ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
38
LOYIHA PORTFELINI BOSHQARISH - BIZNES SAMARADORLIGIGA
STRATEGIK YONDASHUV
Kushmuratov Sardor Akramovich
O‘zbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish agentligining “Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va raqamlashtirish” boshqarmasi
boshlig‘i o‘rinbosari
https://doi.org/10.5281/zenodo.14179140
Annotasiya
Ushbu ilmiy maqolada loyiha, loyiha portfeli, loyiha portfelini boshqarish
atamalariga olimlar va veb-saytlardan ta’riflar keltirilgan. Shu bilan birga loyiha
portfelini boshqarishning o’rni va ro’li, loyiha portfelini boshqarish usullari,
loyiha portfellarini to’g’ri tanlash va muvaffaqiyatli amalga oshirish strategiyasi
yoritilgan. Portfelni shakllantirish va amalga oshirish bo’yicha to’liq ma’lumotlar
berilgan.
Kalit so’z
: loyiha, loyiha portfeli, loyiha portfelini boshqarish.
Bugungi kunda kon-metallupgiya sohasida kichik flotatsion mashinalar,
nasos agregatlar, metallga ishlov beradigan dastgohlarning yangi turlarini ishlab
chiqarishga ehtiyoj katta. Vazirlik tomonidan ushbu mashinalarni yaratishga
qaratilgan loyihalar portfeli shakllantirilib, mineral pesupslarni qazib olish
jarayonida tog’ jinslarini portlatib, maydalash uchun resurstejamkop yangi
konstruksiya yaratish bo’yicha qiymati 1,6 milliard so’mlik loyiha
moliyalashtirildi. Loyihani amalga oshirish natijasida portlatiladigan pog’ona
balandligi 10-15 metrdan 30-40 metrgacha oshadi. Maydalangan tog’ jinsi
bo’laklarining o’rtacha hajmi 25 foizga, katta hajmli bo’laklar soni 10 foizga
kamayishi hisobiga portlatilgan kon massasi hap million kub metriga 200
million so’m iqtisodiy samara olinishiga epishiladi.
“TAV kompaniyalar guruhi yirik aeroport platformalarining dunyodagi yetakchi
operatorlari va yaratuvchilaridan biri bo’lib hisoblanadi. TAV Airports Holding
aeroportlarga kompleks xizmat ko’rsatish, xususan, ularni qurish, ekspluatatsiya
qilish va moliyalashtirish bilan shug’ullanadi. 8 ta mamlakatdagi 15 ta aeroport
hajmidagi loyihalar portfeliga ega TAV 30 ta mamlakatning 101 ta aeroportida
to’g’ridan-to’g’ri faoliyat yuritadi. U o’z shoʻba korxonalari orqali aeroportlarga
ko’plab turdagi xizmatlar ko’rsatib kelmoqda. Shu bois ham TAV Airports
Holding O’zbekiston Pespublikasi aeroportlarining amaldagi infratuzilmasini
takomillashtirish va modernizatsiyalash bo’yicha qator tayyor innovatsion
yechimlapni taklif etmoqda” .
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
39
“O’zbekiston hukumati va Fransiya taraqqiyot agentligi (FTA) o’rtasida umumiy
qiymati 1 milliard yevrodan ortiq bo’lgan loyihalarni birgalikda amalga
oshirishni nazarda tutuvchi 2025 yilgacha bo’lgan yangi strategik hamkorlik
dasturi imzolandi. Imzolanish O’zbekiston Prezidentining Fransiyaga rasmiy
tashpifi doirasida 21 noyabr kuni Shavkat Mirziyoyev va FTA bosh direktori
Pemi Piuning Parij shahrida bo’lib o’tgan muzokaralari yakunlari bo’yicha bo’lib
o’tdi. Yangi dartur qishloq xo’jaligi, energetika, “yashil” iqtisodiyot, shaharlarni
pivojlantirish, suv taʼminoti, bank-moliya va transport sohalarida
qo’shmaloyihalarni amalga oshirishni nazarda tutadi.
