“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
656
EMOTSIYA TUSHUNCHALARINING TILSHUNOSLIKDA TALQIN
QILINISHI INGLIZ VA QORAQALPOQ TILLARI MATERIALIDA
Kalimbtov Sharapat Maxsutbaevich
O‘
zDJTU Ingliz tili tarjima nazariyasi kafedrasi
Annotatsiya
Mazkur maqolada his-tuy
g‘
u fenomeni b
o‘
yicha tadqiqot
sohasidagi eng muhim mavzulardan biri his-tuy
g‘
ularning kontseptualizatsiyasi
haqida gap boradi. Bundan tashqari, yagona tuy
g‘
uning kontseptualizatsiyasi vaqt
va janrga nisbatan turli xil variantlarga ega b
o‘
lishi bilan bo
g‘
liq jarayonni tahlil
qilish muhimdir.
Kalit s
o‘
zlar:
emotsional, lingvokulturologiya, tushuncha, antropologik,
emotsional s
o‘
zlar.
Аннотация
В данной статье рассматривается одна из важнейших тем
в области исследования феномена эмоций –
концептуализация эмоций. Кроме
того, важен анализ процесса, связанного с тем, что концептуализация одной
эмоции имеет разные варианты в зависимости от времени и жанра.
Ключевые
слова:
эмоция,
лингвокультурология,
концепт,
антропологический, эмоциональные слова.
Abstract
This article deals with one of the most important topics in the field of
research on the phenomenon of emotion is the conceptualization of emotions. In
addition, it is important to analyze the process related to the fact that the
conceptualization of a single emotion has different variants in relation to time and genre.
Key words:
emotion, linguoculturology, concept, anthropological, emotional
words.
Inson his-tuy
g‘
usi bilan bo
g‘
liq holatlar juda qadimdan ilm ahlining
e
’
tiborini tortib kelmoqda. Qariyb barcha faylasuflar emotsiyaning inson ongi,
tafakkuridagi muhim mavqeyiga ishonishgan va u haqda biron-bir fikr bildirishga
harakat qilgan. Shuningdek, psixologiya, biologiya, sotsiologiya, kognitologiya va
nihoyat, tilshunoslik sohalari vakillari ham emotsiya hodisasini chuqur
o‘
rganish
imkoniyatlarini qidirib kelmoqdalar [2.4], [6.204].
Emotsiya hodisasi tadqiqi sohasida eng muhim mavzulardan biri his-
tuy
g‘
ularning konseptuallashuviga oiddir [4.491]. Ammo bu y
o‘
nalishdagi
tadqiqotlar biologik va ijtimoiy xususiyatlariga asoslanmasdan, balki umumiy
tasavvur va tushunchalar tahlili bilan cheklanib qolgan. Keyingi yillarda ushbu
hodisaning psixologik, antropologik [5.38] va lingvistik [1.121] tadqiqotlarida
turli emotsional tushunchalarning lisoniy-madaniy xususiyatlari yoritildi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
657
Bundan tashqari, yagona bir emotsiya konseptuallashuvining zamon va
janrga nisbatan turli variantlarga ega b
o‘
lishi bilan bo
g‘
liq jarayon tahlili ham
muhimdir. Bunda, albatta, variantlashuvning ikki k
o‘
rinishini farqlash lozim
b
o‘
ladi. Bulardan birinchisida yagona bir tushuncha ma
’
lum til tizimida turli
k
o‘
rinishlarda voqelansa, ikkinchisida turli xildagi emotsiya tushunchalari
o‘
rtasidagi muqobillik holati nazarda tutiladi. Chunonchi,
“g‘azab”
tushunchasining ingliz tili taraqqiyoti bosqichida q
o‘
llanishi konseptuallashuv
doirasida variantlashuv (intraconceptual variation) namunasidir. Shu tildagi
anger va rage
tushunchalari
o‘
rtasidagi muqobillik yoki ushbu tushunchaning
qoraqalpoq tilidagi
“qáhár, ashıw, g‘ázep”
tushunchasi bilan muqobillashuvi
konseptlararo variantlilikning
(interconceptual variation)
bir k
o‘
rinishidir.
