ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 091(575)+821.411.21.4-3
СУЛАЙМОНОВА НИГОРА АСҚАРАЛИЕВНА
МАҲМУД ЗАМАХШАРИЙ «АСОС-УЛ-БАЛОҒА»
АСАРИНИНГ МАНБАШУНОСЛИК ТАДҚИҚИ
10.01.11 –
Адабий манбашунослик ва матншунослик
Филология фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун ёзилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2007
2
Диссертация иши Тошкент Давлат шарқшунослик институтининг
Адабий манбашунослик ва матншунослик, таржима назарияси ва амалиёти
кафедрасида бажарилган.
Илмий раҳбар
филология фанлари доктори,
профессор
Исломов Зоҳид Маҳмудович
Расмий оппонентлар
филология фанлари доктори
Сирожиддинов Шуҳрат
Самариддинович
филология фанлари номзоди, доцент
Зоҳидов
Рашид Фозилович
Етакчи ташкилот
ЎзР ФА Алишер Навоий
номидаги Давлат Адабиёт музейи
Диссертация ҳимояси 2007 йил _______________ соат _____да
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети ҳузуридаги
Д.067.02.16 рақамли Ихтисослашган кенгаш мажлисида ўтказилади.
Манзил: 700174. Тошкент шаҳри, Талабалар шаҳарчаси, ЎзМУ,
Ўзбек филологияси факультети, 409-аудитория.
Диссертация билан Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий
университети Илмий кутубхонасида танишиш мумкин.
(700174. Тошкент шаҳри, Талабалар шаҳарчаси, ЎзМУ, Асосий бино)
Автореферат 2007 йил _______________да тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби
Тилавов Абдумурод Холмуратович
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Ўзбекистон мустақилликка эришгандан
сўнг ўтмиш алломаларимизнинг аcарлари, илмий меросларини ўрганиш,
уларни кенг кўламда тадқиқ этиш ижтимоий фанларнинг энг долзарб
вазифаларидан бири бўлиб қолди. Шу жиҳатдан ватандошимиз Маҳмуд
Замахшарийнинг бой илмий меросини ўрганиш, уни халқимизнинг
маънавий бойлиги сифатида тадқиқ этиш, республикамиз илм-фани
истеъмолига замонавий таҳлил ва талқинда тақдим этиш, кенг
жамоатчиликка, халқимизга танитиш, асарларини нашр этиш катта
аҳамиятга эга. Зеро, Маҳмуд Замахшарийнинг илмий мероси умумбашарий
назарий-методологик аҳамиятга молик қадрият бўлганлиги учун дунё
миқёсида кенг қамровли тадқиқ этилган. Бу тадқиқотлар бир қатор долзарб
муаммоларнинг илмий ечимини топишда ҳал қилувчи омил вазифасини
ўтаган. Бироқ аллома илмий меросининг бевосита ворислари –
ўзбекистонлик олимлар томонидан муайян ишлар амалга оширилган бўлса-
да, Маҳмуд Замахшарий илмий фаолиятининг муҳим қисми етарли
даражада тадқиқ этилган эмас. Шу маънода Маҳмуд Замахшарийнинг
илмий мероси Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида, филология фанининг адабий
манбашунослик ихтисослигида ўрганилиши лозим бўлган долзарб илмий
муаммо сифатида эътироф этилиши бугуннинг ижтимоий эҳтиёжи,
талабидир. Шу каби омилларни ҳисобга олган ҳолда тадқиқотда Маҳмуд
Замахшарийнинг манбашунослик ҳамда луғатшунослик соҳаларида муҳим
ўрин тутувчи «Асос-ул-балоға» асари, унинг қўлёзма ва нашрлари,
таркибий тузилиши, манбалари, асарнинг араб луғатшунослигида тутган
ўрни, кейинги араб луғатларига бўлган таъсирини кенг қамровли ўрганиш,
тадқиқ этиш шарқшуносликнинг долзарб муаммосидир.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Маҳмуд Замахшарийнинг
илмий фаолияти умумий тарзда узоқ вақтдан бери ўрганилиб келинмоқда.
Ўрта аср араб тадқиқотчиларидан ибн Халликон
, Ёқут Ҳамавий
,
Ҳожи
Халифа
лар ўз асарларида Маҳмуд Замахшарийнинг ҳаёти ва меросига оид
қимматли маълумотларни келтирганлар. Унга нафақат шарқ, балки ғарб
шарқшунослари ҳам катта қизиқиш билан қарайдилар. Йирик
шарқшунослар ва тадқиқотчилардан К.Броккельман
, Х.А.Р.Гибб
,
И.Ю.Крачковский
,
Б.З.Холидов
, А.Б.Холидов
, В.М.Белкин
лар
алломанинг илмий мероси устида илмий тадқиқотлар олиб борганлар.
1
:
ﺮﺼﻣ – .نﺎﻣﺰﻟا ءﺎﻨﺑا ءﺎﺒﻧا نﺎﯿﻋﻷا تﺎﯿﻓو .نﺎﻜﻠﺧ ﻦﺑا
۱۸۸۱
.
ج .
۱
– .
۱۰۷
ص -
2
،ةدﺎﻌﺴﻟا ﺔﻌﺒﻄﻣ :ﺮﺼﻣ – .ناﺪﻠﺒﻟا ﻢﺠﻌﻣ .ىﻮﻤﺣ تﻮﻗﺎﯾ
۱۹۰٦
– .
۳۸۸
-
۳۸۹
ص -
3
.
ج .نﻮﻨﻔﻟا و ﺐﺘﻜﻟا ﻰﻣﺎﺳا ﻦﻋ نﻮﻨﻈﻟا ﻒﺸﻛ .ﺔﻔﯿﻠﺧ ﻰﺟﺎﺣ
۱
،تدﺎﻌﺴﻟا راد :ﺮﺼﻣ - .
۱۸۹٤
– .
٥۰٦
ص -
.
4
Br
оckelmann C. Geschichte der arabischen litteratur. Bd. I. - Weimar, 1898. - S.289-293., Вrоckelmann C.
Geschichte der arabischen litteratur. Bd. I. - Leiden, 1937. – S. 507-513.
5
Гибб Х.А.Р. Арабская литература. Классический период / Перевод А. Б. Халидова. – М.: Изд-во
восточной литературы, 1960. – С. 85-86.
6
Крачковский И. Ю. Избранные сочинения. Т. 4. – М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1957. – С. 313.
7
Халидов Б.З. Замахшари // Семитские языки. Выпуск 2 (ч. 2). – М.: Наука, 1965. – С. 542-556.
8
Халидов А.Б. Арабские рукописи и арабская рукописная традиция. – М.: Наука, 1985. – С. 66, 147, 195,
246.
9
Белкин В.М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1961. – С. 169-170.
4
Фаластинлик олима Ҳинд Ҳусайн Тоҳа
нинг илмий тадқиқотида
келтирилган маълумотлар ҳам Маҳмуд Замахшарийнинг ҳаёти ва илмий
меросини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади.
Мазкур тадқиқотда Маҳмуд Замахшарийнинг «Асос-ул-балоға»
асари манбашунослик жиҳатдан биринчи марта кенг ва атрофлича
ўрганилди. Бизга қадар ушбу асар У.Уватов
томонидан қисқа
тавсифланган. В.М.Белкин
, А.Рустамов
,
Ў.Қориев
, М.Оқилов
каби
олимлар асарга оид маълумотларни умумий тарзда қайд қилиб ўтганлар.
Диссертацияда «Асос-ул-балоға» манбашуносликнинг нодир асари
сифатида тадқиқ этилди.
Диссертация ишининг илмий тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Тадқиқот Тошкент Давлат шарқшунослик институти Адабий
манбашунослик ва матншунослик, таржима назарияси ва амалиёти
кафедрасининг илмий тадқиқот ишлари режаси асосида бажарилган.
Диссертация мавзуси мазкур институт Илмий кенгашининг қарори билан
тасдиқланган (2004 йил 25 март, 7-сонли баённома).
Тадқиқот мақсади.
Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға»
асарининг таркибий таҳлилини амалга ошириш ҳамда унинг қўлёзма ва
босма нашрларини манбашунослик жиҳатдан тадқиқ қилиш.
Тадқиқот вазифалари.
1
. «Асос-ул-балоға»нинг дунё фондларида сақланаётган қўлёзма ва
нашр нусхаларини аниқлаш ҳамда уларни таҳлил қилиш.
2
. «Асос-ул-балоға»нинг таркибий таҳлилини амалга ошириш.
3
. «Асос-ул-балоға»га асос бўлган манбаларни аниқлаш ва уларни
таҳлил этиш.
4.
Маҳмуд Замахшарийнинг лексикографик маҳоратини очиб бериш.
Тадқиқот объекти.
Маҳмуд Замахшарийнинг
«Асос-ул-балоға»
асари.
Тадқиқотнинг назарий-методологик асослари.
Мазкур тадқиқотда
И.Ю.Крачковский, В.М.Белкин, Х.К.Баранов, Г.Ш.Шарбатов, Э.А.Умаров,
Н.И.Иброҳимов,
У.Уватов,
З.М.Исломовларнинг
манбашунослик,
тилшунослик ва луғатшунослик соҳасидаги илмий-назарий қарашларига
таянилди.
Тадқиқот методи.
Ишда тавсифий, тарихий-қиёсий ва статистик
методлардан фойдаланилди.
Ҳимояга қуйидаги ҳолатлар олиб чиқилади:
10
,
ﺔﻋﺎﺒﻄﻠﻟ ﺔﯾﺮﺤﻟا راد :داﺪﻐﺑ – .مزراﻮﺧ ﻢﯿﻠﻗإ ﻰﻓ ﻰﺑﺮﻌﻟا بدﻷا .ﻦﯿﺴﺣ ﮫط ﺪﻨھ
۱۹۷٦
– .
٥۱۷
ص –
11
Абу-л-Қосим Маҳмуд аз-Замахшарий. Нозик иборалар / Шарҳлар муаллифи ва таржимон У.Уватов. –
Т.: Камалак, 1992.; Уватов У. Хоразмлик буюк аллома. – Т.: Янги аср авлоди, 2006.
12
Белкин В.М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1961. – С. 169-170.
13
Рустамов А. Маҳмуд Замахшарий. – Т.: Фан, 1971. – Б. 10.
14
Қориев Ў. Аз-Замахшарий тилшунос, адабиётчи ва шоир // Хоразмлик буюк аллома. – Т.: 1998. – Б. 66-
71.; Кариев У.З. Еще раз о словаре «Асас-ул-балага» // Маяк Востока. Тошкент, 1996. - №1-2.– С. 45-48.
15
Акилов М. Замахшари и его сочинение «Атвак аз-захаб». Автореф.дисс…канд. филол. наук. – М.: 1981.