Ilmiy maqolamizda loyiha va loyiha portfeliga olimlar tomonidan va veb-sayt
ma’lumotlaridan keltirilgan ta’rif va mulohazalardan boshlasak. Loyiha portfeli -
bu kompaniya biznesning strategik maqsadlaridan biriga erishish uchun
ishlayotgan loyihalarning ma’lum soni. Agar tashkilotda bir nechta ustuvor
maqsadlar bo’lsa, unda bir nechta portfel kerak bo’ladi. Ularning har biri maxsus
bo’linma yoki bo’lim tomonidan nazorat qilinadi. Loyiha portfelini boshqarish
(LPB) - bu kompaniya qadriyatlarini hurmat qilgan holda, berilgan strategiya
doirasida loyihalarni samarali boshqarish imkonini beruvchi ishonchli tizimni
yaratish.
Portfelni boshqarish unga kiritilgan loyihalarning muvaffaqiyati va
muvaffaqiyatini baholash va solishtirish, natijalarni tahlil qilish demakdir. Bu
sizga naqshlarni aniqlash imkonini beradi: ijobiylardan foydalanish, salbiylarni
zararsizlantirish - o’z vaqtida tuzatuvchi qarorlar qabul qilish va oxir-oqibat
sinergik ta’sirga ega bo’lishdan iborat.
Loyiha portfelini boshqarish (inglizchada project portfolio management, PPM) -
bu loyihalar to’plamini (portfelini), loyiha dasturlarini va kompaniyaning
operatsion faoliyatini markazlashtirilgan boshqarishning strategik jarayoni.
Ushbu yondashuv tufayli tashkilot maksimal foyda olish bilan birga o’z ishini
samarali rejalashtirish, nazorat qilish va muvofiqlashtirishi mumkin. PPM
kompaniyaga ustuvorliklar va resurslar bo’yicha asosli qarorlar qabul qilish,
shuningdek, mablag’larni taqsimlashni optimallashtirish va risklarni boshqarish
imkonini beradi.
Loyihalar. Noyob mahsulot, xizmat yoki natija yaratishga qaratilgan vaqtinchalik
korxonalar.
Dasturlar. Alohida boshqarilsa, mavjud bo’lmaydigan imtiyozlarga erishish
uchun muvofiqlashtirilgan tarzda boshqariladigan bir qator tegishli loyihalar.
Portfellar.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
40
Loyihalar, dasturlar va operatsion faoliyat qismlari strategik maqsadlarga
erishish uchun izchil tarzda boshqariladi.
Operatsion faoliyat. Tashkilotning asosiy kundalik faoliyati, bu biznesning
uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun amalga oshiriladigan barcha muntazam
jarayonlar va operatsiyalarni o’z ichiga oladi.
Ya’ni, portfelni boshqarish tashkilot ishini to’liq markazlashtirishni nazarda
tutadi va vaqtinchalik loyihalarni ham, kompaniyaning asosiy faoliyatini ham o’z
ichiga oladi. Operatsion boshqaruv loyihalar doirasidan tashqarida bo’lishiga
qaramay, ko’plab jarayonlar kesishadi va u yoki bu tarzda bir-biriga ta’sir qiladi.
Loyihani boshqarish va operatsiyalar. Kompaniyaning loyiha va operatsion
faoliyati bir qarashda ko’rinadiganidan ko’ra ko’proq o’zaro bog’langan: ular
biznes samaradorligini oshirishga qaratilgan, ammo turli narsalarga qaratilgan.
Shu sababli, loyiha va operatsion tizim kesishmasida ko’pincha xodimlar
o’rtasida nizolar va nizolar paydo bo’ladi.
Portfeldan foydalanish quyidagilarga imkon beradi:
•
allaqachon yaratilgan va ishga tushirilgan loyihalar ustida ishlashda
tashkilotning imkoniyatlari va resurslarini yanada samaraliroq taqsimlash;
•
aniq loyihalarga e’tibor qaratish va yaxshi natijalarga erishish.
