ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
27
MATONAT TUSHUNCHASINING O'ZBEK XALQ AFSONA VA
ERTAKLARIDA AKS ETISHI
Ahmedova Feruza Asrorovna
Samarqand davlat Chet tillar instituti
Ikkinchi chet tillar kafedrasi katta o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15275305
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o'zbek xalq og'zaki ijodida, xususan afsona
va ertaklarda, matonat tushunchasining ifodalanishi tahlil qilinadi. Tadqiqot
jarayonida xalq og'zaki ijodi namunalarida uchraydigan matonat bilan bog'liq
syujet va motivlar, obrazlar tizimi va badiiy vositalar o'rganilgan. Natijalar
matonat tushunchasining o'zbek milliy mentalitetida tutgan o'rnini va uning
zamonaviy talqinlarini ochib beradi.
Kalit so'zlar:
matonat, o'zbek xalq ertaklari, afsona, xalq og'zaki ijodi, milliy
qadriyatlar, badiiy tasvir vositalari
Аннотация:
В данной статье анализируется выражение понятия
стойкость в устном народном творчестве узбеков, в частности в мифах и
сказках. В ходе исследования изучались сюжеты и мотивы, система
образов и художественные средства, связанные с стойкостью,
встречающейся в образцах устного народного творчества. Результаты
раскрывают место понятия стойкость в узбекском национальном
менталитете и его современные интерпретации.
Ключевые слова:
стойкость, узбекские народные сказки, мифы,
устное народное творчество, национальные ценности, средства
художественного изображения
Abstract:
This article analyzes the expression of the concept of
perseverance in Uzbek folk oral creativity, in particular in myths and fairy tales.
In the process of research, a system of plots and motives, images and artistic
means associated with perseverance, which are found in samples of folk oral
creativity, are studied. The results reveal the place of the concept of
perseverance in the Uzbek national mentality and its modern interpretations.
Keywords:
perseverance, Uzbek folk tales, myth, folk oral creativity,
national values, tools of artistic image
O'zbek xalq og'zaki ijodi asrlar davomida shakllangan, avloddan-avlodga
o'tib kelayotgan bebaho ma'naviy xazina hisoblanadi. Unda xalqning
dunyoqarashi, urf-odatlari, qadriyatlari va axloqiy tamoyillari chuqur aks etgan.
Ana shunday muhim ma'naviy-axloqiy tushunchalardan biri matonatdir [1].
Matonat - insonning hayotiy qiyinchiliklar va turli sinovlar oldida o'zini
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
28
yo'qotmasdan, belgilangan maqsad sari dadil intilishi, bardoshli va chidam bilan
harakat qilishini anglatuvchi olijanob fazilat hisoblanadi [2].
Zamonaviy globallashuv sharoitida milliy qadriyatlarni asrab-avaylash,
yoshlar ongiga singdirish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Matonat tushunchasi
bugungi kunda ham o'z dolzarbligini yo'qotmagan, aksincha, tezkor o'zgarishlar
davrida yanada muhimroq ahamiyat kasb etmoqda. Zero, matonatli bo'lish
nafaqat shaxsiy muvaffaqiyat, balki jamiyat taraqqiyoti uchun ham muhim omil
hisoblanadi.
Maqolaning asosiy maqsadi o'zbek xalq ertaklari va afsonalarida matonat
tushunchasining qay tarzda aks etganini aniqlash va tahlil qilishdan iborat. Bu
orqali milliy qadriyatlarimizning naqadar teran va serqirra ekanligini,
zamonaviy tarbiya jarayonida ulardan unumli foydalanish mumkinligini
ko'rsatib berish ko'zda tutilgan. Shuningdek, tadqiqot natijalaridan yoshlar
tarbiyasida, milliy qadriyatlarni targ'ib qilishda foydalanish mumkin.
Metodologiya va adabiyotlar tahlili
Mazkur tadqiqot metodologiyasi kompleks yondashuvga asoslangan bo'lib,
tarixiy-qiyosiy tahlil, germenevtik tahlil, struktural-semantik tahlil, tipologik
tahlil kabi ilmiy-tadqiqot usullaridan foydalanildi.