–
С. 7.; Оқилов М. Замахшарий асарларининг қўлёзма ва босма нусхалари // Адабий мерос. – Тошкент,
1982. -
№4. – Б. 57.
5
1. Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға» асарининг дунё
фондларидаги қўлёзма ва нашр нусхаларининг таҳлили.
2. «Асос-ул-балоға»нинг араб луғатшунослигидаги ўрнининг назарий
таҳлили.
3. Араб луғатшунослиги тарихида «Асос-ул-балоға»гача яратилган
луғатларнинг таснифий таҳлили.
4. «Асос-ул-балоға» асарининг таркибий таҳлили.
5.«Асос-ул-балоға» манбалари(Қуръон, ҳадислар, фразеологизм-лар,
мақоллар, шеърий парчалар)нинг таҳлили, уларнинг танлаб олиш
мезонлари ҳамда қўлланиш принциплари.
Ишнинг илмий янгилиги.
«Асос-ул-балоға» луғатининг дунё
фондларида сақланаётган қўлёзма ва нашрлари аниқланди ҳамда
тавсифланди; «Асос-ул-балоға» асари биринчи марта манбашунослик
жиҳатдан монографик планда ўрганилди; асарнинг таркибий таҳлили
амалга оширилди; «Асос-ул-балоға»га асос бўлган манбалар аниқланди ва
улар таҳлил қилинди; шарқшунослик фани нуқтаи назаридан «Асос-ул-
балоға» асари комплекс таҳлил қилинди ва илмий истифодага киритилди.
Тадқиқот манбалари.
Тадқиқотга асосий манба сифатида Тошкент
ислом университетининг қўлёзмалар хазинасида сақланаётган (№74ҒI,
74
ҒII) «Асос-ул-балоға»нинг Байрут нашри (1998), шунингдек, Туркиянинг
Сулаймония кутубхонасида мавжуд асарнинг йигирма иккита қўлёзма
нусхаси (№660, 0.4657, 0.4658, 365, 3178, 3179, 5169, 622, 5849, 563, 1358,
1000, 3532, 3533, 1077, 3641, 988, 2590, 2591, 311, 1120, 1121)
олинди.
Асарга манба бўлган Қуръон, ҳадислар тўпламлари, араб адабиётига оид
махсус адабиётлар, шунингдек, ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги
Шарқшунослик институти қўлёзмалар хазинасида сақланаётган айрим
асарларнинг қўлёзма ва босма нусхаларидан тадқиқот манбалари сифатида
фойдаланилди. Бундан ташқари, хориж каталоглари, ўзбек, рус, араб, форс,
турк, инглиз ва немис тилларидаги мавзуга алоқадор махсус адабиётлардан
фойдаланилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Ишда илк
маротаба «Асос-ул-балоға» асари манбашунослик жиҳатдан тадқиқ этилди.
Мазкур иш Маҳмуд Замахшарий илмий меросини ўрганишда, унинг
филологик фаолиятини таҳлил қилишда янги илмий изланишларга ёрдам
беради.
Диссертация олий таълим муассасаларида адабий манбашунослик ва
матншунослик, араб тилшунослиги тарихи, араб адабиёти тарихи,
луғатшунослик, хусусан, араб луғатшунослиги бўйича ўқув дастурлари,
дарслик, ўқув қўлланма, методик тавсиялар яратиш, луғатлар тузиш,
талабаларга махсус курслардан маърузалар матни тайёрлашда муҳим
манба бўлиши мумкин.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Мазкур илмий тадқиқот
натижалари бир қатор илмий анжуманларда, жумладан, Тошкент Давлат
Шарқшунослик институтида ўтказилган «Шарқ филологиясининг тугун ва
ечимлари» деб номланган профессор-ўқитувчи ва аспирантларнинг илмий
6
конференциясида (2004 йил 21 февраль), ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний
номидаги Шарқшунослик институти томонидан Маҳмуд Замахшарий
таваллудининг 930 йиллигига бағишлаб ўтказилган Республика илмий
конференциясида (2005 йил 22 июнь), Тошкент Давлат шарқшунослик
институти профессор-ўқитувчиларининг йиллик ҳисобот конференциясида
(2006 йил 2 февраль) қилинган маърузаларда баён этилган.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Диссертация Тошкент Давлат
шарқшунослик институтининг «Адабий манбашунослик ва матншунослик,
таржима назарияси ва амалиёти кафедраси» ва «Араб филологияси»
кафедраларининг қўшма мажлисида (2006 йил 29 ноябрь), шунингдек,
Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетининг
«Матншунослик, миллий уйғониш ва ҳозирги ўзбек адабиёти» кафедраси
мажлисида (2006 йил 20 декабрь) ҳамда ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги
Тил ва адабиёт институти илмий семинарида (2007 йил 24 январь)
муҳокама қилинган ва ҳимояга тавсия этилган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Олиб борилган тадқиқот
бўйича 13 та илмий мақола эълон қилинган.
Тадқиқотнинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, уч боб,
хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат бўлиб,
унинг умумий ҳажми 187 бетни ташкил этади.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Тадқиқотнинг
«Кириш»
қисмида мавзунинг долзарблиги,
муаммонинг ўрганилганлик даражаси, диссертациянинг мақсад ва
вазифалари, методологик асоси, илмий ва амалий аҳамияти, манбалари,
тузилиши хусусида маълумот берилган.
Биринчи боб «Асос-ул-балоға» ва унинг нусхалари»
деб номланиб,
у 4 бўлимдан иборат.
1.1. «Асос-ул-балоға»гача яратилган луғатлар.
Ўрта асрлар
мусулмон Шарқида араб адабий тилини китобий ва маданий тил сифатида
шаклланиши, араб адабиётининг шиддат билан ривожланиши луғатлар
тузиш эҳтиёжини туғдирди. Араб тилининг илмий тил сифатида
қўлланилиши, ёзма тилнинг муайян меъёрларини сақлаб туриш, шунингдек,
диалектларни аниқлаш, араб тилининг ёзма ва оғзаки вариантларини бир-
биридан фарқлаш эҳтиёжи араб луғатшунослигининг эрта шаклланишини
тақозо этди
. Тез суръат-ларда ривожланаётган араб луғатшунослигида
турли хил луғатлар тузила бошланди. Уларни олимлар бир неча гуруҳларга
ажратадилар: тавсифий, мавзувий, изоҳли, икки тилли, синонимлар, кам
қўлланиладиган сўзлар, ўзлашма сўзлар, қофиялар, терминологик
луғатлар
.Тузилиш жиҳатидан араб луғатлари сўзларнинг жойлашиш
принципига қараб фарқланади. Уларни уч гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи
гуруҳга фонетик принцип асосида тузилган луғатлар киради. Бундай
16
Қаранг: Белкин В.М. Арабская лексикология. – М.:Изд-во Московского университета, 1975.– С.164.
17
Қаранг: Ўша асар. Б.165.; Ахвледиани В.Г. Арабское языкознание средних веков // История
лингвистических учений. Средневековый Восток. – Л.: Наука, 1981. – С.91.; Рыбалкин В. С. Арабская
лексикографическая традиция. – Киев: Наукова Думка, 1990. – С.13.
7
луғатларда сўзлар ундаги ўзак ундошларнинг талаффуз ўрнига қараб
қуйидагича жойлаштирилади: 1) бўғиз товушлар
(
ه ,ع ,خ ,ح); 2) чуқур
тилорқа товушлар (ق ,غ); 3) тилорқа товушлар (ك); 4) тилолди товушлар ( ,ت
ن ,ل ,ظ ,ط ,ض ,ص ,ش ,س ,ز ,ر ,د ,ج); 5) тишора товушлари (ذ ,ث); 6) лаб-тиш
товушлари (ف); 7) лаб-лаб товушлари ( و ,م ,ب)
P17F
18
P
.
Бу луғатларда сўз
ўзагидаги ундош ҳарфлар сони ҳисобга олинади. Дастлаб икки, кейин уч,
сўнгра тўрт ва беш ўзак ундошли сўзлар келтирилади.
Иккинчи гуруҳга сўзнинг биринчи ўзак ундошига кўра алифбо
тартибида жойлаштирилган луғатларни киритиш мумкин.
Учинчи гуруҳга сўзнинг охирги биринчи ўзак ундошига қараб
алифбо тартибида тузилган луғатлар киради.
Араб луғатшунослигининг вужудга келиши Қуръон лексикасини
ўрганиш билан боғлиқ. Қуръондаги сўзларни жамлаш, улар асосида
луғатлар яратиш ҳижрий иккинчи асрнинг биринчи ярмида пайдо бўлган.
Улар «Ғариб-ул-Қуръон», яъни «Қуръоннинг сўз бойлиги» деб номланган.
Ҳижрий учинчи асрда мазкур соҳада бир қатор луғатлар яратилди.
Кейинчалик «Ғариб-ул-ҳадис», яъни «Ҳадиснинг сўз бойлиги» номли
луғатлар яратила бошланди. Қуръон ва ҳадислар лексикасига бўлган
қизиқиш араб адабий тилига бўлган эътиборни кучайтирди. Бу эса араб
луғатшунослигида адабий тилнинг турли қатламларини ўз ичига олган
бошқа хилдаги луғатларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Кам
ишлатиладиган ва эскирган сўзлар луғати тузилди. Кейинчалик маълум
бир тушунчага оид сўз ва ибораларни қамраб олган мавзувий луғатлар
яратилди. Бу соҳада мукаммал асарлар ёзган муаллифлар сирасига ал-
Асмоий, Абу Зайд ал-Ансорий, ибн ас-Сиккит, ибн Сидаларни киритиш
мумкин.
Араб луғатшунослигида яратилган дастлабки изоҳли луғат Ҳалил
ибн Аҳмаднинг «Китоб-ул-айн» асари ҳисобланади. Араб адабий тилининг
луғат бойлигини тўлалигича кўрсатиш мақсадида луғатда кам учрайдиган
ва тушуниш қийин бўлган сўзлар жамланган. Луғат фонетик принцип
асосида тузилган бўлиб, унда ўзак ва унинг турлари ҳақидаги таълимот
ишлаб чиқилган.
Иккинчи усул, яъни сўзларни уларнинг биринчи ўзак ундошига қараб
алифбо тартибида бериш усулида яратилган луғатлар сирасига ибн
Фориснинг «Китоб-ул-мужмал» ва «Китоб-ул-мақоис» номли луғатлари
киради. Бу луғатларда изоҳланаётган сўзлар биринчи ўзак ундошига кўра
алифбо тартибида жойлаштирилган.
Учинчи усул, яъни луғат мақолаларни сўзларнинг аввал охирги ўзак
ундошини, сўнгра биринчи, ундан кейин ўрта ўзак ундошини ҳисобга
олган ҳолда алифбо тартибида бериш усулида кўплаб луғатлар яратилган.