Muayyan loyihani amalga oshirishga qaratilgan loyihalarni boshqarish (LB) dan
farqli o’laroq, PPM kompaniya ichidagi yirik tashabbuslar bilan shug’ullanadi.
1-rasm. Operatsion va loyiha faoliyati o’rtasidagi kesishish nuqtalarida
bo’lishi mumkin bo’lgan holatlar
Har bir kesishish nuqtasida tomonlarning turli xil qarashlari va bir faoliyatning
boshqasi bilan mos kelishi tufayli qiyinchiliklar paydo bo’lishi mumkin. Loyiha
jamoasi, masalan, operatsiyalar bo’limidagi ishlarni takrorlashi yoki asosiy
Operatsion va loyiha faoliyati o’rtasidagi kesishish nuqtalari quyidagi
holatlar bo’lishi mumkin:
yangi mahsulotni ishlab chiqish;
mahsulotni yaxshilash;
mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish;
mahsulotni ishlab chiqish jarayonlarini takomillashtirish;
har bir yakuniy bosqichda;
mahsulotning hayot aylanishining oxirida.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
41
jarayonga samarasiz o’zgarishlar kiritishi mumkin. Portfelni boshqarish ushbu
muammolarni hal qilish, ularni kompaniyaning strategik maqsadlariga
muvofiqlashtirish uchun mo’ljallangan. PPM mas’uliyatiga to’g’ri loyiha va
dasturlarni tanlash va operatsion ish bilan integratsiyani nazorat qilish kiradi.
Portfelni boshqarish tamoyillari. Portfelni boshqarish yondashuviga ko’ra, har
qanday faoliyat kompaniyaning strategik maqsadlariga erishishga qaratilgan
bo’lishi kerak, portfel kompaniyaning biznes rejasi asosida shakllantiriladi.
Ikkinchi muhim nuqta - portfelning balansi, unda to’plangan loyihalar optimal
xavf nisbatiga ega bo’lishi kerak; Ya’ni, portfel o’rtacha risk darajasiga ega
bo’lgan loyihalarni ham, yuqori foyda olish potentsialiga ega bo’lgan, lekin ayni
paytda muvaffaqiyatsizlikka uchraganligi yuqori bo’lgan loyihalarni o’z ichiga
olishi kerak. Portfelni yaratish va u bilan ishlashning qolgan qoidalari
tashkilotning o’ziga va uning maqsadlariga bog’liq bo’ladi.
2-rasm. Loyiha portfelini boshqarishning tamoyillari
Portfelni boshqarish usullari. Loyiha portfelini boshqarishda bir necha
yondashuvlar mavjud. Klassik Stage-Gate modeli IT kompaniyalari orasida eng
ommabop hisoblanadi. Stage-gate g’oyani amalga oshirishning katta va chigal
jarayonini - uning paydo bo’lishidan to mahsulotni ishlab chiqarishga qadar -
oddiy va tushunarli bosqichlarga bo’lish imkonini beradi. Qoida tariqasida,
metodologiya loyihalarni boshqarish darajasida amalga oshiriladi, portfel
darajasida esa hayot aylanishining ma’lum bir bosqichida loyihalarning
joylashuvi to’g’risidagi ma’lumotlarni vizual ravishda ko’rsatishi mumkin.
Loyiha portfelini boshqarishning eng ko’p qo’llaniladigan tamoyillari:
loyiha portfeli har bir strategik sessiyada ko’rib chiqilishi kerak;
har bir alohida loyihaning muhimligi mezonlari yuqori rahbariyat tomonidan
kelishib olinadi va portfel kabi strategik yig’ilishlarda muntazam ravishda
ko’rib chiqiladi;
kompaniyaning barcha loyihalari terilishi va portfellarga taqsimlanishi kerak;
portfelni boshqarish barcha loyihalardan maksimal samaradorlikka erishishga
yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Va ba’zida bu portfelning umumiy foydasini
oshirish uchun bitta loyihaga talablarni kamaytirishni anglatadi. Doimiy
monitoring va baholash ishni optimallashtirish va eng yuqori samaradorlikka
erishishga yordam beradi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
42
Keling, ushbu metodologiya loyiha darajasida qanday ishlashini ko’rib chiqaylik.
