36
X
alq
a’limi
T
Maqolada 8-sinf o‘quvchilarida geografiya sohasiga oid bilimlarni o‘qitishda interfaol
metodlardan foydalanish samarasi va natijalari tahlil qilinib, yoqilg‘i-energetka majmua, rangli
va qora metallurgiya, mashinasozlik, geografik о‘rni, xaritalar, tabiiy sharoitiga oid terminlarni
о‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish loyihalari bayon etilgan.
Kalit so‘zlar.
Geografiya, tarix, tushunchalar tahlili metodi, blits-so‘rov metodi, toifalash
jadvali, tadqiqot.
В статье анализируются эффективность и результаты использования интерактивных
методов в обучении географии учащихся 8-х классов. Кроме того, описаны проекты
использования интерактивных методов в обучении терминам, связанным с топливно-
энергетическим комплексом, цветной и черной металлургией, машиностроением,
географическим положением, картами, природными условиями.
Ключевые слова.
География, история, метод концептуального анализа, метод
блиц-опроса, классификационная таблица, исследование.
The article analyzes the effectiveness and results of using interactive methods in teach
-
ing geography to 8th grade students. In addition, projects for the use of interactive methods
in teaching terms related to the fuel and energy complex, non-ferrous and ferrous metallurgy,
mechanical engineering, geographical location, maps, natural conditions are described.
Key words.
Geography, history, conceptual analysis method, blitz survey method, clas-
sification table, research.
Nilufar ISAKULOVA,
O‘zDJTU pedagogika fanlari doktori, professor
8-SINF O‘QUVCHILARIGA GEOGRAFIYA SOHASIGA
OID TERMINLARNI O‘QITISHDA INTERFAOL
METODLARDAN FOYDALANISH
G
eografik nomlar tо‘g‘risida eng qadimgi ma’lumotlar ham dastlabki geog
-
rafik bilimlar kabi Gerodotning “Tarix”, Strabonning “Geografiya” asarlari
-
da berilgan, sharqdagi dastlabki yozma manba sifatida noma’lum muallif
tomonidan yozilgan “Hudud al-olam” (X asr) asarini keltirish mumkin.
Termin va terminologiya tushunchalari ilm-fanning kalitidir; termin ilmiy fikrning rav
-
shanligi va aniqligini ta’minlaydi. Biroq, ushbu tushunchalarning ilmiy bilimlar va ko'plab
tadqiqotlar tizimidagi eng muhim joyiga qaramay, hali ham bir terminologiyaning asosiy
masalalari organilganligi mavjud emas: terminning umume'tirof etilgan ta’rifi mavjud
emas, termiga qo'yiladigan talablar, uning grammatik tuzilishi haqidagi munozaralar hal
qilinmadi, til tarkibidagi terminologiyaning o'rni va boshqalar o`rganilmagan.
Toponimik tadqiqotlarda geografiya, tilshunoslik va tarix fanlarining yutuq va
usullaridan samarali foydalangandagina yuqori natijalarga erishishi mumkin. Ta’kid
-
lash joizki, oxirgi yillarda ilmda toponimikaning uch yо‘nalishi paydo bо‘ldi: geografik
toponimika, tarixiy toponimika, lingvistik toponimika. Barcha yо‘nalishlarning obyek
-
ti - ma’lum bir hudud yoki tildagi joy nomlari tizimi va majmui. Maqsadi ham bitta
– joy nomlarini tadqiq qilish. Barcha yо‘nalishlarga xos bir umumiy xususiyat ham
mavjud, uning hududiyligi va qanday geografik obyektning nomi ekanligi, ya’ni nom
-
Annotatsiya
TA’LIM VA TARBIYA METODIKASI
37
ning pasporti. Geografik nomlar va ularning inson hayotidagi о‘rni yuqoridagilardan
ta shqari geologiya, biologiya, sotsiologiya, demografiya, iqtisodiyot kabi tabiiy-ijtimoiy
fanlarda, pedagogika va ma’naviyat, milliy g‘oya, xorijiy tillar, adabiyot va san’at kabi
sohalarda ham о‘rganilmoqda.
Geografik nomlar tarkibida uchraydigan geografik terminlar ifodalangan obyektni
bildiruvchi sо‘zlar (turdosh otlar)dan tashkil topgan. Ularni ayrim ilmiy adabiyotlarda
toponimik indikator, deb ham atashadi. Kо‘pincha, geografik terminlar (adir, ariq, bu
-
loq, daryo, jar, soy, kо‘l, tepa, tog‘, tosh, chо‘l, quduq, qishloq, kent, obod va boshq.)
joy nomlarining asosini tashkil etadi va geografik obyekt turini bildiradi.