В.М.Белкиннинг «Арабская лексикология» китобида келтирилган
схема бўйича луғатдаги сўзларнинг жойлашиши қуйидаги кўринишга эга
:
1)
ўзаги уч ундошдан иборат сўзларда – Ў
3
Ў
1
Ў
2
;
18
Қаранг: Рустамова С.А. Араб тили фонетикаси. – Т.: ТДШИ нашриёти, 2000. – Б.13-18.
19
Қаранг: Белкин В.М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1975. – С.173.
8
2)
ўзаги тўрт ундошдан иборат сўзларда – Ў
4
Ў
1
Ў
2
Ў
3
.
Ал-Жавҳарийнинг «Таж-ул-луға ва сиҳаҳ-ул-арабиййа», ибн
Манзурнинг «Лисон-ул-араб», Ферузободийнинг «ал-Қомус-ул-муҳит»
каби луғатлари шу усулда яратилган.
1.2.
«Асос-ул-балоға»нинг араб луғатшунослигида тутган ўрни».
«Асос-ул-балоға» Замахшарийнинг нафақат луғатшуносликка оид асарлари
орасида, балки унинг илмий меросида алоҳида ўрин тутади. Қолаверса,
асар араб луғатшунослигида ҳам муҳим аҳамиятга эга асар сифатида
эътироф этилади. А.Рустамовнинг фикрича, «Замахшарий ўзининг «Асос-
ул-балоға» асари билан араб луғатшунослигини бир неча поғона юқори
кўтарган»
. Замахшарийнинг луғатшунослик соҳасига киритган бир қатор
янгиликлари боис «Асос-ул-балоға» йирик шарқшунослар, тилшунослар,
тарихчилар томонидан юқори баҳоланган. Унинг мазкур луғатда жорий
қилган ютуқларидан бири сўзларни уларнинг барча ўзак ундошларини
ҳисобга олган ҳолда қатъий алифбо тартибида жойлаштирганлигида
кўринади. «Асос-ул-балоға»да бош сўзлар ундаги биринчи, иккинчи,
учинчи, тўртинчи ва бешинчи ўзак ундошларини ҳисобга олган ҳолда
алифбо тартибида жойлаштирилган.
«Асос-ул-балоға»да Замахшарий яна бир янгиликка қўл урган. У
луғатдаги сўзларни ўша даврда истеъмолда бўлган жумла ва иборалар
таркибидан ажратмаган ҳолда берган. Бу усул сўз маъноларини ҳар
томонлама ва батафсил изоҳлаш учун ўзига хос замин яратади. Сўзларни
изоҳлаш учун келтирилган жумла ва иборалар ўша давр тил
хусусиятларини, қонун-қоидаларини мукаммал ўрганиш имкониятини
беради. Замахшарий юқорида таъкидланган икки усулни ривожлантирар
экан, мақсади луғатдан фойдаланувчиларга енгиллик яратиш эди.
Шунингдек, у «Асос-ул-балоға»да араб адабий тилининг фасоҳатини акс
эттиришга ҳаракат қилган. Муаллиф муқаддимада ёзишича, бу усул билан
у сўзга чечан кишилар, етук адиблар етиштиришни ўз олдига мақсад қилиб
қўйган. Айнан шунинг учун муаллиф ўз асарини «Асос-ул-балоға», яъни
«Балоғат асослари», деб номлаган. Луғатда муаллифнинг яна бир ютуғи
шуки, у жумлалар ёрдамида сўзнинг ҳақиқий маъносини мажозий
маъносидан ажратиб беради. Луғатда изоҳланган сўзларнинг деярли ярми
мажозий маънога эга. Бу эса ўқувчига сўзни ҳар томонлама тушуниш
имконини беради.
Замахшарийга мазкур асарни яратишда унинг тилшунослик,
луғатшунослик, адабиётшунослик, тарих каби соҳаларда тўплаган билим
ва тажрибалари яқиндан ёрдам берган. В.М.Белкиннинг фикрларига кўра,
«одатда ўз луғатларида араб тили лексикасининг софлигини қайд этган ва
уни кафолатлаган луғатшунослар грамматик масалалар билан
шуғулланмаганлар. Фақатгина Замахшарий ҳам грамматика, ҳам
луғатшуносликда оригинал асарлар ярата олган»
.
∗
«Ў» - сўзнинг ўзак ундошини билдиради.
20
Рустамов А. Маҳмуд Замахшарий. – Т.: Фан, 1971. – Б.12.
21
Белкин В. М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1975. – С. 164
9
Шу ўринда ас-Самароий фикрларини хулоса сифатида келтириш
мумкин: «Асос-ул-балоға» бошқа луғатлардан ажралиб турадиган луғатдир.
Ундан аввал ҳам, кейин ҳам луғатшунослик илмида бундай услубда луғат
тузилмаган. Бу луғат сўзларнинг жойлаштирилиши осонлиги билан
ажралиб туради. Шу боисдан бошқа луғатлар унинг ўрнини боса олмайди.
Агар бошқа луғатлар ўз кучини йўқотса ҳам, «Асос-ул-балоға» ўз кучида
қолади»
.
1.3.
«Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма нусхалари.
«Асос-ул-
балоға»нинг турли даврларда кўчирилган қўлёзмалари дунёнинг йирик
кутубхоналари, музейлари, қўлёзма фондларида сақланмоқда. Унинг
қўлёзмалари Париж (№6720), Рим (№370), Болония (№277) ва Работ
кутубхонасида мавжуд
.
Асарнинг бир неча қўлёзмалари Қоҳиранинг «Дар-ул-кутуб-ил-
илмиййа» (№232)
, Дамашқнинг «ал-Асад» (№46, 14150, 15496, 17455)
,
Ироқнинг «Бағдод» (№6576) кутубхоналарида сақланади. Шунингдек,
Британия музейининг қўлёзмалар фондида ҳам асарнинг бир нечта қўлёзма
нусхалари бор
.
Истанбул шаҳридаги Сулаймония кутубхонасида «Асос-ул-
балоға»нинг йигирма иккита қўлёзмаси бор. Улардан энг қадимийси
(№3532) ҳижрий 691 йил насҳ хатида кўчирилган. Энг янги қўлёзма
(№5849) ҳижрий 1299 йили насҳ хатида кўчирилган икки жилдли нусха.
Кутубхона фондларида сақланаётган «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзмалари
ҳақида қуйидаги маълумотларни келтириш мумкин.
1-
жадвал
Истанбулдаги Сулаймония кутубхонасининг фондларида
сақланаётган «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма нусхалари
№
Қўлёзма
сақла-
наётган
фонд
номи
Инвен-
тарь
рақам
Кўчи-
рилган
йили
Хаттот-
нинг
исми
шарифи
Хат
тури
Варақ-
лар
сони
Сатр-
лар
сони
Саҳифа
ўлчами
(см.да)
Матн
ўлчами
(см.да)
1.
Лолали
3532
ҳ. 691
м. 1292
номаълум
насҳ
465
25
27,5х16,5
21х10,5
2.
Тархон
Султон
311
ҳ. 705
м. 1305
номаълум
насҳ
386
23
29х17
22х12,8
3-4.
Аё София
I
ж.
0.4657
II
ж.
0.4658
ҳ. 728
м. 1327
Кабир ибн
Муҳаммад
насҳ
I
ж. 288
II
ж. 248
37
26,5х15,5
20х9,5
5.
Йени Жами
1121
ҳ. 769
м. 1367
номаълум
насҳ
420
31
26,5х17,3
20,5х12
6-7.
Асад
Афанди
I
ж.
3178
II
ж.
3179
ҳ. 782
м. 1379
Али ибн
Аҳмад
таъ-
лиқ
I
ж. 282
II
ж. 259
31
30,7х21,2 22,7х14,8
8.
Шоҳид Али
2591
ҳ. 788
Аҳмад ибн
насҳ
I
ж. 372
21
26,3х18,7 19,5х14,5
22
,
داﺪﻐﺑ .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا ﺪﻨﻋ ﺔﯾﻮﺤﻨﻟا ﺔﺳارﺪﻟا .ﻰﻋاﺮﻤﺴﻟا ﺢﻟﺎﺻ ﻞﺿﺎﻓ
۱۹۷۰
-.
۱۶۲
.
ص-
23
Қаранг: Вrоckelmann C. Geschichte der arabischen litteratur. Bd. I. - Leiden, 1937. – S.511.
24
Қаранг:
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
– .
٥
-
.
ص
25
Ўша асар. Б.10.
26
http\\britishmuseum-orientalmanuscriptsfundcatalogue
10
Пошо
м. 1385
Маҳмуд
9.
Фотиҳ
5169
ҳ. 815
м. 1412
номаълум
насҳ
367
30
28,3х19,5 20,5х11,3
10.
Шоҳид Али
Пошо
2590
ҳ. 960
м. 1552
Юсуф
Шаро-
фиддин
насҳ
II
ж. 321
21
34,5х15,8
17х9
11.
Анталия
Текели-
ўғли
660
ҳ. 971
м. 1563
номаълум
насҳ
467
25
27х16
20х10
12.
Йени Жами
1120
ҳ. 980
м. 1571
номаълум
насҳ
389
25
26,5х16,9
20х10,5
13.
Сулай-
мония
988
ҳ. 986
м. 1577
номаълум
нас-
таъ-
лиқ
581
21
22,7х15
16,4х8
14.
Серез
3641
ҳ. 997
м.1588
Муҳаммад
ибн Али
насҳ
416
27
30,8х21,5
24,5х14
15.
Чорлулу
Али Пошо
365
ҳ. 1006
м.1597
номаълум
насҳ
380
27
26х17,3
19,4х10,5
16.
Ҳожи
Башир Оға
622
ҳ. 1013
м.1603
Яҳё ибн
Фахриддин
насҳ
337
33
29,3х18,7
2
0,5х12
17.
Қилич Али
Пошо
1000
ҳ. 1018
м.1608
номаълум
насҳ
953
31
24,3х18
18,9х12,4
18.
Холид
Афанди
563
ҳ. 1032
м.1622
Мустафо
Ҳалватий
насҳ
510
25
29,8х18,7
22х10,3
19.
Раисул-
куттаб
1077
ҳ. 1161
м.1747
Муҳаммад
ибн
Мустафо
насҳ
309
33
32,5х20,9 24,4х13,7
20.
Лолали
3533
ҳ. 1162
м.1748
Ҳасан
Нўъмон
Пошо
насҳ
580
25
27х15
90,4х9
21.
Ҳамидия
1358
ҳ. 1164
м.1750
номаълум
насҳ
395
31
25х14
18х8,5
22.