Yuqorida sanab
o‘
tilgan y
o‘
nalishlar biri-biri bilan mustahkam aloqada.
Ushbu y
o‘
nalishlarda olib borilgan tahlillar k
o‘
rsatishicha, emotsiya
tushunchalarining madaniyatlararo umumiyligi inson his-tuy
g‘
usi va hayotiy
tajribasi bilan bo
g‘
liq. Ular
o‘
rtasidagi farqlar esa k
o‘
proq madaniy omillarga
bo
g‘
liq. Madaniy omillar tizimidagi
o‘
zgarishlar mazmun va mundarijadagi
diaxronik
o‘
zgarishlarga ham sabab tu
g‘
diradi.
Emotsiya tushunchasining mundarijasi odatda lu
g‘
aviy ma
’
no tahlili orqali
aniqlanadi. Lu
g‘
aviy ma
’
no va tushuncha
o‘
rtasidagi bo
g‘
liqlik murakkab ikki
k
o‘
rinishda namoyon b
o‘
ladi. Birinchisida lu
g‘
aviy birlikning mavjudligi
lu
g‘
aviylashuvga qodir tushuncha mavjudligiga ishora qiladi. Ikkinchisida esa,
lu
g‘
aviy birlikning semantik tuzilishi konseptual struktura bilan tenglashtiriladi
[3.260].
S
o‘
zsiz, emotsiya terminlari ma
’
nosi va tushunchalar mundarijasini
tavsiflashda turli tahlil usullaridan foydalanish mumkin. Emotsiya hodisasini
o‘
rganishda ushbu tushunchalar mundarijasi markaziy
o‘
rinda turishi bois, u
konseptual tahlil uchun ahamiyatlidir. Z.Kovech, E.Bamberg, V.Shaxovskiy kabi
qator olimlarning tadqiqotlari natijalariga tayangan holda emotsiya terminlari va
tushunchalarini tavsiflashga qaratilgan beshta yondashuvini farqlash mumkin.
Ulardan
“o‘lchamli tahlil” (dimentional analysis)
deb ataladigan birinchi
turida emotsiyani atovchi s
o‘
zlar ma
’
nosi ma
’lum “o‘lchamlar” asos
ida aniqlanadi.
N.Fridjaning fikricha, emotsiyalar uch
o‘
lcham k
o‘
lamida muqobillashadi:
yoqimlilik
–
yoqimsizlik, hayajonlanish
–
bosiqlik, tanglik
–
yumshatish. Biroq
s
o‘nggi paytlarda boshqa turdagi “o‘lchamlar” taklif qilinmoqda. Jumladan, Rassel
ingliz tilidagi 28 ta emotsiya atamalarini ikki qatlamli chizma doirasida
izohlashga harakat qildi [4.491]:
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
658
1-rasm. 28 ta emotsiya atamalarining ma
’
nosi
Rasmda aks etgan chizmada gorizontal chiziq qoniqarlilik darajasini
k
o‘
rsatsa, vertikal chiziq esa, jonlanish darajasini belgilaydi.
Chizmadan k
o‘
rinadiki, emotsiya s
o‘
zlarining joylashuvi odatda
ma
’
nolardagi yaqinlikka asoslanadi. Shuningdek, ularning faollashuv darajasi
ham guruhlarga taqsimlanishiga turtki beradi. S
o‘
zlar
o‘
rtasidagi masofa aslini
olganda tushunchalar
o‘
rtasidagi oraliq masofaga, ularning qanchalik yaqin yoki
uzoqligiga ishora qiladi.
