1
ТОШКЕНТ АВТОМОБИЛ-ЙЎЛЛАР ИНСТИТУТИ, ТОШКЕНТ
ДАВЛАТ ТЕХНИКА УНИВЕРСИТЕТИ, ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ
ВА МЕЛИОРАЦИЯ ИНСТИТУТИ ВА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ
МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ ВА ЭЛЕКТРЛАШТИРИШ ИЛМИЙ-
ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ ҲУЗУРИДАГИ ФАН ДОКТОРИ
ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ 16.07.2013.Т.07.01
РАҚАМЛИ
ИЛМИЙ КЕНГАШ
ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ ВА МЕЛИОРАЦИЯ ИНСТИТУТИ
МИРЗАЕВ БАХАДИР СУЮНОВИЧ
ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ТУПРОҚ ЭРОЗИЯСИГА ҚАРШИ
ИШЛОВ БЕРАДИГАН ТЕХНОЛОГИЯЛАР ВА ТЕХНИК
ВОСИТАЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
05.07.01 – Қишлоқ хўжалиги ва мелиорация машиналари. Қишлоқ хўжалиги ва
мелиорация ишларини механизациялаш
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент шаҳри
–
2015 йил
2
УДК: 631.3:[631.4:551.3](575.1)(043)
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ МУНДАРИЖАСИ
ОГЛАВЛЕНИЕ АВТОРЕФЕРАТА ДОКТОРСКОЙ ДИССЕРТАЦИИ
CONTENT OF THE ABSTRACT OF DOCTORAL DISSERTATION
Мирзаев Бахадир Суюнович
Ўзбекистон шароитида тупроқ эрозиясига қарши ишлов берадиган
технологиялар ва техник воситаларни такомиллаштириш...........................
3
Мирзаев Бахадир Суюнович
Совершенствование
технологий
и
технических
средств
для
противоэрозионной обработки почвы в условиях Узбекистана…………...
31
Mirzaev Bakhadir Suynovich
Improvement of technology and technical means for antierosion tillage in
Uzbekistan…………………................................................................................
59
Эълон қилинган ишлар рўйхати
Список опубликованных работ
List of published works…………………………………………………..……..
85
3
ТОШКЕНТ АВТОМОБИЛ-ЙЎЛЛАР ИНСТИТУТИ, ТОШКЕНТ
ДАВЛАТ ТЕХНИКА УНИВЕРСИТЕТИ, ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ
ВА МЕЛИОРАЦИЯ ИНСТИТУТИ ВА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ
МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ ВА ЭЛЕКТРЛАШТИРИШ ИЛМИЙ-
ТАДҚИҚОТ ИНСТИТУТИ ҲУЗУРИДАГИ ФАН ДОКТОРИ
ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ 16.07.2013.Т.07.01
РАҚАМЛИ
ИЛМИЙ КЕНГАШ
ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ ВА МЕЛИОРАЦИЯ ИНСТИТУТИ
МИРЗАЕВ БАХАДИР СУЮНОВИЧ
ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДА ТУПРОҚ ЭРОЗИЯСИГА ҚАРШИ
ИШЛОВ БЕРАДИГАН ТЕХНОЛОГИЯЛАР ВА ТЕХНИК
ВОСИТАЛАРНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
05.07.01 – Қишлоқ хўжалиги ва мелиорация машиналари. Қишлоқ хўжалиги ва
мелиорация ишларини механизациялаш
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент шаҳри
–
2015 йил
4
Докторлик диссертацияси мавзуси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
ҳузуридаги Олий аттестация комиссиясида №30.09.2014/В2014.5.Т358 рақам билан рўйхатга
олинган.
Докторлик диссертацияси Тошкент ирригация ва мелиорация институтида бажарилган.
Диссертация автореферати уч тилда (ўзбек, рус, инглиз) Илмий кенгаш веб-саҳифаси
(www.tayi.uz) ва “ZiyoNet” таълим ахборот тармоғида (www.ziyonet.uz
жойлаштирилган.
Илмий маслаҳатчи:
Маматов Фармон Муртозевич,
техника фанлари доктори, профессор.
Расмий оппонентлар:
Тўхтақўзиев Абдусалим,
техника фанлари доктори, профессор
Аскарходжаев Тўлқин Ишонович,
техника фанлари доктори, профессор
Шаймардонов Бахтиѐр Пардаевич,
техника фанлари доктори, профессор.
Етакчи ташкилот:
«Ўзагромашсервис» уюшмаси
Диссертация ҳимояси Тошкент автомобил-йўллар институти, Тошкент давлат техника
университети, Тошкент ирригация ва мелиорация институти ва Қишлоқ хўжалигини
механизациялаш ва электрлаштириш илмий-тадқиқот институти ҳузуридаги
16.07.2013.Т.07.01
рақамли фан доктори илмий даражасини берувчи илмий кенгашнинг 2015 йил
«_____»_______________ соат ______ даги мажлисида бўлиб ўтади (Манзил: 100060, Тошкент,
А.Темур шоҳ кўчаси, 20 уй. Тел./факс: (99871) 2321439, e-mail: tadi_info@edu.uz).
Докторлик диссертацияси билан Тошкент автомобил-йўллар институти Ахборот-ресурс
марказида танишиш мумкин. (________ рақами билан рўйхатга олинган). (Манзил: 100060,
Тошкент, А.Темур шоҳ кўчаси 20 уй. Тел./факс: (99871) 2321439).
Диссертация автореферати 2015 йил «____»_____________ куни тарқатилди.
(2015 йил «____»______________ даги ________ рақамли реестр баѐнномаси).