Stage-Gate modelida loyihalar bir qator ketma-ket bosqichlardan o’tadi, ularning
har biri loyihaning muayyan bosqichini ifodalaydi. Har bir bosqichda loyiha
maqsadlari, unumdorligi, texnik imkoniyatlari, xavf-xatarlari va kutilayotgan
natijalar nuqtai nazaridan baholanadi. Har bir bosqich tugallangandan so’ng,
loyiha keyingi bosqichga o’tishni ochadigan yoki bloklaydigan nazorat punktlari
bo’lgan “darvozalar” dan o’tadi.
G’oyalar ishlab chiqarish: bu bosqichda nolga teng, g’oyalar saralanadi, bozor
tahlili va kompaniya uchun potentsial imtiyozlar amalga oshiriladi. Loyihalarni
tanlash va tanlashning dastlabki mezonlari aniqlanadi.
1 bosqich. Dastlabki baholash yoki loyiha kontseptsiyasi: bosqich tanlangan
g’oyalar va loyihalarni batafsil o’rganishni, ularning texnik imkoniyatlarini,
xavflarini va potentsial foydalarini tahlil qilishni o’z ichiga oladi.
2 bosqich. Biznes-reja: ikkinchi bosqichda tanlangan loyihalarni amalga
oshirishning batafsil rejasi ishlab chiqiladi. Xarajatlar va boshqa zarur resurslar
hisobga olinadi, muddatlar belgilanadi, mas’ul shaxslar aniqlanadi.
3 bosqich. Rivojlanish: loyiha amalga oshirish uchun tayyorlanmoqda, ushbu
bosqichda talablar aniqlashtiriladi, kontseptual dizayn echimi yaratiladi va
hokazo.
4 bosqich. Sinov va tasdiqlash: ishga tushirishdan oldin loyiha hayotiyligini
baholashdan o’tadi. Jamoa funktsional, integratsiya, regressiya va boshqalar kabi
har xil turdagi testlarni o’tkazadi. Hisobotlar va test natijalari loyihani tasdiqlash
yoki o’zgartirish to’g’risidagi qarorlarni qo’llab-quvvatlash uchun ishlatiladi.
5 bosqich. Loyihaning ishga tushirilishi: yakunida loyiha hayotga tatbiq etiladi.
Loyihaning maqsadlarini amalga oshirish uchun resurslar va mablag’lar
ajratiladi, echimlarni ishlab chiqish, yaratish va amalga oshirish bo’yicha ishlar
olib boriladi.
Loyihadan keyingi faoliyat loyiha natijalarini tahlil qilish va baholashni o’z ichiga
oladi. Tahliliy tadqiqotlar, rejalashtirilgan va haqiqiy natijalarni taqqoslash,
og’ishlarning sabablarini aniqlash kelajakda kompaniya strategiyasini tuzatishga
yordam beradi. Stage-Gate yondashuvi nafaqat loyiha darajasida, balki loyihalar
portfeli uchun ham qo’llanilishi mumkin.
Darvozaning asosiy vazifasi mahsulotning muvaffaqiyatsiz sotilishiga yo’l
qo’ymaslik uchun nomaqbul g’oyalar va rejalarni blokirovka qilishdir.
Bosqichdan o’tgandan so’ng, loyihaning keyingi yo’li to’g’risida qaror qabul
qilinadi, uni davom ettirish, yopish, muzlatish yoki qayta boshlash mumkin;
Loyiha bo’yicha voqealarni rivojlantirishning 4 ta varianti mavjud.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
43
Loyihaning davomi. Agar oldingi bosqich ijobiy baholangan va muvaffaqiyatli
yakunlangan bo’lsa, u holda loyiha rivojlanishning keyingi bosqichiga o’tadi.