K.Imomovning "O'zbek xalq prozasi" [1] asarida xalq og'zaki ijodining janr
xususiyatlari va badiiy-estetik tamoyillari atroflicha yoritilgan. Muallif matonat
tushunchasining xalq prozasida tutgan o'rniga alohida e'tibor qaratgan.
O.Madayevning "O'zbek xalq og'zaki ijodi" [2] monografiyasida o'zbek
folklorining nazariy asoslari tahlil qilingan. Unda qahramon xarakterini
shakllantirishda matonatning roli ochib berilgan. M.Afzalovning "O'zbek xalq
ertaklari haqida" [3] asari ertaklardagi obrazlar tizimi va syujet qurilishini
o'rganishda muhim manba vazifasini o'tadi. Muallif matonatli qahramonlar
tipologiyasini yaratgan.
B.Sarimsoqovning "O'zbek adabiyotida saj'" [4] tadqiqoti xalq og'zaki
ijodining badiiy xususiyatlarini o'rganishda katta ahamiyatga ega. Unda
matonatni ifodalovchi badiiy vositalar tahlil qilingan. O.Madayevning "Xalq
og'zaki poetik ijodi" [5] asarida folklor asarlarining poetik xususiyatlari va
g'oyaviy-badiiy jihatlari tadqiq etilgan. V.Y.Proppning "Ertakning morfologiyasi"
[6] asari ertaklarning struktural tahlili uchun metodologik asos vazifasini o'tadi.
A.B.Lordning "The Singer of Tales" [7] tadqiqoti og'zaki ijod namunalarining
yaratilishi va tarqalish qonuniyatlarini o'rganishda muhim manba bo'lib xizmat
qildi. M.Jo'rayevning "O'zbek xalq ertaklari poetikasi" [8] asari ertaklardagi
badiiy-tasviriy vositalarni o'rganishda qo'l keldi. Y.Saidovning "O'zbek xalq
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
29
og'zaki ijodi tarixi" [9] monografiyasi folklor janrlarining tarixiy taraqqiyotini
o'rganishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Natijalar va muhokama
O'zbek xalq ertaklari va afsonalarida matonat tushunchasining ifodalanishi
ko'p qirrali va chuqur mazmunga ega. Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra,
matonat tushunchasining quyidagi asosiy jihatlari aniqlandi:
Qahramonlarning sinovlardan o'tish motivi matonat tushunchasining eng
yorqin ifodalanish shakli hisoblanadi. Xalq ertaklarida bu sinovlar odatda uch
bosqichli tizim asosida quriladi [8]. Birinchi bosqich - jismoniy sinovlar, ikkinchi
bosqich - aqliy sinovlar, uchinchi bosqich - ma'naviy-ruhiy sinovlar. Masalan,
"Malikai Husnobod" ertagida qahramon yetti yil davomida turli qiyinchiliklarni
yengib o'tadi. "Alpomish" dostonida qahramon Barchinning shartlarini bajarish
uchun ulkan matonat ko'rsatadi.
Matonat tushunchasi ko'pincha ramziy obrazlar orqali ifodalanadi. Tosh -
bardosh va sabr-toqat ramzi, tog' - mustahkamlik va matonat timsoli, temir -
qat'iyat va bukimaslik ramzi sifatida talqin etiladi [10]. Bu ramzlar syujet
rivojida muhim rol o'ynaydi va qahramonning ichki dunyosini ochib berishga
xizmat qiladi.
Ma'naviy yuksalish jarayonida matonatning o'rni alohida ahamiyatga ega.
Xalq og'zaki ijodida matonat shunchaki jismoniy kuch-qudrat emas, balki
ma'naviy kamolotning muhim bosqichi sifatida talqin qilinadi [1]. Qiyinchiliklar
qahramonni nafaqat kuchliroq, balki donuroq va ma'nan yetukroq qiladi. Bu
jarayonda qahramonning ichki dunyosi, ruhiy holati va xarakter evolyutsiyasi
chuqur psixologik tahlil qilinadi.