Ҳожи
Маҳмуд
Афанди
5849
ҳ. 1299
м.1881
номаълум
насҳ
I
ж. 337
II
ж. 370
25
25,5х15,9
20х9
1.4
. Асар Байрут нашрининг ўзига хослиги.
«Асос-ул-балоға»нинг
турли хорижий мамлакат матбааларида тайёрланган бир қатор нашр
нусхалари мавжуд. Асар дастлаб 1881 йилда Қоҳиранинг Мустафо Ваҳбий
нашриётида, 1893 йил Ҳиндистоннинг Лакхнау ва 1906 йил Ҳайдаробод
шаҳарларида нашр қилинган. Унинг аксарият нашрлари Миср Араб
Республикасида тайёрланган (1908, 1922, 1953, 1960, 1972). Улардан бири
(1972) Гарвард университетининг кутубхонасида OL 22423.5 инвентарь
рақам остида сақланади
.
Асар Байрутнинг «Дар-ус-саодат» (1953) ва
«Дар-ус-садир» (1965) нашриётларида ҳам босмадан чиққан.
«Асос-ул-балоға»нинг Ўзбекистонда 1998 йил Байрутнинг «Дар-ул-
кутуб-ил-илмиййа» босмахонасида икки жилдда чоп этилган нашри
Тошкент ислом университетининг қўлёзмалар хазинасида 74ҒI (1-жилд) ва
74
ҒII (2-жилд) инвентарь рақамлар остида сақланади. Асар Муҳаммад
Босил Уйун ас-Суд томонидан нашрга тайёрланган. Олим «Асос-ул-
балоға» нашрининг кириш қисмида Маҳмуд Замахшарий-нинг ҳаёти ва
илмий фаолияти, унинг илмий меросини батафсил ёритган. Ушбу
нашрнинг ўзига хос жиҳатлари қуйидагилардан иборат: луғат
27
Catalogue of Arabic, Persian and Ottoman Turkish books. Volume 2. Authors,Titles and Personal subjects.
Arabic: Ha – ‘Ayn. – Cambridge, Massachusetts: Published by Harvard University Library, 1968. – P.271.
11
мақолаларини бир-биридан осон ажратиш мақсадида ношир бош сўзни
қизил сиёҳда бериб, юлдузча билан белгилаган; сўзни изоҳлашда
иллюстратив материал сифатида келтирилган Қуръон оятлари нақшли
қавслар, ҳадислар ва мақоллар кичик қавсларга олинган; шеърий
парчаларнинг вазни аниқланган ҳамда муаллифлари кўрсатилган.
Диссертациянинг
иккинчи боби «Асос-ул-балоға» асарининг
таркибий таҳлили»
деб номланиб, у 3 бўлимдан иборат.
2.1. «Асос-ул-балоға»нинг тузилиш принципи.
Луғат араб
алифбосига мувофиқ 28 ҳарфга бўлинган бўлиб, 3742 та сўзни ўз ичига
олади. Муаллиф ҳар бир ҳарф қисмини «боб» деб номлаган. Боблар ўз
навбатида сўзнинг иккинчи ўзак ундошига мувофиқ қисмларга ажратилган
ва улар «фасл» деб аталган. Ҳар бир фаслни ташкил этувчи луғат
мақолалар ҳам ўз навбатида бош сўз ўзагининг учинчи, тўртинчи, бешинчи
ундошларига мувофиқ алифбо тартибида жойлаштирилган. Асар
бобларининг жойлашиш кетма-кетлиги ва улардаги луғат мақолаларнинг
сони билан қуйидаги жадвалда танишиш мумкин.
2-
жадвал
«Асос-ул-балоға»да мавжуд боблар ва улардаги луғат мақолалар сони
№
Боблар
Луғат мақолалар сони
1.
ةﺰﻤﻬﻠا ﺐﺎﺒ
Ҳамза боби
131
2.
ﺀﺎﺒﻠا ﺐﺎﺒ
Ба боби
178
3.
ﺀﺎﺗﻠا ﺐﺎﺒ
Та боби
60
4.
ﺀﺎﺛﻠا ﺐﺎﺒ
Са боби
63
5.
ﻢﯾﺟﻠا ﺐﺎﺒ
Жим боби
146
6.
ﺀﺎﺣﻠا ﺐﺎﺒ
Ҳа боби
186
7.
ﺀﺎﺨﻠا ﺐﺎﺒ
Ха боби
153
8.
ﻞادﻠا ﺐﺎﺒ
Дол боби
141
9.
ﻞاﺬﻠا ﺐﺎﺒ
Зол боби
46
10.
ﺀاﺮﻠا ﺐﺎﺒ
Ра боби
229
11.
ﺀازﻠا ﺐﺎﺒ
За боби
100
12.
نﯾﺳﻟا ﺐﺎﺒ
Син боби
182
13.
نﯾﺷﻟا ﺐﺎﺒ
Шин боби
170
14.
ﺪﺎﺻﻠا ﺐﺎﺒ
Сод боби
107
15.
ﺪﺎﺿﻠا ﺐﺎﺒ
Зод боби
73
16.
ﺀﺎﻄﻠا ﺐﺎﺒ
То боби
83
17.
ﺀﺎﻆﻠا ﺐﺎﺒ
Зо боби
17
18.
نﯾﻌﻠا ﺐﺎﺒ
Айн боби
193
19.
نﯾﻐﻠا ﺐﺎﺒ
Ғайн боби
103
20.
ﺀﺎﻔﻠا ﺐﺎﺒ
Фа боби
157
21.
ﻒﺎﻗﻠا ﺐﺎﺒ
Қоф боби
173
22.
ﻒﺎﻛﻠا ﺐﺎﺒ
Коф боби
130
23.
م ﻼﻟا ﺐﺎﺒ
Лом боби
151
24.
ﻢﯿﻤﻟا ﺐﺎﺒ
Мим боби
161
25.
ﻦﻮﻧﻠا ﺐﺎﺒ
Нун боби
274
26.
واﻮﻟا ﺐﺎﺒ
Вов боби
201
27.
ﺀﺎﻬﻠا ﺐﺎﺒ
Ҳа боби
112
28.
ﺀﺎﯾﻠا ﺐﺎﺒ
Ёй боби
22
ЖАМИ:
3742
Жадвалда берилган маълумотларни таҳлил қилиб шуни айтиш
мумкинки, энг катта боб бу «нун боби» бўлиб, ундаги луғат мақолаларнинг
12
сони 274 та, энг кичик боб эса «за боби» ҳисобланади. У 17 та луғат
мақолани ўз ичига олган.
2.
2. Луғат мақолаларнинг таркибига кўра таҳлили.
«Асос-ул-
балоға»да луғат мақолалар таркибан қуйидаги қисмлардан иборат: а) бош
сўз; б) бош сўз маъноси; в) бош сўз ҳосилалари (феъл боблари, аниқ ва
мажҳул даража сифатдошлари, масдарлари ва ҳоказо) иштирок этган
жумлалар; г) бош сўзни изоҳлаш учун иллюстратив материал сифатида
қўлланилган Қуръон оятлари, ҳадислар, халифа ва саҳобаларнинг сўзлари,
шеърий асарлардан олинган парчалар, фразеологизмлар, мақоллар; д)
сўзнинг мажозий маъноси; е) бош сўз мажозий маънода ишлатилган
жумлалар; ж) иллюстратив материаллар.
Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға»да сўзни изоҳлашда кенг
истеъмолдаги жумлалар, насрий ва шеърий парчалардан фойдаланган. Кам
истеъмолдаги сўзлар луғатга киритилмаган. Айрим луғат мақолаларда ҳам
бош сўзнинг ўзак ундошларидан ясаладиган ҳосилаларнинг асосан кўп
ишлатиладиганлари берилган.
2.
3. Луғат мақолаларнинг ҳажмига кўра таҳлили.
«Асос-ул-
балоға»да мавжуд луғат мақолаларни ҳажмига кўра қуйидаги гуруҳларга
ажратиш мумкин: 1) қисқа луғат мақолалар; 2) ўртача ҳажмга эга луғат
мақолалар; 3) узун луғат мақолалар. «Асос-ул-балоға» 3742 та луғат
мақоладан иборат бўлиб, уларнинг 480 тасини қисқа луғат мақолалар
ташкил этади. Улар ҳажман кичик бўлиб, уларда бош сўзнинг маъноси бир
ёки икки жумла билан изоҳланган. Бош сўзнинг фақатгина ҳақиқий
маъноси берилган. Сўзни изоҳлашда иллюстратив материаллардан
фойдаланилмаган. Қуйида таҳлили келтирилган
ﺺﺒﺧ
луғат мақоласи қисқа
луғат мақола ҳисобланади:
.
ﮫﺑﻟﻂ :ﻢﻬﻔﯾﻀ ﺺﺒﺗﺧا .هوﻠﻛا :اﻮﺻﺒﺗﺧا , ﺔﺼﺒﺨﻤﻟﺎﺑ ﺺﯾﺑﺧﻠا ﺐﻠﻗأ :ﺺﺒﺧ -
Луғат мақоланинг бош сўзи
ﺺﺒﺧ
бўлиб, у
бир нарсани иккинчи
нарсага аралаштирмоқ
деган маънони англатади. Бу маънони тасдиқлаш
учун қуйидаги жумла келтирилган:
У хабисни михбаса билан аралаштирди.
ﺔﺼﺒﺨﻤﻟﺎﺑ ﺺﯿﺒﺨﻟا ﻞﺒﻗا
Бу ерда бош сўзнинг иккита ҳосиласи келтирилган. Улардан
биринчиси ﺺﯾﺑﺧ сўзи бўлиб, арабларнинг ширинликларидан бири
ҳисобланади. У хурмо, сут ва крахмалнинг аралашмасидан тайёрланади.
Бош сўзнинг иккинчи ҳосиласи ﺔﺻﺒﺧﻤ сўзи хабис ширинлигини
аралаштиришга мўлжалланган қошиқнинг номини англатади.
Улар хабисдан тановвул қилишди.
.
هوﻠﻛا :اﻮﺻﺒﺗﺧا
Уларнинг меҳмони хабис сўради.
.
ﮫﺑﻟﻂ :ﻢﻬﻔﯾﻀ ﺺﺒﺗﺧا
Юқоридаги ҳар икки жумла луғат мақолада иллюстратив материал
сифатида берилган. Уларда бош сўзнинг VIII боб, ўтган замон, III шахс,
бирлик ва кўплик шакллари (
اﻮﺻﺒﺗﺧا ,
ﺺﺒﺗﺧا
) берилган. Улар
хабисдан
тотиб кўрмоқ, хабис танаввул қилмоқ
деган маъноларни ифодалайди.