Xuddi shunday guruhlashuv va emotiv s
o‘
zlar
o‘
rtasidagi munosabatni
qoraqalpoq tili misolida ham k
o‘
rish mumkin (2-rasm):
2-rasm. Qoraqalpoq tilida emotiv s
o‘
zlar
o‘
rtasidagi munosabat
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
659
Ushbu chizmalar qiyosidan k
o‘
rinadiki, ingliz tilidagi
“anger”
s
o‘
zining
ma
’
nosi
"moderately high degree of arousal"
va
"moderately high degree of
unpleasentless"
k
o‘
rinishida izohlanishi mumkin. Qoraqalpoq tilidagi
“ashıw”,
“qáhár”, “ǵázep”
s
o‘
zlarning ma
’nosi esa “Qoraqalpoq tilining izohli lug‘ati”da o‘
z
aksini topgan. Lekin J.Uaytning qayd etishicha, emotsiya s
o‘
zlari kundalik
muloqot paytida boshqa mazmunni anglatishi mumkin. Demak, mezonlar ba
’
zan
umumiy xarakterga ega b
o‘
lib, ayrim holatlarda tushunchalarning tub mohiyatini
izohlash uchun yetarli b
o‘
lmay qoladi. Mazkur yondashuv k
o‘
proq emotsiya
s
o‘
zlarining bir til doirasida namoyon b
o‘
ladigan ma
’
no-mazmunini yoritish
uchun ma
’
qul b
o‘
lib, tillararo qiyosda faqat yordamchi usul vazifasini
o‘
taydi.
O‘
lchamli yondashuv, ayniqsa, emotsiya tushunchalarining alohida bir madaniyat
doirasidagi munosabatini aniqlashda q
o‘
l keladi. Masalan, yuqorida keltirilgan
birinchi chizmadan
happy
tushunchasi
delighted
darajasiga nisbatan yuqori
darajasini ifoda etishi ma
’
lum b
o‘
ladi.
Emotsiya hodisasi tadqiqida uning psixologik, antropologik va lingvistik
xususiyatlariga e
’
tibor qaratish talabi kuchaymoqda. Bunda tadqiqotchilarni
qiziqtiradigan masalalar, asosan, emotsiyaga xos tushunchalar mazmuni
nimalardan tashkil topishi va alohida bir lingvomadaniyatga xos emotsiya
tushunchalarining
o‘
zaro munosabati kabilardir. Bundan tashqari, muqobil
tushunchalarning konseptuallashuvida madaniyatning rolini aniqlash ham
ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Athanasiadon A., Tabakowska E. Speaking of emotions: conteptualisation
and expression.
–
Berlin: Mouton de Gruyter, 1998.
2. Bednarek M. Emotion talk across corpora.
–
Basingstoke: Palgrave
Macmillan, 2008.
–
4. p.
3. Jackendoff R. Semantics and cognition.
–
Cambridge MTT Press, 1953.
–
265. p.
4. Russell J.A, Lemay G. Emotion concepts Handbook of emotions.
–
New
York: The Guilford Press, 2000.
–
491 p.
5. Schweder R.A. Thinking through cultures: expeditions in cultural
psychology.
–
Cambridge, MA: Hardward University Press, 1991.
6.
Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексико
-
семантической
системе языка. –
М.:
URSS
Изво ЛКИ, 2008. –
204 с.
7. Abduganieva Researcher, Djamilya. "Some Methods of Teaching
Consecutive Interpreting in the Situational Conditions." Philology Matters 2019.4
(2019): 145-156.
8.
Абдуганиева, Джамиля. "Analyzing the non
verbal culture of consecutive
interpreter."
Зарубежная лингвистика и лингводидактика
1.1 (2023): 36-42.
9. Abduganieva, Jamila. "НЕКОТОРЫЕ ДИДАКТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ
ОБУЧЕНИЯ
ПОСЛЕДОВАТЕЛЬНОМУ
ПЕРЕВОДУ
СТУДЕНТОВ
ПЕРЕВОДЧИКОВ."
in Library 22.2 (2022).
