy-texnikaviy tushunchani ifodalovchi s
o‘
z yoki s
o‘
z
birikmasi tarzida tavsiflanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
Abdullaeva Sh. N. “G‘
aznachilik sohasida qollaniladigan moliyaviy-
iqtisodiy terminlarning cho
g‘ishtirma tadqiqi” Avtoreferat.diss…kand.filol.
-
Toshkent, 2018.-
Автореф
.
–
22 b.
2. Begmatov E. Hozirgi o
‘
zbek adabiy tilining leksik qatlamlari.
–
T.: Fan,
1982.
3.
Даниленко В.П. Русская терминология. Опыт лингвистического
описания,
-
М.,: Наука, 1977.
4.
Hamidulla D. “O‘zbek terminologiyasi”. Toshkent: Yoshlar Nashriyot uyi,
2019.
5.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "Функции и этапы организации
самостоятельных работ в языковых вузах."
Образование, воспитание и
педагогика: традиции, опыт, инновации. 2020.
6.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "ОСНОВНЫЕ ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ
ВЗГЛЯДЫ ЯНА АМОСА КОМЕНСКОГО."
Universum:
психология и
образование
4 (106) (2023): 19-21.
7. Rakhmonov, A. B. "IMPORTANT FACTS, DISADVANTAGES AND
NECESSARY FACTORS IN DISTANCE LEARNING METHODOLOGY."
Вопросы
педагогики
8-2 (2020): 7-9.
8.
Abduganieva Researcher, Djamilya. "Some Methods of Teaching
Consecutive Interpreting in the Situational Conditions." Philology Matters 2019.4
(2019): 145-156.