«Асос-ул-балоға»даги қисқа луғат мақолаларни ташкил этувчи бош
сўзларнинг аксарияти ўша даврда нисбатан кам ишлатиладиган сўзлардан
13
иборат бўлган. Вақт ўтган сари бу сўзларнинг баъзилари истеъмолдан
чиққан бўлса, айримлари архаик сўзлар қаторига кирган.
Ўртача ҳажмдаги луғат мақолаларда бош сўз кўп маъноли
бўлмаганлиги учун унинг изоҳи қисқа. Лекин қисқа луғат мақолалардан
фарқли ўлароқ, ўртача ҳажмдаги луғат мақолаларнинг деярли барчасида
бош сўзнинг ҳақиқий маъноси билан бирга мажозий маъноси ҳам берилган.
Ўртача ҳажмдаги луғат мақолаларда сўзларни изоҳлашда иллюстратив
материаллардан кам фойдаланилган.
ﻚﻠﺳ
луғат мақоласи ўртача ҳажмдаги
луғат мақола ҳисобланади:
:
ﻚﻠﺳ
ﻲﻓ نﺎﻨﺴﻟا ﻚﻠﺳ و .ةﺮﺑﻹا ﻲﻓ ﻂﯿﺨﻟا ﻚﻠﺳ و .ﮫﻨﻣ مﻮﻗأ ﻖﯾﺮط ﻚﻠﺳ ﺎﻣ و .كﻮﻠﺴﻣ ﻖﯾﺮط
.
كﻮﻠﺴﻟا ﻲﻓ و ﻚﻠﺴﻟا ﻲﻓ رﺪﻟا ﻢﻈﻧ و ."ﺮﻘﺳ ﻲﻓ ﻢﻜﻜﻠﺳ ﺎﻣ" .نﻮﻌﻄﻤﻟا
:
زﺎﺠﻤﻟا ﻦﻣ و
ﻖﺤﻟا ﻚﻟﺎﺴﻣ ﻲﻓ ﺬﺧ و .ﻲﻔﺧ ﻚﻠﺴﻣ ﻲﻓ ﺐھذ
.
Кириш йўли.
كﻮﻠﺴﻣ ﻖﯾﺮط
.
Юқоридаги мисолда бош сўзнинг I боб мажҳул даража сифатдоши
(
كﻮﻠﺴﻣ
) берилган. У
кириш
деган маънони англатади.
У мен юрган йўлдан юрмади.
.
ﮫﻨﻣ مﻮﻗأ ﻖﯾﺮط ﻚﻠﺳ ﺎﻣ و
Мазкур жумладаги бош сўзнинг I боб ҳосиласи (
ﻚﻠﺳ
)
йўлидан юрмоқ,
изидан бормоқ
каби маъноларни ифодалайди.
У игнадан ип ўтказди.
.
ةﺮﺑﻹا ﻲﻓ ﻂﯿﺨﻟا ﻚﻠﺳ و
Бош сўз I бобда бир қанча маъноларга эга. Улардан бири юқоридаги
жумлада келтирилган. Унда бош сўз
ўтказмоқ, тизмоқ
каби маъноларни
билдиради.
.
نﻮﻌﻄﻤﻟا ﻲﻓ نﺎﻨﺴﻟا ﻚﻠﺳ و
У найза санчилган жойга нишини (тиғини) санчди.
Мазкур мисолда бош сўзнинг I бобдаги яна бир маъноси берилган.
Бу ерда у
санчмоқ
маъносини ифодалайди.
«Сизларни Сақарга нима киритди?»
"
ﺮﻘﺳ ﻲﻓ ﻢﻜﻜﻠﺳ ﺎﻣ"
.
Юқоридаги мисол Қуръондан келтирилган бўлиб, у Муддассир
сурасининг 42-ояти. Жумлада бош сўзнинг I бобдаги яна бир маъноси
изоҳланган. Бу ерда у
киритмоқ
маъносини англатади.
У дурни ип(сим)га терди.
.
كﻮﻠﺴﻟا ﻲﻓ و ﻚﻠﺴﻟا ﻲﻓ رﺪﻟا ﻢﻈﻧ و
Ушбу жумлада
ﻚﻠﺳ
–
ип, сим
сўзи ва унинг кўплик шакли (
كﻮﻠﺳ
)
иштирок этган.
У яширин йўлдан кетди.
.
ﻲﻔﺧ ﻚﻠﺴﻣ ﻲﻓ ﺐھذ
Мазкур мисолда бош сўздан
ٌﻞَﻌْﻔَﻣ
вазни асосида ясалган макон номи
(
ﻚﻠﺴﻣ
) берилган бўлиб, у
йўл
маъносини ифодалайди.
Сен ҳақиқат йўлини танла.
ﻖﺤﻟا ﻚﻟﺎﺴﻣ ﻲﻓ ﺬﺧ و
.
Юқоридаги жумлада
ﻚﻠﺴﻣ
-
йўл
сўзининг кўплик шакли (
ﻚﻟﺎﺴﻣ
)
берилган.
28
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
– .
۶۷۰
-
.
ص
29
Қуръони карим. Маъноларининг таржима ва тафсири / Таржима ва тафсир муаллифи Абдулазиз
Мансур. – Т.: Тошкент ислом университети, 2004. – Б.576.
14
Узун луғат мақолаларда бош сўзнинг ҳамма маънолари акс этган.
Уларнинг изоҳи ярим бетдан икки бетгача бўлиши мумкин. Бундай луғат
мақолаларнинг деярли барчасида сўзнинг ҳақиқий маъноси билан бирга
мажозий маъноси ҳам изоҳланган бўлади. Сўзнинг ҳар икки маъноларини
изоҳлашда иллюстратив материаллардан кенг фойдаланилган.
Узун луғат
мақолага мисол сифатида ﺮﺴﺟ луғат мақоласини келтириш мумкин:
ﺮﺴﺟ
نإ و .اﺬﮐ ﻞﻌﻔﯾ نأ ﺮﺴﺠﯾ ﻻ و .هوﺪﻋ ﯽﻠﻋ ﺮﺴﺟ ﺪﻗ و .ةرﺎﺴﺟ ﮫﯿﻓ و .رﻮﺴﺟ ﻞﺟر :
.
ﺎﻨﯿﻠﻋ ﺮﺳﺎﺠﺘﻟا ﻞﯿﻠﻘﻟ ﻚﻧإ.ﮫﯿﻠﻋ تأﺮﺠﺗ :اﺬﮐ ﯽﻠﻋ تﺮﺳﺎﺠﺗ و . ﻢھﺮﺴﺠﯾ و ﮫﺑﺎﺤﺻأ ﻊﺠﺸﯾ ﺎﻧﻼﻓ
.
ﺎﻬﺘﺌﻠﺘﻤﻣ : مﺪﺨﻤﻟا ةﺮﺴﺟ و .ﺪﻋاﻮﺴﻟا ةﺮﺴﺟ ﺔﯾرﺎﺟ و .ﺮﻔﺴﻟا ﯽﻠﻋ ﺔﺌﯾﺮﺟ ﺔﯾﻮﻗ :ةﺮﺴﺟ ﺔﻗﺎﻧ و
.
رﻮﺴﺠﻟا اوﺪﻘﻌﻓ رﻮﺒﻌﻟا اودارأ و
:
زﺎﺠﻤﻟا ﻦﻣ
و ةزﺎﻔﻤﻟا بﺎﮐﺮﻟا تﺮﺴﺟ و .ﮫﺗﺎﺠﻧ ﯽﻟإ اﺮﺴﺟ ﮫﺘﻋﺎط ﻞﻌﺟا ﺮﻣا ﷲ ﻢﺣر
.
ﮫﺗﺮﺒﻋ :ﺮﺤﺒﻟا ﺔﻨﯿﻔﺴﻟا تﺮﺴﺘﺟا و.ﺮﺴﺠﻟا و ﺮﺴﺠﻟا رﻮﺒﻋ ﺎﻬﺗﺮﺒﻋ :ﺎﻬﺗﺮﺴﺘﺟا
ﺮﺴﺟ
мазкур луғат мақоланинг бош сўзи бўлиб, у
довюрак бўлмоқ,
жасур бўлмоқ, журъатли бўлмоқ
каби маъноларни англатади. Ушбу сўз
мажозий маъноларга ҳам эга. Буни мисоллардан кўриш мумкин. Қуйидаги
ҳар тўрт жумлада бош сўз
довюрак бўлмоқ, жасур бўлмоқ, журъатли
бўлмоқ
каби маъноларни ифодалайди. Биринчи жумлада бош сўзнинг ўзак
ундошларидан ясалган сифат (
رﻮﺴﺟ
), иккинчи жумлада I боб масдари
(
ةرﺎﺴﺟ
), кейинги мисолда I боб ўтган замон феъли (
ﺮﺴﺟ
), сўнгги мисолда I
боб ҳозирги-келаси замон феъли (
ﺮﺴﺠﯾ
) берилган:
Жасур, журъатли, довюрак киши.
.
رﻮﺴﺟ ﻞﺟر
У жасоратли, унда жасорат бор.
ﮫﯿﻓ و
ةرﺎﺴﺟ
.
У ўз душманига нисбатан журъатли бўлди.
.
هوﺪﻋ ﯽﻠﻋ ﺮﺴﺟ ﺪﻗ و
.
اﺬﮐ ﻞﻌﻔﯾ نأ ﺮﺴﺠﯾ ﻻ و
У шундай қилишга журъат қила олмаяпти (унда бундай қилишга
журъат етмаяпти).
Бош сўзнинг II бобда
қўллаб қувватламоқ, кимгадир далда бўлмоқ
каби маънолари қуйидаги мисолда акс этган:
.
ﻢھﺮﺴﺠﯾ و ﮫﺑﺎﺤﺻأ ﻊﺠﺸﯾ ﺎﻧﻼﻓ نإ و
Ҳақиқатдан ҳам, фалончи ўз дўстларини қўллаб-қувватлайди ва
уларга далда бўлади.
Қуйидаги иккита мисолда бош сўзнинг VI боб феъли (
ﺮﺳﺎﺠﺗ
)
ва
масдари (
ﺮﺳﺎﺠﺗ
)
иштирок этган:
журъати етмоқ, кучи етмоқ.
Биринчи
мисолда иллюстратив материал сифатида келтирилган жумладан кейин
бош сўз ҳосиласига изоҳ берилган. Унда
أﺮﺠﺗ
феъли
ﺮﺳﺎﺠﺗ
феълига синоним
бўлган:
.
ﮫﯿﻠﻋ تأﺮﺠﺗ :اﺬﮐ ﯽﻠﻋ تﺮﺳﺎﺠﺗ و
Буни қилишга журъат этдим (буни қилишга ўзимда куч топдим).
Дарҳақиқат, сенинг кучинг фақат бизга етади.
.
ﺎﻨﯿﻠﻋ سﺎﺠﺘﻟا ﻞﯿﻠﻘﻟ ﻚﻧإ
30
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
– .