Mintaqa toponimiyasida uchraydigan geografik terminlarni tahlil etish nafaqat
geografik nomning etimologiyasini tо‘g‘ri ochib beradi, balki о‘tmish landshaftlarning
tabiiy komponentlari - relyef shakli, suv, tuproq, о‘simlik va hayvonot dunyosining
tarqalish arealini hamda jamiyatning rivojlanish bosqichlarini, shu hududda yashagan
aholining iqtisodiy-ijtimoiy kо‘rsatkichlarini, kasb-korini, etnik tarkibini aniqlash va ta
-
dqiq qilish imkoniyatlarini ham yaratadi.
Mazkur maqolada yoqilg’i-energetka majmua, rangli va qora metallurgiya, mashi
-
nasozlik, geografik о‘rni, xaritalar, tabiiy sharoitiga oid terminlarni о‘qitishda interfaol
metodlardan foydalanish loyihalari tahlil etilgan.
Yoqilg‘i-energetka majmuaga yoqilg‘i (yoqilg‘ini qazib olish va unga ishlov be
-
rish) va elektroenergetika sanoatlari kiradi. Elektr energiyasini ishlab chiqarish va un
-
dan foydalanish mamlakat iqtisodiyoti yuksalishining muhim omili hisoblanib, olimlar
quyosh, shamol, geotermal energiya kabi bitmas-tuganmas energiya manbalaridan
keng miqyosda foydalanish yo’llarini izlamoqda.
Yoqilg‘i-energetika sohasiga oid terminlarni o‘qitishda “Toifalash jadvali” metodi
-
dan foydalanilsa sohaviy terminlarning toifasi va tasnifini anglashga yordam bera di
(1-jadvalga qarang):
1-jadval
“Toifalash jadvali” metodi loyihasi
Elektroenergetika
Yoqilg‘i sanoati tarmoqlari
Gidroelektrostansiyalar
Gaz
Issiqlik elektrostansiyalar
Neft
Atom elektrostansiyalar
Ko‘mir
Torf
Slanes
Yoqilg‘i-energetika sohasiga oid terminlarni o‘qitishda “Tushunchalar tahlili” me
-
todidan foydalanilsa sohaviy terminlarning mazmun-mohiyatini anglashga yordam
beradi (2-jadvalga qarang):
2-jadval.
“Tushunchalar tahlili” metodi loyihasi
Tushunchalar
Tushunchalar mohiyati
yoqilg’i-energeti-
ka balansi
turli xil yoqilg’ilarni qazib chiqarish va ishlab chiqarilgan
energiya (kirim) hamda ulardan iqtisodiyotda foydalanish
(sarf qi lish) nisbati
38
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2023. № 2. www.pubedu.uz
Gaz
yoqilg’ining juda arzon turi bo‘lib, sanoatda ham, maishiy hay-
otda ham foydalaniladi
mahsulot tan-
narxi
mahsulot birligini olish (aytaylik, 1 t neft qazib chiqarish) uchun
ketadigan pulda ifodalangan hamma xarajat
neftni qazib
chiqarish xarajati
ko‘mirni qazib chiqarish xarajatidan o‘rta hisobda 4 barobar
kam
ko‘mir tarkibi
nodir va tarqoq elementlar hamda ko'plab gilmoya uchraydi,
bir yo‘la ulardan foydalanish esa konning samaradorligini yana
ham oshiradi
Briket
ko‘mir kukunini bosim ostida yoki yopishqoq moddaga
ara lashtirib, zoldir shakliga keltirilgan mahsulot
issiqlik elektr
markazi (IEM)
bir vaqtda issiqlik energiyasi ham ishlab chiqaradigan elektr
stansiya
gidroelektrostan-
siyalar
energiya ishlab chiqarish tabiiy suv oqimi kuchiga asoslanadi
energetika tizimi turli xildagi elektr stansiyalarning yuqori voltli elektr uzatish
liniyalari bilan birlashtirib, bir markazdan boshqarib turilishi
kombinatlashti-
rish
sanoatning texnologik jarayon jihatidan o‘zaro bog’langan,
ba’zan turli tarmoqlarga taalluqli bo'lgan bir qancha ishlab
chiqarish korxonalarining bir korxonaga birlashtirilishidir
Rangli metallurgiya: a) rangli metall rudalarini qazib chiqarish; b) boyitish; d)
eritish; e) qotishmalar ishlab chiqarishni o‘zida birlashtiradi.