Loyihani yopish. Ushbu qaror, agar loyiha kutilganlarga javob bermasa yoki
oldingi bosqichda baholashdan o’tmagan bo’lsa, qabul qilinadi. Loyihaning
yopilishining sababi bozor talabining etarli emasligi, past rentabellik, texnik
nomuvofiqlik va loyiha muvaffaqiyatiga erishish mumkin emasligini isbotlovchi
boshqa ko’plab omillar bo’lishi mumkin.
Loyihani muzlatish. Ba’zan loyihani ko’rib chiqish va moslashtirish uchun
kechikish yoki qo’shimcha vaqt talab qilinishi mumkin. Bunday holda, loyiha
qo’shimcha talablar bajarilmaguncha yoki qo’shimcha ma’lumot olinmaguncha
to’xtatilishi mumkin. Faoliyatlarni muzlatish o’zgartirishlar yoki qo’shimcha
yordam talab qilishi mumkin bo’lgan loyihalarda resurslarning isrof qilinishini
oldini olishga yordam beradi.
Oldingi bosqichga qaytish. Agar loyiha darvozadan o’tmasa, lekin hali ham
yuqori potentsial yoki qiymatga ega bo’lsa, uni oldingi bosqichga qaytarish
mumkin. Bunday holda, jamoa bosqichni va butun loyihani muvaffaqiyatli
yakunlash imkoniyatlarini oshirish uchun o’zgartirishlar kiritishi va strategiyani
qayta ko’rib chiqishi kerak bo’ladi.
Portfelni boshqarishning boshqa yondashuvlari. Aslida, loyiha portfelini
boshqarishda bir nechta yondashuvlar mavjud va Stage Gate yagona boshqaruv
modeli emas. Global miqyosda ularni 3 ta asosiy guruhga bo’lish mumkin:
iqtisodiy-matematik, ekspert-analitik va grafik yondashuvlar.
Iqtisodiy-matematik yondashuvlarni tushunish eng qiyin, chunki ular iqtisodiyot
sohasida etarlicha chuqur bilimlarni talab qiladi. Bunday yondashuvlarga
quyidagilar kiradi:
•
Dekanning statik modeli;
•
bir bosqichli Albach modeli;
•
Hacks va Weingartnerning ko’p bosqichli modeli;
•
Ferstner - Hennning bir nechta ishlab chiqarish bosqichlari bilan model;
•
O’rnatish va investitsiyalarni tanlash bilan Yakob modeli;
•
Radulesku modeli;
•
Burkov-Javaxadze modeli;
•
Badri-Devis modeli.
Loyihani boshqarishda ekspert-tahliliy yondashuvlar ko’pincha qo’llaniladi:
•
Stage Gate modeli;
•
reyting modellari;
•
anketalar;
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
44
•
strategik savat modeli;
•
saralash usuli;
•
Ierarxiyani tahlil qilish usuli;
•
tarmoqni tahlil qilish usuli.
Loyihalarning sifat va miqdoriy ko’rsatkichlarini vizual ravishda aks ettirish
zarurati tug’ilganda grafik yondashuvlar afzalroqdir. Bugungi kunga qadar ilmiy
adabiyotlarda quyidagi yondashuvlar tasvirlangan:
•
portfel tahlili matritsalari;
•
an’anaviy diagrammalar;
•
pufakchalar jadvallari;
•
texnologik xaritalar;
•
bo’shliqni tahlil qilish.
•
Portfelni boshqarish vositalari
Loyiha portfelini boshqarish uchun loyiha ishini samarali rejalashtirish, kuzatish
va tahlil qilishda yordam beradigan ko’plab vositalar mavjud. PPM ehtiyojlari
uchun maxsus ishlab chiqilgan bir yoki bir nechta loyihalarni boshqarish
funktsiyalarini va pullik echimlarni qamrab oluvchi bepul mahsulotlar mavjud.
Loyiha portfelini boshqarish uchun bepul vositalar:
Excel. Jadvallar, grafiklar yaratish va ma’lumotlarni tahlil qilish imkonini
beruvchi universal vosita.