۱۳۸
-
۱۳۹
-
ص
.
15
Бош сўз ўзак ундошларидан ясалган сифатлар
жасоратли, кучли,
чидамли
каби маъноларни беради. Буни қуйидаги мисоллардан кўриш
мумкин:
.
ﺮﻔﺴﻟا ﯽﻠﻋ ﺔﺌﯾﺮﺟ ﺔﯾﻮﻗ :ةﺮﺴﺟ ﺔﻗﺎﻧ و
Кучли, жасоратли туя, яъни сафарга чидамли туя.
Қуйидаги мисолларда бош сўзнинг I боб масдари, яъни ةﺮﺴﺟ сўзи
кўприк
маъносини билдиради:
Кема сув оқимлари учун кўприкдир.
.
ﺪﻋاﻮﺴﻟا ةﺮﺴﺟ ﺔﯾرﺎﺟ و
.
ﺎﻬﺘﺌﻠﺘﻤﻣ : مﺪﺨﻤﻟا ةﺮﺴﺟ و
Тўла кўприк, яъни кўп ишлатиладиган, одамлар билан лиқ тўла
бўладиган кўприк.
.
رﻮﺴﺠﻟا اوﺪﻘﻌﻓ رﻮﺒﻌﻟا اودارأ و
Улар йўлни кесиб ўтишни ҳоҳладилар, шунда кўприкларни
бирлаштирдилар.
Қуйидаги мисолларда сўзнинг мажозий маънолари изоҳланган:
.
ﮫﺗﺎﺠﻧ ﯽﻟإ اﺮﺴﺟ ﮫﺘﻋﺎط ﻞﻌﺟا ﺮﻣا ﷲ ﻢﺣر
Аллоҳ унга раҳм қилиб, тоатини нажотига кўприк қилди.
.
ﺮﺴﺠﻟا و ﺮﺴﺠﻟا رﻮﺒﻋ ﺎﻬﺗﺮﺒﻋ :ﺎﻬﺗﺮﺴﺘﺟا و ةزﺎﻔﻤﻟا بﺎﮐﺮﻟا تﺮﺴﺟ و
Туялар саҳрога кўприк бўлдилар, яъни саҳрони кесиб ўтдилар.
.
ﮫﺗﺮﺒﻋ :ﺮﺤﺒﻟا ﺔﻨﯿﻔﺴﻟا تﺮﺴﺘﺟا و
Кема денгизга кўприк бўлди, яъни уни кесиб ўтди.
Учинчи боб ««Асос-ул-балоға» манбаларининг таҳлили»
деб
номланган. Унда «Асос-ул-балоға»да манба сифатида истифода этилган
Қуръон, ҳадис, фразеологизм ва шеърий парчалар таҳлил қилинган.
3.1.
Қуръон.
Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға»да асосий манба
сифатида биринчи навбатда Қуръонга таянган. Луғатдаги 368 сўзни
изоҳлашда Қуръон оятларидан иллюстратив материал сифатида
фойдаланилган бўлиб, унда 89 та сура оятларидан 447 та мисол
келтирилган. Мисолларнинг аксарияти қуйидаги суралардан олинган:
1.
ةﺮﻘﺒﻟا
Бақара
45 та мисол
2.
ﻒﻬﻜﻟا
Каҳф
23 та мисол
3.
فاﺮﻋﻷا
Аъроф
18 та мисол
4.
ﻒﺳﻮﯾ
Юсуф
18 та мисол
5.
ناﺮﻤﻋ لآ
Оли Имрон
16 та мисол
6.
ﺔﺑﻮﺘﻟا
Тавба
13 та мисол
7.
ﺺﺼﻘﻟا
Қасас
12 та мисол
8.
ﻞﺤﻨﻟا
Наҳл
11 та мисол
9.
ءاﺮﺳﻹا
Исро
11 та мисол
10.
ءﺎﺴﻨﻟا
Нисо
10 та мисол
11.
ةﺪﺋﺎﻤﻟا
Моида
10 та мисол
Айрим луғат мақолаларда Қуръондан битта, иккита, учта, ҳаттоки
тўртта мисол берилган. Муаллиф мисолларни бош сўзнинг турли
маъноларини очиб бера олиши, унда сўзнинг ҳар томонлама изоҳланишига
қараб танлаган. Шунинг учун ҳам битта луғат мақолада келтирилган бир
16
мисолда очиб берилган бош сўзнинг маъноси иккинчи мисолда
такрорланмайди. Қуйидаги мисолларда бунинг исботини кўриш мумкин.
ﻦﻣا луғат мақоласида Қуръоннинг Бақара, Анкабут, Юсуф сураларидан
мисол олинган:
P
...
ﮫﺘﻨﻣأ ﻦﻤﺗؤا یﺬﻟا دﺆﯿﻠﻓ ...
… омонат қўйилган киши омонатни қайтарсин
…
(Бақара, 283).
Мазкур мисолда бош сўзнинг VIII боб феъли берилган бўлиб, у
ишонмоқ, омонат қўймоқ
маъносини англатади. Мисолда, шунингдек, бош
сўзнинг I боби ҳам берилган бўлиб, у
омонатга берилган
деган маънони
англатади.
P
...
ﺎﻨﻣا ﺎﻣﺮﺣ ﺎﻨﻠﻌﺟ ﺎﻧأ ...
Биз (Маккани) осойишта ҳарам қилиб қўйганмиз
…
(Анкабут, 67).
Мисолда бош сўзнинг
осойишта, хавфсиз
маъноларини англатувчи
ҳосиласи иштирок этган.
ﺎﻨﻟ ﻦﻣﺆﻤﺑ ﺖﻧأ ﺎﻣ و
Сиз бизга ишонувчи эмассиз
(Юсуф, 17).
Ушбу мисолда бош сўзнинг IV боб, аниқ даража сифатдоши берилган
бўлиб, у
ишонувчи
, деган маънони ифодалаган.
3.2.
Ҳадис.
«Асос-ул-балоға»да сўзларни изоҳлашда иллюстратив
материал сифатида хизмат қилган яна бир манба бу ҳадислардир
.
Қуйида
келтирилган ҳадис ﮫﻘﻓ луғат мақоласидан олинган:
ﻦﯾﺪﻟا ﻰﻓ ﮫﻬﻘﻓ اﺮﯿﺧ ﮫﺑ ﷲ دارأ ﻦﻣ
Аллоҳ кимга яхшиликни истаса, уни динда фақиҳ (яхши тушунадиган)
қилади.
Ушбу ҳадисда бош сўзнинг II боб, ўтган замон, бирлик, III шахс,
музаккар жинс шакли берилган. У
фақиҳ (яхши тушунадиган) қилмоқ
маъносини англатади.
Қуйидаги ҳадис ﺐﻠﻗ луғат мақоласига мисол сифатида келтирилган:
ﺲﯾ نآﺮﻘﻟا ﺐﻠﻗ و ﺎﺒﻠﻗ ءﯽﺷ ﻞﮑﻟ نإ
Дарҳақиқат, ҳар бир нарсанинг қалби бор, Қуръоннинг қалби Ёсиндир.
Мазкур ҳадисда бош сўзнинг масдари ишлатилган бўлиб, у икки жойда ҳам
бир хил маъно, яъни
қалб
маъносини ифодалайди.
Кейинги ҳадис فﺪﻏ луғат мақоласидан олинган:
ﮫﺑ فﺪﻐﯾ ﻦﯿﺣ رﻮﻔﺼﻌﻟا ﻦﻣ ﮫﺒﯿﺼﯾ ﺐﻧﺬﻟا ﻦﻣ ﺎﺑاﺮﻄﺿا ﺪﺷأ ﻦﻣﺆﻤﻟا ﺐﻠﻗ نا
Мўмин киши қалбининг гуноҳ иш қилгандаги изтироби қушнинг унга
тўр ташланган пайтдаги изтиробидан ҳам кучлироқдир.
Ушбу ҳадисда
бош сўзнинг I боб, ҳозирги келаси замон, мажҳул даражаси берилган бўлиб,
у
овланмоқ, тўр ташланмоқ
каби маъноларни ифодалайди.
31
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
– .
۳۲
-
.
ص
32
Қуръони карим. – Т.: Тошкент ислом университети, 2004. – Б.49.
33
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
– .
۳۲
-
.
ص
34
Қуръони карим. – Т.: Тошкент ислом университети, 2004. – Б.404.
35
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
– .
۳۲
-
.
ص
36
Қуръони карим. – Т.: Тошкент ислом университети, 2004. – Б.237.
37
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۲
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
– .
۳۵
-
.
ص
38
Ўша асар. Ж.2. Б.95.
39
Ўша асар. Ж.1. Б.695.
17
3.3. Фразеологизмлар.
Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға»да
сўзларни изоҳлашда иллюстратив материал сифатида фразеологизмлардан
кенг фойдаланган. Шу боис ҳам В. М. Белкин «асар анъанавий араб
луғатшунослигининг умумий ривожланиш йўлидан бироз ўзгачароқ бўлиб,
у фразеологик луғатнинг бир тури ҳисобланади»
, деб таъкидлаган.
Асарда фразеологизмларнинг учта тури учрайди:
фразеологик чатишма,
фразеологик бутунлик, фразеологик қўшилма.
«Асос-ул-балоға»да ҳар уч
турга мисоллар мавжуд. Қуйидаги фразеологизм ﻞﻛا луғат мақоласидан
олинган бўлиб, у фразеологик чатишмага мисол бўла олади:
ﻞﯾﻠﻗ ﻱا : ﺲأﺮ ﺔﻠﻜا
Ушбу фразеологизм ўзбек тилига
боши ейилган
, деб таржима
қилинади. Бу ерда Маҳмуд Замахшарий ﻱا (
яъни
) сўзидан кейин
фразеологизм қандай маъно англатишини берган. Унга кўра,
боши ейилган
ибораси
кам
деган маънода ишлатилади. Фразеологик чатишма сифатида
мазкур иборанинг маъноси унинг таркибидаги сўзлар маъносига умуман
боғлиқ эмас.
Фразеологик бутунликка جرد луғат мақоласидаги қуйидаги ибора
мисол бўла олади:
حﺎﯾﺮﻟا جاردأ ﮫﻣد ﺐھذ
Унинг ҳаракатлари шамолга учди
фразеологизми бекор қилинган
ишга нисбатан қўлланилади. Бу фразеологизм ўзбек тилидаги
ҳаммаси бир
тийин бўлди
ёки
барчаси бир пул бўлди
деган ибораларга мос келади.