Rangli metallurgiya mamlakatni elektrlashtirish, uning mudofaa qudratini
mustahkamlash, atom texnikasi, samolyotsozlik, raketasozlikni rivojlantirish,
umuman, mashinasozlik va kimyo sanoati uchun juda zarurdir. Rangli metallurgiyaga
oid terminlarni Blits-so‘rov metodi asosida loyihalashitrildi (3-jadvalga qarang):
3-jadval.
Blits-so‘rov metodi loyihasi
Guruh bahosi
Guruh xatosi
To‘g‘ri javob
Yakka xato
Yakka baho
Tushunchalar
Tushunchalarga izoh
5
Og‘ir metallar
Uran, germaniy
4
Yengil metallar
Volfram, molibden
3
Qimmatbaho metallar
Oltin, kumush, platina
2
Qiyin eruvchi metallar
Aluminiy, magniy, titan
1
Nodir metallar
Mis, qalayi, qo‘r-
g’oshin, nikel, rux
Mashinasozlik majmuasi – iqtisodiyotning barcha sohalari uchun mashina va
asboblar ishlab chiqaruvchi, aholini televizor, muzlatkich singari xilma-xil iste’mol
buyumlari bilan ta’minlovchi sanoat tarmoqlari uyg'unligi bo‘lib, BBB metodi asosida
loyihalashitrildi (4-jadvalga qarang):
39
4-jadval.
BBB metodi loyihasi
Bilaman
Bilishni hohlayman
Bilib oldim
Mashinasozlik mamlakat iqti-
sodiyotining ustuvor majmuasi
hisoblanadi.
Iqtisodiyotning hech bir tarmog'i
mashinalar bilan ta’minlanmay
turib rivojlana olmaydi.
Hozirgi zamon mashinasini
tayyorlash uchun ko‘p miqdorda
metall, plastmassa, bo'yoqlar,
rezina, gazlama, yog'och-taxta
kerak bo'ladi.
Mashinalar minglab detallardan
tayyorlanadi.
Bu qadar xilma-xil detal- larni bit-
tagina zavodda yasash noqulay
va samarasizdir.
Mashinasozlikda
detallar ya sashga ixtisoslashish,
ya’ni tayyor mahsulotning ayrim
detallari va qismlarini yasash
keng rivojlangan.
Mashinasozlik zavo-
dining tarkibini,
Asakadagi avtomobil
zavodining boshqa
korxonalar bilan alo-
qalarini
Metallurgiya mashina-
sozligi
Kimyo mashinasozligi
Energetika mashina
-
sozligi
Radioelektronika
Elektrotexnika
Asbobsozlik
Stanoksozlik
Qishloq xo‘jaligi mashi-
nasozligi
Traktorsozlik
Turli tarmoqlar uchun
jihozlar ishlab chiqarish
Avtomobilsozlik
Temiryo‘l mashinaso-
zligi
Samolyotsozlik
Yo‘lqurilish mashina-
sozligi
Qora metallurgiya – temir rudasi qazib chiqarish, choyan, po’lat eritish, prokat va
ferroqotishmalar ishlab chiqarishdan iborat bo‘lib, SWOT-tahlil metodi metallurgiyaga
oid terminlarni loyihalashtiramiz (5-jadvlaga qarang):
5-jadval.
SWOT-tahlil metodi loyihasi
S – kuchli tomonlari
Metalurgiya kombinatlarining xom-ashyo
mahsulotlarini ishlab chiqarish
W – kuchsiz tomonlari
Metallurgiya kombinatlari ko’p miq-
dorda xomashyo va yoqilg’i ishlatadi
O – imkoniyatlari
Metallurgiya kombinatlarida suv, elektr energi-
ya, tabiiy gaz bilan ta’minlash va tabiatni muho-
faza qilish imkoniyatlari ham e’tiborga olinadi.
Metallurgiya agregatlarining quvvati oshishi
ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiya-
lash va avtomatlashtirishga, texnologiyalarni
takomillashtirishga olib keladi, mahsulot tan-
narxini arzonlashtirib, mehnat unumdorligini
20-30 foizga ko’taradi.