Google Sheets. Excelga o’xshash jadvallarning onlayn versiyasi. Google Sheets
hujjatlar ustida hamkorlik qilish imkonini beradi.
Bepul vositalardan tashqari, portfelni boshqarishning ilg’or imkoniyatlarini
ta’minlaydigan maxsus ishlab chiqilgan dasturiy echimlar mavjud. Bunday
dasturlar bir nechta loyihalar bo’yicha ishlarni tizimlashtiradi, byudjet va
resurslarni hisoblash, xavflarni boshqarish va statistik ma’lumotlarni yig’ish va
boshqalarga yordam beradi.
Portfelni boshqarish kompaniyaning strategik maqsadlariga erishish vositasidir.
Agar tashkilot bir vaqtning o’zida bir nechta loyihalar ustida ishlayotgan bo’lsa
va ularning ba’zilari ba’zi parametrlar yoki parametrlarga muvofiq
birlashtirilishi mumkin bo’lsa, ushbu yondashuv dolzarbdir.
Loyiha portfeli kompaniyaning ma’lum bir maqsadga erishish yo’lidagi
taraqqiyotini har tomonlama baholash, loyihalar o’rtasida resurslarni optimal
taqsimlash va kerak bo’lganda moslashtirish va natijada katta samaraga erishish
imkonini beradi. Va avtomatlashtirish tizimi portfelning barcha tarkibiy
qismlarini ko’rishda saqlashga yordam beradi va nazorat va boshqaruv uchun
mehnat xarajatlarini sezilarli darajada kamaytiradi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
45
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Ильина,О.Н. Методология управления проектами: становление,
современное состояние и развитие: монография / О. Н. Ильина. - Москва:
Вузовский учебник; Москва: НИЦ ИНФРА - М, 2015
2.
Ганчин В. В. Роль проектного управления в инновационном развитии
электроэнергетики в Российской Федерации // Экономика и управление:
рос.науч. журн. - 2011
3.
UNIVERSUM: Технические науки Метод формирования портфеля
проектов на основе доминирующих ценностей организации [электронный
ресурс]. – Режим доступа – URL: http://7universum.com
4.
Проектная практика: Стандарты управления программами и
портфелями [Электронный ресурс] – Режим доступа: http://pmpractice.ru/
5.
Аньшин В.М. Исследование методологии и факторов ценностно-
ориентированного управления проектами в российских компаниях. Часть
1 / В. М. Аньшин // Управление проектами и программами. – 2014
6.
Алимов, Б. Б. (2023). ИНВЕСТИЦИОН ЛОЙИҲАЛАР АСОСИДА
ЎЗБЕКИСТОН ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. Gospodarka i
Innowacje., 38, 28-37.
7.
Miralimovich, A. M., Kholmurodovich, S. D., & Batirovich, A. B. (2023).
PROSPECTS FOR THE DEVELOPMENT OF THE GREEN ECONOMY BASED ON
INVESTMENT PROJECTS IN COOPERATION WITH DEVELOPED COUNTRIES.
Western European Journal of Modern Experiments and Scientific Methods, 1(2),
19-31.
8.
Алимов, Б. Б. (2023). ЎЗБЕКИСТОНДА ЯШИЛ ИҚТИСОДИЁТНИ
РИВОЖЛАТИРИШ СТРАТЕГИЯСИ. Miasto Przyszłości, 37, 175-184.
9.
Бобакулов, Т., & Алимов, Б. (2022). ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИНИ
МОЛИЯ СЕКТОРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ.
Евразийский журнал академических исследований, 2(13), 198-205.
10.
Сагдиллаева, З. А. (2019). Юлдашева УА. Алимов ББ Финансовый
анализ.: Учебник-Т.: Иктисод-Молия.
https://www.mininnovation.uz/oz/relationships/post-278
11.
Valerie Ulasik. Портфель Проектов: Звено Между Бизнес-Стратегией и
ее Реализацией. 25 октября, 2024. https://blog.ganttpro.com/ru/portfel-
proektov-upravlenie-portfolio-management/