Фразеологик қўшилмага мисол тариқасида تﻮﻣ луғат мақоласида
келтирилган қуйидаги фразеологизмни олдик:
بﻮﺜﻟا تﺎﻣ
Араб тилида кўп кийилган кийимга нисбатан юқоридаги
кийим ўлди
фразеологизми ишлатилади. Иборада
кийим
сўзи ҳақиқий,
ўлди
сўзи
мажозий маънода ишлатилган.
3.4. Мақоллар.
«Асос-ул-балоға» асарида Маҳмуд Замахшарий
араб мақолларидан кенг фойдаланган, лекин матн таркибидаги
мақолларнинг маъносини содда тил билан тушунтирмаган. Асарнинг XII
асрда ёзилганлигини ҳисобга олганда, унда келтирилган мақолларнинг
маълум бир қисми бугунги кунда истеъмолдан чиқиб кетган. Шу сабабли
луғатдан фойдаланувчилар унда иллюстратив материал сифатида
ишлатилган мақолларни тушуниши учун арабларнинг тарихи, маданияти,
урф-одатлари билан яқиндан таниш бўлиши керак. Қуйида «Асос-ул-
балоға»да сўз маъноларини изоҳлаш учун фойдаланилган мақоллардан
мисоллар берилган. Ушбу мақолдан ﻮﻔھ луғат мақоласида иллюстратив
материал сифатида фойдаланилган:
P
ةﻮﻔھ ﻢﻟﺎﻋ ﻞﮑﻟ
40
Белкин В. М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1975. – С.169.
41
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
– .
۳۱
-
.
ص
42
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
-.
۲۸۲
.
ص -
43
Ўша асар. Ж. 2. Б.231.
44
Ўша асар. Ж. 2. Б.377.
18
Юқоридаги
«
Ҳар бир олимда хато мавжуд»
ёки «
Олим ҳам хато
қилади (адашади)»
мақоли ўзбек тилидаги
«Беайб парвардигор»
мақолига
тўғри келади. Бу мақолда бош сўз ҳосиласи
хато
маъносини ифодалаган.
ﯽﻔﺷ луғат мақоласида қуйидаги мақол келтирилган:
لاﺆﺴﻟا ﯽﻌﻟا ءﺎﻔﺷ
Мазкур мақол ўзбек тилига
«Заифлик(кучсизлик)нинг давоси –
сўраш»
деб таржима қилинади. Мақолда бош сўз ҳосиласи
даво, шифо
маъноларини берган. Ушбу мақол ўзбек тилидаги
«Билмаганин сўраб
ўрганган олим, орланиб сўрамаган ўзига золим»
ҳикматли сўзига мос
келади.
Қуйидаги мақол ﺢﻠﻓ луғат мақоласидан олинган:
ﺢﻠﻔﯾ ﺪﯾﺪﺤﻟﺎﺑ ﺪﯾﺪﺤﻟا نإ
«
Темир темир билан чиқишади»
мақоли ўзбек тилидаги
«Аччиқни
аччиқ кесади»
мақолига тўғри келади. Мақолда бош сўзнинг IV боб,
ҳозирги-келаси замон, бирлик, III шахс шакли берилган бўлиб, у
чиқишмоқ,
муваффақиятга эришмоқ
маъноларини англатган.
Луғатда мақоллардан асосан бош сўз ҳосилаларининг кўчма
маъноларини изоҳлашда кенг фойдаланилган.
3.5. Шеърий парчалар.
Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-
балоға»нинг муқаддимасида таъкидлашича, ўша давр шоирларининг
шеърлари араб тилининг қонун-қоидаларини тўғри ва ўринли ишлатиш
борасида намуна ҳисобланган
. У илк ислом, жоҳилия, уммавийлар,
аббосийлар, андалусия даври шоирларининг (500 га яқин) адабий
мерослари билан яқиндан танишиб, ўз луғати учун улардан мисоллар
тўплаган. «Асос-ул-балоға»да шеърларидан иллюстратив материал
сифатида кўп фойдаланилган шоирларнинг номлари қуйидаги жадвалда
келтирилган.
3-
жадвал
«Асос-ул-балоға»да келтирилган шоирларнинг номлари
ва уларнинг асарларидан олинган мисоллар ҳажми
№
Шоирнинг исми
Мисралар
сони
№
Шоирнинг исми
Мисралар
сони
1.
Зу-р-Румма
984
26.
Ҳамид ибн Сур
68
2.
Ал-Аъша
266
27.
Умар ибн Аҳмар
64
3.
Ар-Роъий
246
28.
Ади ибн Зайд
62
4.
Набиға Забйаний
238
29.
Намр ибн Таваллуб
60
5.
Ат-Тирмах
236
30.
Ҳасан ибн Собит
58
6.
Ибн Муқбал
208
31.
Абу Дуад
56
7.
Лабид
200
32.
Кааб ибн Зуҳайр
54
8.
Руаба
200
33.
Турфа
54
9.
Ал-Камят
192
34.
Туфайл Ғанавий
50
10.
Зуҳайр
188
35.
Антара
48
11.
Имру-л-Қайс
182
36.
Абу Рабид Той
44
12.
Жарир
182
37.
Ал-Ҳанса
38
45
.
Ўша асар. Ж.1. Б. 515.
46
Ўша асар. Ж.2. Б.34.
47
.
ج .دﻮﺴﻟا نﻮﯿﻋ ﻞﺳﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ .ﺔﻏﻼﺒﻟا سﺎﺳا .ىﺮﺸﺨﻣﺰﻟا
۱
،ﺔﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد :نﺎﻨﺒﻟ – توﺮﯿﺑ – .
۱۹۹۸
-.
۱۵
.
ص -
19
13.
Ал-Ажжож
178
38.
Ибн Мийада
36
14.
Аш-Шуммах
172
39.
Ибн Ҳурма
34
15.
Ал-Ахтал
144
40.
Алқама
32
16.
Ал-Фараздақ
144
41.
Ҳотамтой
32
17.
Набиға Жаъдий
120
42.
Абу Важза
32
18.
Абу Робиа
98
43.
Масиб ибн Улс
28
19.
Ус ибн Ҳажар
94
44.
Муталаммис
28
20.
Башар
90
45.
Амита ибн Абу Салт
28
21.
Абу Нажм
88
46.
Аббос ибн Мурдос
26
22.
Касир Изза
84
47.
Абу Хирош
26
23.
Ал-Қитомий
80
48.
Музоҳим Ақилий
24
24.
Абу Зуайб
76
49.
Дурайд ибн Сима
24
25.
Ал-Ҳатиа
68
50.
Мутанаҳҳил
22
Диссертацияга қуйидаги иловалар берилган.
1-
илова «Асос-ул-
балоға» луғат мақолаларининг фиҳристи»
деб номланиб, унда асарда
мавжуд 3742 та луғат мақоланинг бош сўзлари келтирилган.
2-
илова
«Асос-ул-балоға»да тасдиқловчи мисол сифатида келтирилган Қуръон
оятлари».
Унда луғатда лексик манба сифатида фойдаланилган 89 та
суранинг 447 та ояти алифбо тартибида берилган.
3-
илова «Асос-ул-
балоға»да шеърларидан фойдаланилган шоирлар рўйхати»
деб аталган.
Унда луғатда сўзларни изоҳлашда шеърларидан мисоллар келтирилган 458
та шоир номлари араб тилида ва транслитерацияда берилган.
ХУЛОСА
«
Маҳмуд
Замахшарий
«Асос-ул-балоға»
асарининг
манбашунослик тадқиқи»
мавзусидаги тадқиқот бўйича қуйидаги
хулосаларга келинди:
1.
Маҳмуд Замахшарий илмий мероси кўламини аниқлаш бўйича
олиб борилган тадқиқотлар аллома қаламига мансуб 71 та асар номини
аниқлаш имконини берди. Олим илмий лабораториясига кирган асарлар
сирасида «Асос-ул-балоға» алоҳида аҳамият касб этади. Жаҳон
шарқшунослиги, манбашунослигида ушбу асар шу кунга қадар комплекс
ўрганилган эмас. Мавжуд мақолаларда эса асар ҳақида умумий
маълумотларгина берилган. Бу ҳол тадқиқотнинг филология, хусусан,
адабий манбашунослик бўйича илк диссертация сифатидаги илмий
аҳамиятини кўрсатади.
2.
«Асос-ул-балоға» араб луғатшунослигида муҳим аҳамиятга эга.
Маҳмуд Замахшарий ушбу асари билан араб луғатшунослигида ўзига хос
янги мактаб яратди. Олим араб луғатшунослигида биринчи бўлиб алифбо
тизимини йўлга қўйган. У ўз луғатида сўзларни уларнинг барча ўзак
ундошларини ҳисобга олган ҳолда қатъий тартибда жойлаштирган.
3.
«Асос-ул-балоға»да Маҳмуд Замахшарий сўз маъноларининг
батафсил изоҳини таъминлаш мақсадида уларни изоҳлашда ўша давр
тилида истеъмолда бўлган жумла ва иборалардан фойдаланган. Сўзларни
изоҳлаш учун келтирилган жумла ва иборалар ўша давр тил
хусусиятларини мукаммал ўрганиш имкониятини беради.
4.
«Асос-ул-балоға»нинг илмий жиҳатдан мукаммаллиги,
қўлланилиши бўйича қулайлиги унинг илмий доираларда кенг
20
тарқалганлигини кўрсатади. Шу боис асар кўплаб қўлёзма нусхаларда
кўчирилган ва дунёнинг турли мамлакатларига тарқалган. Ҳозирги кунда
асарнинг Лондон, Париж, Рим, Болония, Работ, Қоҳира, Бағдод, Дамашқ,
Истанбул каби шаҳар фондларида мавжуд 30 дан ортиқ қўлёзмалари
аниқланган. «Асос-ул-балоға»нинг бу нодир қўлёзмалари турли даврларда
китобат қилинган.
5. «Асос-ул-балоға»нинг илмий, амалий аҳамияти унинг мавжуд
қўлёзмалари асосида турли нашрларининг юзага келишига туртки бўлган.
Асар матни жаҳоннинг турли матбааларида чоп этилган, жумладан, унинг
Қоҳира, Байрут, Лакхнау, Ҳайдаробод шаҳарларида босилган 20 дан ортиқ
эски босма нашрлари аниқланган. Асарнинг замонавий нашрлари орасида
1998 йили Байрутда чоп этилган икки жилдлик нашри алоҳида аҳамият
касб этади.
6.
Асарнинг таркибий таҳлили унинг композицион мукаммал
тузилганлигини кўрсатади. «Асос-ул-балоға» араб алифбосидаги ҳарфлар
сонига мувофиқ 28 бобга бўлинган. Асарга жами 3742 та бош сўз
киритилган. Мақолалар ҳар томонлама изоҳланиб, ҳар бирининг асосий ва
кўчма маъноси аниқланган. Асардаги умумий луғат мақолаларидан 2707
тасининг асосий маъносигина берилган, қолган 1035 та мақоланинг асосий
маънолари билан бирга кўчма маъноси ҳам келтирилган.