T – tahdidlari
Qora metallurgiyani rivojlantirish
asnosida yurtimizda mavjud temir
rudasi konlarini o’zlashtirish, ru-
dalarni qayta ishlashning sama-
rador texnologiyalarini tanlash va
amaliyotda qo’llash bilan bog’liq
muammolar uchraydi.
Muayyan mamlakat, hudud, viloyat, shahar, tuman, mahalla va hatto hovlining o’ziga
xosliklaridan biri geografik o’rindir. Geografik o’rin mohiyatan tabiiy geografik o‘rin, iqtisodiy
40
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2023. № 2. www.pubedu.uz
geografik o'rin va siyosiy geografik o‘rin tarzida guruhlanadi. Tabiiy geografik o‘rin, asosan,
okean, dengiz, daryo, tog‘, cho’l, o‘rmon, adir singari yirik tabiiy obektlarga nisbatan
joylashgan o’rniga ko’ra belgilansa, iqtisodiy geografik o‘rin jahonning erkin iqtisodiy
mintaqalari, jahon savdo yo’llari, yirik savdo-sanoat markazlari va tabiiy boyliklardan
foydalanish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Siyosiy geografik o‘rin esa muayyan davrda
alohida davlatning harbiy mojarolar ro‘y berayotgan yoki ro‘y berishi mumkin bo’lgan hudud
va davlatlarga nisbatan qanchalik aloqadorligiga ko’ra baholanadi (1-rasmga qarang):
Tabiiy geografik о‘rin
Okean
Dengiz
Daryo
Tog‘
Cho’l
O‘rmon
Adir
Iqtisodiy geografik о‘rin
jahonning erkin iqtisodiy mintaqalari
jahon savdo yo‘llari
yirik savdo-sanoat markazlari tabiiy boy-
liklardan foydalanish imkoniyatlari
Siyosiy geografik о‘rin
muayyan davrda alohida davlatning
harbiy mojarolar ro‘y berayotgan yoki
ro‘y berishi mumkin bo’lgan hudud va
davlatlarga nisbatan qanchalik aloqa-
dorligiga ko’ra baholanadi
Xaritalar bilan ishlashda “Toifalash jadvali” metodi asosida loyilashitrilsa, xarita
toifalari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ladi (6-jadvalga qarang):
6-jadval.
Xaritalarni “Toifalash jadvali” metodi bo‘yicha loyihasi
Ijtimoiy-iqtisodiy
xaritalar
Sanoat xaritalari Qishloq xo’jaligi xari-
talari
Aholi xaritalari
ijtimoiy, xo‘jalik,
hodisa va jara-
yonlarni aks etti-
radi. Bunday xari
-
talarning mavzu-
lari turli xil bo‘lib,
ular tarixiy, aholi,
xo‘jalik va uning
tarmoqlari, xizmat
ko‘rsatish sohasi,
ta’lim va mada-
niyat, rekreatsion,
transport, tashqi
iqtisodiy aloqalar
va boshqalarga
ajratiladi.
ular bir tarafdan,
har bir sanoat
turlari haqida
ma’lumot bersa,
ikkinchi taraf-
dan, alohida bir
hudud, mamlakat
yoki jahonning
sanoat ishlab
chiqarishi haqida
ma’lumot be-
radi. Shuningdek,
bunday xaritalar
sanoatning rivoj-
lanish tarixi va
bosqichlarini ham
aks ettira oladi.
mazkur sohaning geo-
grafik joylashuvi, uning
rivojlanish shart-sharoit-
larini, atrof-muhit bilan
o‘zaro ta’sirini ifoda eta-
di. Ushbu sohada deh-
qonchilik, chorvachilik
va kompleks xaritalarni
alohida o‘rganish mum-
kin. Bunday xaritalarda
qishloq xo‘jalik mahsu-
lotlari ekilgan yerlarning
maydoni, ekinlarning
hosildorligi, chorva-
chilik turlari va ularning
mahsuldorligi, qishloq
xo‘jaligini yuritish shart-
sharoitlari aks etadi.
aholi soni, din-
amikasi, geo-
grafik joylashuvi,
zichligi, aholin-
ing jins va yosh
tarkibi, demo-
grafik jarayonlar
(tug'ilish, o‘lim,
nikoh va boshq.),
aholi migratsiya-
si, uning kasbiy
faolligi va turli so-
halarda bandligi,
aholining mil-
liy tarkibi kabi
ma’lumotlarni o‘z
ichiga oladi.