Gender xususiyatlari nuqtai nazaridan matonatning namoyon bo'lishi
turlicha ko'rinishlarga ega. Ayol qahramonlar ko'proq ruhiy matonat, sabr-
bardosh va ichki kuch-qudrat namoyish etadilar. Masalan, "Orzigul" ertagidagi
bosh qahramon yetti yil davomida sevgilisini kutadi va turli sinovlardan o'tadi.
Erkak qahramonlar esa ko'proq jismoniy matonat, jasorat va shijoat
ko'rsatadilar [10].
Matonat tushunchasi syujet qurilishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi
sifatida namoyon bo'ladi. Qahramonning matonati syujet rivojini ta'minlaydi va
asarning g'oyaviy-badiiy yaxlitligini ta'minlashga xizmat qiladi [3]. Har bir sinov
va to'siq qahramonning matonatini yanada yorqinroq namoyon qiladi.
Badiiy tasviriy vositalar tizimida matonat tushunchasi o'ziga xos o'rin
egallaydi. Xalq og'zaki ijodida matonatni tasvirlash uchun o'xshatishlar,
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
30
sifatlashlar, mubolag'alar keng qo'llaniladi [4]. Masalan, qahramonning matonati
tog'ga, uning bardoshi toshga, shijoati sherga o'xshatiladi.
Matonatning ijtimoiy ahamiyati ham alohida e'tiborga molik. Xalq ertaklari
va afsonalarida matonatli qahramon nafaqat shaxsiy muvaffaqiyatga erishadi,
balki butun jamiyat farovonligi uchun xizmat qiladi [2]. Bu orqali matonat
tushunchasining ijtimoiy-axloqiy ahamiyati ochib beriladi.
Zamonaviy talqinda matonat tushunchasi yangi ma'no-mazmun kasb
etmoqda. Globallashuv sharoitida matonat nafaqat jismoniy yoki ruhiy bardosh,
balki axborot oqimiga bardosh berish, o'z milliy qadriyatlarini asrash,
innovatsion o'zgarishlarga moslashish qobiliyati sifatida ham talqin etilmoqda.
Tahlil natijalari shuni ko'rsatadiki, o'zbek xalq og'zaki ijodida matonat
tushunchasi ko'p qirrali va chuqur falsafiy-axloqiy mazmun kasb etadi. U shaxs
kamolotining muhim omili, jamiyat taraqqiyotining zaruriy sharti sifatida talqin
etiladi.
Xalq og'zaki ijodida matonat tushunchasining lingvopoetik xususiyatlari
ham alohida e'tiborga molik. Matonatni ifodalovchi leksik birliklar, frazeologik
birikmalar va maqollar tizimi boy va rang-barang. Masalan, "tosh bosmoq",
"tog'dek mahkam turmoq", "temirdek mustahkam" kabi iboralar matonatning
turli qirralarini ochib beradi.
O'zbek xalq ertaklarida matonat tushunchasi ko'pincha qahramonning
ismiga ham singdirilgan. Masalan, "Alpomish" dostonidagi "Alp" so'zi nafaqat
jismoniy kuch-qudrat, balki ma'naviy matonat ramzi hamdir. "Tohir va Zuhra"
dostonidagi Tohir ismining ma'nosi "pok, toza" bo'lib, u qahramonning ma'naviy
pokligiga va matonatiga ishora qiladi [3].
Matonat tushunchasi xalq og'zaki ijodida pedagogik-tarbiyaviy ahamiyatga
ham ega. Ertaklar va afsonalarda matonatli qahramonlar yoshlar uchun ibrat
namunasi sifatida taqdim etiladi. Ular orqali yoshlarga sabr-toqat, matonat,
mardlik kabi fazilatlar singdiriladi.
Folklorshunos olimlarning ta'kidlashicha, o'zbek xalq og'zaki ijodida
matonat tushunchasi bilan bog'liq syujetlar universal xarakterga ega. Ya'ni, ular
turli xalqlar folklorida ham uchraydi. Bu esa matonat tushunchasining
umuminsoniy qadriyat ekanligini ko'rsatadi [6].