7.
«Асос-ул-балоға»нинг манбашунослик таҳлили Маҳмуд
Замахшарийнинг араб тили балоғати, унинг грамматик хусусиятларини
мукаммал билишини кўрсатади. Муаллиф асарда мавжуд бош сўзлар
мазмунини ёритишда уларнинг нозик фарқларига ҳам эътибор берган. Шу
сабабли ҳар бир мақолага ўзига хос ёндашган. Луғат мақолаларининг ўзига
хослигидан келиб чиқиб, улар ҳажман қисқа, ўрта, узун деб ажратилди ва
ҳар бири махсус ёндашув билан изоҳланди.
8.
Маҳмуд Замахшарий, араб манбаларида эътироф этилгандек,
«Устоз-ул-араб ва-л-ажам», яъни «Араблар ва араб бўлмаган
миллатларнинг устози» номига сазовор бўлган. Чунки олим араб тили
билан боғлиқ бўлган барча илмларни, Қуръон, ҳадис, фразеологизмлар,
мақоллар, араб шоирларининг асарларини мукаммал билган ва улардан ўз
асарларида том маънода илмий истифода этган. Айнан «Асос-ул-балоға»
асарида ҳам аллома юқоридаги манбалардан фойдаланган ва сўз
маъноларини очишда улардан иқтибослар келтирган.
Диссертациянинг асосий мазмуни муаллифнинг қуйидаги
ишларида ўз ифодасини топган:
1.
Сулаймонова Н.А. Илм ва яхши хислатлар баркамолликка элтади //
Халқ таълими. – Тошкент, 2000. – №3. – Б.52-55.
2.
Сулаймонова Н.А. «Устоз-уд-дунйа» ёхуд аз-Замахшарий ибрати //
Таълим ва тарбия. – Тошкент, 2001. – №1-2. – Б.62-64.
21
3.
Сулаймонова Н.А. «Ал-Кашшоф» Қуръони каримнинг мукаммал
тафсири сифатида // Имом ал-Бухорий сабоқлари. – Тошкент, 2002. – №4. –
Б.310-312.
4.
Сулаймонова Н.А. Маҳмуд Замахшарий - буюк луғатшунос аллома. //
Тил ва адабиёт таълими. – Тошкент, 2002. – №4. – Б.82-86.
5.
Сулаймонова Н.А. Маҳмуд аз-Замахшарийнинг «Навобиғ ал-калим»
асари ҳақида // Тошкент ислом университети илмий-таҳлилий ахбороти. –
Тошкент, 2005. - №1. – Б.6-9.
6.
Сулаймонова Н.А. Аз-Замахшарийнинг Ўзбекистонда сақланаётган
ахлоқшуносликка оид мероси // Шарқ машъали (Маҳмуд аз-Замахшарий
таваллудининг 930 йиллигига бағишланган махсус сон). – Тошкент, 2005. -
№2. – Б. 25-28.
7.
Сулаймонова Н.А. Маҳмуд аз-Замахшарийнинг «Атвоқ-уз-заҳаб» асари
//
Шарқ филологиясининг тугун ва ечимлари. Илмий мақолалар тўплами
(ТДШИ). – Тошкент, 2005. – Б. 224-230.
8.
Сулаймонова Н.А. Аз-Замахшарийнинг ахлоқий қарашлари // Халқ
таълими. – Тошкент, 2005 – №1. – Б.37-40.
9.
Сулаймонова Н.А. Маҳмуд Замахшарий ва унинг илмий мероси //
Иқтисодиёт ва таълим. – Тошкент, 2005. – №3. – Б.125-129.
10.
Сулаймонова Н.А. Қуръони карим «Асос-ул-балоға» асарининг
манбаси сифатида // Тошкент ислом университети илмий-таҳлилий
ахбороти. – Тошкент, 2006. – №2. – Б.39-43.
11.
Сулаймонова Н.А. «Асос-ул-балоға»нинг Байрут нашри // Илмий
тадқиқотлар ахборотномаси (Алишер Навоий номидаги СамДУ). –
Тошкент, 2006 – №2. – Б.84-87.
12.
Сулаймонова Н.А. «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма ва нашр нусхалари //
Тил ва адабиёт таълими. – Тошкент, 2006. – №6. – Б.76-82.
13.
Сулаймонова Н.А. Аз-Замахшарийнинг «Асос-ул-балоға» луғати //
Филология масалалари. – Тошкент, 2006. – №1 (10). – Б.133-136.
22
Филология фанлари номзоди илмий даражасига талабгор
Сулаймонова Нигора Асқаралиевнанинг
10.01.11 –
Адабий манбашунослик ва матншунослик ихтисослиги
бўйича «Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға» асарининг
манбашунослик тадқиқи» мавзусидаги диссертациясининг
Р Е З Ю М Е С И
Таянч (энг муҳим) сўзлар:
Маҳмуд Замахшарий, «Асос-ул-балоға»,
луғат, араб луғатшунослиги, шарҳ, изоҳ, луғат мақола, бош сўз, ўзак
тизими, феъл, сифат, сифатдош, сўз маъноси, асосий маъно, мажозий
маъно, ибора, иллюстратив материал.
Тадқиқот объекти:
Маҳмуд Замахшарийнинг «Асос-ул-балоға»
асари.
Ишнинг мақсади:
Маҳмуд Замахшарий «Асос-ул-балоға» асарининг
таркибий таҳлилини амалга ошириш ҳамда унинг қўлёзма ва босма
нашрларини манбашунослик жиҳатдан тадқиқ қилиш.
Тадқиқот усули:
тавсифий, тарихий-қиёсий ва статистик методлар.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
«Асос-ул-балоға»
асари илк бор манбашунослик нуқтаи назаридан ўрганилди; асарнинг дунё
фондларида сақланаётган қўлёзма ва нашр нусхалари аниқланди ва
манбашунослик ишловидан ўтказилди; «Асос-ул-балоға» асарининг
таркибий таҳлили амалга оширилди; «Асос-ул-балоға»га асос бўлган
манбалар аниқланди ва улар таҳлил этилди.
Амалий аҳамияти:
мазкур иш Маҳмуд Замахшарийнинг илмий
меросини ўрганишда, унинг лексикографик фаолиятини таҳлил қилишда
янги илмий изланишларга ёрдам беради. Диссертация олий таълим
муассасаларида адабий манбашунослик ва матншунослик, араб
тилшунослиги тарихи, араб луғатшунослиги бўйича дарслик, ўқув
қўлланма, методик тавсиялар, ўқув дастурлари яратиш, луғатлар тузиш,
талабаларга махсус курслардан маъруза матнлари тайёрлашда муҳим
манба бўлади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
диссертация
мавзуси юзасидан 13 та илмий мақола эълон қилинган.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси:
адабий манбашунослик ва
матншунослик, араб манбашунослиги, тилшунослик, араб тилшунослиги
тарихи, араб луғатшунослиги.
23
Р Е З Ю М Е
диссертации Сулаймоновой Нигоры Аскаралиевны на тему
«Источниковедческий анализ произведения Махмуда Замахшари
«Асос-ул-балога» на соискание ученой степени кандидата
филологических наук по специальности
10.01.11 –
«Литературное источниковедение и текстология»
Ключевые слова:
Махмуд Замахшари, «Асос-ул-балога», словарь,
арабская лексикография, комментарий, толкование, словарная статья,
главное слово, коренная система, глагол, прилагательное, причастие,
значение слова, прямое значение, переносное значение, фраза,
иллюстративный материал.
Объект исследования:
произведение Махмуда Замахшари «Асос-
ул-балога».
Цель работы:
произвести структурный анализ произведения
Махмуда Замахшари «Асос-ул-балога» и исследовать рукописи и издания
«Асос-ул-балога» с точки зрения источниковедения.
Метод исследования:
описательный, сравнительно-исторический,
статистический.
Полученные результаты и их новизна:
произведение «Асос-ул-
балога» впервые изучено с точки зрения источниковедения; определены и
исследованы рукописи и издания «Асос-ул-балога», хранящиеся в мировых
фондах; осуществлен структурный анализ словаря; определены и
проанализированы источники «Асос-ул-балога», послужившие основой
для произведения.
Практическая значимость:
работа является основой в изучении
научного наследия Махмуда Замахшари и осуществлении новых
изысканий, направленной на анализ его лексикографической деятельности.
Диссертация также является важным источником для разработки учебных
программ, учебников, учебных пособий, методических руководств,
составления словарей, курсов лекций по литературному источниковедению
и текстологии, арабскому источниковедению, истории арабского
языкознания, арабской лексикографии для высших учебных заведений.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
по теме
диссертации опубликовано 13 научных статей.
Область применения:
литературное источниковедение и
текстология, арабское источниковедение, лингвистика, история арабского
языкознания, арабская лексикография.
24
R E S U M E
Thesis of Sulaymonova Nigora Askaralievna on the scientific degree
competition of the doctor of philosophy in speciality
10.01.11 – Literary Sourse Studies and Manuscript Studies
“Sourse Studies Investigation of “Asos-ul-baloga”
by Makhmud Zamakhshari”
Key words:
Makhmud Zamakhshari, “Asos-ul-baloga”, dictionary,
Arabic lexicography, commentary, explonation, dictionary article, general word,
stem consonant, stem system, verb, adjective, participle, the meaning of the
word, general meaning, figurative meaning, phrase, illustrative material.
Subjects of the inquiry:
“Asos-ul-baloga” by Makhmud Zamakhshari
Aim of the inquiry:
to investigate
“Asos-ul-baloga” by the side of sourse
studies. To show the role of the work in Arabic lexicography, its influence on
next Arabic dictionaries.
Methods of the inquiry:
Descriptional, statistical and historical-
comparative methods have been used in the work.
The results achieved and their novelty
: It’s the first time that
“Asos-ul-
baloga” was studied from the point of view of source study. It was determined
the manuscript and editional copies that were kept in the world fonds. “Asos-ul-
baloga” was carried on constitutive analyses. The sources which were based on
“Asos-ul-baloga” were found and they analysed.
Practical value:
This work will help to new scientific search studying the
scientific legacy of Makhmud Zamakhshari and to analyse his lexicography. The
dissertation will be the main source of educational programms for Literary
Sourse Studies and Manuscript Studies, the history of Arabic lexicography in
Higher Educational Institutions, preparing lectures on it special courses for
students.
Degree of embed and economic effectivity:
13 articles were published
on the results.
Sphere of usage:
sourse studies, Arabic sourse studies, manuscript studies,
linguisty, the history of Arabic linguisty, Arabic lexicography.
Тадқиқотчи Сулаймонова Нигора Асқаралиевна