41
Mamlakatimiz hududini tabiiy sharoiti va xo’jalikdagi ahamiyatiga ko‘ra cho‘l, adir,
tog‘, yaylovlarga bo‘linadi. Mazkur ma’lumotlarni o‘zlashtirishda “Tushunchalar tahlili”
metodidan foydalanishni tavsiya qilamiz (7-jadvalga qarang):
7-jadval.
“Tushunchalar tahlili” metodi loyihasi
Tushunchalar
Tushunchalar mohiyati
cho‘l mintaqasi
O‘zbekistonda dengiz sathidan 400 metr balandlikkacha
bo‘lgan joylar
adir mintaqasi
Respublikamizda dengiz sathidan 400-1200 metrgacha baland
bo’lgan qismi
tog‘ mintaqasi
O‘zbekistonda adirdan baland, ya’ni dengiz sathidan 1200
metrdan baland bo‘lgan joylar
yaylov mintaqasi baland tog‘larning yonbag‘irlarida, past tog‘larning tepa qismi
Sanoat – milliy iqtisodiyotning moddiy ne’matlar ishlab chiqaruvchi muhim tarmog'idir.
Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida texnika taraqqiyoti sanoatga bog'liq. Sanoatning
rivojlanishi bilan yangi aholi punktlari, transport yo'llari vujudga keladi. Qishloq xo'jaligi,
qurilish, savdo-sotiqning taraqqiyot darajasi o‘sadi, sanoatning rivojlanishi bilan tabiat-
dan foydalanish ham jiddiy o'zgaradi. Sanoat tarmoqlarining mahsulot ishlab chiqarish
tarkibini Blits-sо‘rov metodi asosida loyihalashtirildi (8-jadvalga qarang):
8-jadval.
Blits-so‘rov metodi loyihasi
Guruh bahosi
Guruh xatosi
To‘g‘ri javob
Yakka xato
Yakka baho
Tushun chalar
Tushunchalarga izoh
7
oziq-ovqat sanoati
yoqilg‘ini qazib olish va
unga ishlov berish hamda
elektroenergetika sanoatlari
kiradi.
6
yengil sanoat
qora metallurgiya va rangli
metallurgiyani o‘z ichiga
oladi.
5
selluloza
O‘zbekistonda 1932-yilda
Sho‘r suv oltingugurt koni ish-
ga tushirilishi bilan boshlandi.
Uning mahsuloti ko‘proq
mashinasozlik (plastmassa,
oyna), to‘qimachilik sanoati
(tola, bo‘yoqlar), qishloq
xo‘jaligi (o‘g‘itlar, zaharli
ximikatlar), transport (mo-
tor yoqilg‘isi, surtish moyi,
sintetik kauchuk), qurilish
(yopishqoq plyonka, oyna,
plastik) kabilarda ishlatiladi.
42
“XALQ TA’LIMI”
ilmiy-metodik jurnali. 2023. № 2. www.pubedu.uz
4
mashinasozlik
va metallni qayta
ishlash
iqtisodiyotning barcha so-
halari uchun mashina va
asboblar ishlab chiqaruvchi,
aholini televizor, muzlatkich
singari xilma-xil iste’mol
buyumlari bilan ta’minlovchi
sanoat tarmoqlari uyg‘unligi
3
kimyo sanoati
maydalangan va kimyoviy yo‘l
bilan ishlangan yog‘och mas-
sasi, u sun’iy tola va qog‘oz
ishlash uchun xomashyo
2
metallurgiya
sanoati
paxta tozalash, to‘qimachilik,
trikotaj, poyabzal, konchilik,
ipak ishlab chiqarish
1
yoqilg‘i-energetika
sanoati
dehqonchilik va chorvachilik
mahsulotlarini qayta ishlash
negizida shakllangan.
Xulosa qilib aytganda, geografiya sohasiga oid terminlarni о‘qitishda interfaol
metodlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ahmadaliyev Yu.I. Toponimika va geografik terminshunoslik. O‘quv qo‘llanma.
– Farg‘ona, 2018. – 136-b.
2. Лантюхова Н.Н., Загоровская О.В., Литвинова Т.А. Термин: определение
понятия и его сущностные признаки // Современные проблемы гражданской
защиты. 2013. №1 (6). URL: https://cyberleninka
3. O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi: umumiy o‘rta ta’lim maktab-
larining 8-sinfi uchun darslik / Mualliflar: Musayev P. G‘., Musayev J.P. – T.: Sharq,
2019. - 176 b.