Xalq ertaklarida matonat ko'pincha ma'rifiy g'oyalar bilan uzviy bog'liq
holda namoyon bo'ladi. Qahramonlar nafaqat jismoniy kuch-qudrat va bardosh,
balki aql-zakovat, ilm-ma'rifat orqali ham g'alabaga erishadilar. Bu esa matonat
tushunchasining kompleks xarakterga ega ekanligini ko'rsatadi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
31
O'zbek xalq og'zaki ijodida matonat tushunchasining transformatsiyasi ham
kuzatiladi. Qadimgi afsonalarda matonat ko'proq jismoniy kuch-qudrat bilan
bog'liq bo'lsa, keyingi davr ertaklarida uning ma'naviy-axloqiy jihatlari ustuvor
bo'lib borgan.
Matonat tushunchasi bilan bog'liq motivlar va syujetlarning tarixiy
evolyutsiyasi ham diqqatga sazovor. Dastlab sodda syujetlar asosida
tasvirlangan matonat keyinchalik murakkab kompozitsion qurilmalar orqali
ifodalana boshlagan. Bu evolyutsiya xalqning estetik didining o'sishi bilan
bog'liq.
Xulosa
O'zbek xalq ertaklari va afsonalarida matonat tushunchasi markaziy o'rin
egallaydi. U qahramonlarning xatti-harakatlari, syujet rivojlanishi va badiiy
tasviriy vositalar orqali har tomonlama namoyon bo'ladi. Tadqiqot natijalariga
ko'ra, matonat tushunchasi quyidagi jihatlari bilan ahamiyatlidir:
Birinchidan, matonat xalq og'zaki ijodida universal qadriyat sifatida talqin
etiladi. U barcha xalq vakillari uchun birdek qadrli va zarur fazilatdir.
Ikkinchidan, matonat tushunchasi shaxs kamolotining muhim omili sifatida
namoyon bo'ladi. Qahramonlar aynan matonat tufayli ulkan yutuqlarga
erishadilar va ma'naviy yuksaladilar. Uchinchidan, matonat jamiyat
taraqqiyotining muhim sharti sifatida taqdim etiladi. Xalq ertaklarida matonatli
qahramonlar nafaqat shaxsiy muvaffaqiyatga erishadilar, balki butun jamiyat
farovonligi yo'lida xizmat qiladilar.
Zamonaviy davr uchun ham matonat tushunchasi o'z ahamiyatini
yo'qotmagan. Aksincha, globallashuv va tezkor o'zgarishlar sharoitida matonatli
bo'lish yanada dolzarbroq ahamiyat kasb etmoqda. Yoshlar tarbiyasida xalq
og'zaki ijodi namunalaridan, xususan matonat bilan bog'liq syujet va
motivlardan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Imomov K. O'zbek xalq prozasi / K. Imomov. - Toshkent: Fan, 2010. - 256
b.
2.
Madayev O. O'zbek xalq og'zaki ijodi / O. Madayev. - Toshkent: Mumtoz
so'z, 2018. - 368 b.
3.
Afzalov M. O'zbek xalq ertaklari haqida / M. Afzalov. - Toshkent:
O'qituvchi, 2012. - 224 b.
4.
Sarimsoqov B. O'zbek adabiyotida saj' / B. Sarimsoqov. - Toshkent: Fan,
2014. - 182 b.
5.
Madayev O. Xalq og'zaki poetik ijodi / O. Madayev. - Toshkent: Sharq,
2016. - 312 b.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
32
6.
Пропп В.Я. Морфология волшебной сказки / В.Я. Пропп. - Москва:
Лабиринт, 2001. - 192 с.
7.
Lord A.B. The Singer of Tales / A.B. Lord. - Harvard: Harvard University
Press, 2019. - 307 p.
8.
Jo'rayev M. O'zbek xalq ertaklari poetikasi / M. Jo'rayev. - Toshkent: Fan,
2015. - 276 b.
9.
Saidov Y. O'zbek xalq og'zaki ijodi tarixi / Y. Saidov. - Toshkent:
Universitet, 2017. - 248 b.
10.
Razzoqov H. O'zbek xalq og'zaki ijodida qadriyatlar talqini / H. Razzoqov. -
Toshkent: Ma'naviyat, 2013. - 196 b.