M.M.Арипджанов,
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш раиси, т.ф.д., профессор
А.А.Шермуҳамедов,
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш илмий котиби, т.ф.д., профессор
М.Т.Тошболтаев,
Фан доктори илмий даражасини берувчи
илмий кенгаш қошидаги илмий семинар
раиси, т.ф.д., профессор
5
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИГА АННОТАЦИЯ
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти.
Жаҳонда
шамол ва сув эрозиясининг жадаллашуви натижасида тупроқ унумдорлиги
кескин пасайиб бормоқда. Уни тиклаш жуда оғир ва узоқ муддатли глобаль
экологик муаммолардан биридир. Бугунги кунда деҳқончиликнинг
интенсивлаш даврида «дунѐ бўйича 2 млрд. гектарга яқин ерлар яроқсиз
ҳолатга келган. Шунингдек, қуруқликнинг 31 фоизи сув, 34 фоизи эса шамол
эрозиясига чалинган. Ҳар йили 60 млрд. тоннадан ортиқ тупроқнинг унумдор
қатлами денгиз ва океанларга ювилиб кетмоқда»
1
.
Ерларни сурункали шудгорлаш ва деҳқончилик тизимининг ўзгариши
айниқса, нишаблик ерларда эрозияга учраган майдонларнинг салмоғини
ошишига олиб келмоқда. Лалми нишаблик ерларда сув эрозияси ва тупроқ
намлигининг
етишмовчилиги
жиддий
муаммолардан
биридир.
Республикамизда лалми деҳқончиликка яроқли ерлар 2 млн. 130 минг
гектарни ташкил этади, шундан 756,8 минг гектари шудгорланадиган бўлиб
2
,
«10,1 фоиз ерлар сув, 76,6 фоизи шамол эрозиясига ҳамда 7,5 фоизи эса ҳам
сув, ҳам шамол эрозиясига чалинган»
3
.
Илмий тадқиқотлар ва амалий ишлар таҳлилига кўра, мамлакатимизда
эрозияга учраган ерларда қўлланиладиган тупроқни ағдармасдан ва ағдариб
ишлов берадиган машиналар талаб даражасида сифатли ишлов беришни
таъминламаяпти, энергия сарфи кўп ва унумдорлиги паст.
Шу боис, ҳозирги кунда тупроққа ишлов бериш тизимини
такомиллаштириш, энергия сарфини камайтириш, нам тўплаш ва сақлашни
яхшилайдиган, шамол ва сув эрозиясидан ҳимоя қиладиган ва иш
унумдорлигини оширишни таъминлайдиган технологияларни ишлаб чиқиш
ҳамда техник воситаларини яратишга қаратилган тадқиқотлар долзарб
ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги
3932-сонли «Суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш
тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони
ҳамда 2013 йил 19 апрелдаги 1958-сонли «2013–2017 йиллар даврида
суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш ва сув
ресурсларидан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги
Қарорида белгиланган вазифалар- тупроқ унумдорлиги яхшилаш, экинлар
ҳосилдорлигини ошириш, тупроққа сифатли ишлов бериш, шамол ва сув
эрозиясидан ҳимоялаш, ресуртежамкор технология ва техник воситалар
билан таъминлаш каби масалаларни бажаришга диссертация тадқиқоти
хизмат қилади.
Тадқиқотнинг Ўзбекистон Республикаси фан ва технологиялар
тараққиѐтининг устувор йўналишларига мослиги.
Диссертация фан ва
1
Захаров Н.Г. Защита почв от эрозии/ Учебно-методический комплекс. – Ульяновск: ГСХА, 2009. – С.9-14.
2
Ўзбекистон Республикасининг ер фонди (2014 йил 1 январь ҳолатига). – Тошкент: Ўзбекистон
Республикаси ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитаси, 2014. – 203 б.
3
Географический атлас Узбекистана. – Ташкент: Госкомземгеодезкадастр, 2012. – С.130–131.
6
технологиялар тараққиѐтининг қуйидаги устувор йўналишларига мос
равишда бажарилган: ДИТД–15. «Саноат, транспорт, қишлоқ ва сув
хўжалиги учун илмий ҳамждор, иш унуми юқори, рақобатбардош, экспортга
йўналтирилган технологиялар, машиналар, ускуналар, асбоблар ва эталон
воситалари, ўлчаш ва назорат усулларини яратиш»; ИТД–3. «Энергетика,
энерго-ресурстежамкорлик, транспорт, машина ва асбобсозлик».
Диссертация мавзуси бўйича хорижий илмий-тадқиқотлар шарҳи.
Тупроққа сифатли ишлов берадиган технология ва техник воситаларни
яратиш, тупроқни сув ва шамол эрозиясидан ҳимоя қилиш, эрозия жараѐнига
таъсир этувчи омилларни методологик баҳолаш ва эрозия жараѐнини
математик моделлаштириш бўйича назарий ва амалий тадқиқотлар Америка
Қўшма Штатлари Қишлоқ хўжалик департаменти, Brillion, International
Harvester, John Deere (АҚШ), Combo Three, Massey Ferguson Ltd, Howard
(Буюк Британия), Kirpy, Fishe (Франция), Kverneland Ltd (Норвегия),
Wageningen (Нидерландия), Lemken Ltd, Hohenheim, Weihenstephan
(Германия), МДАУ, Волгоград ИИЧБ (Россия) каби мамлакатларнинг йирик
фирмалари, компаниялари, илмий марказлари, олий таълим муассасалари ва
илмий-тадқиқот институтларида олиб борилмоқда.
Уларнинг яқин йиллардаги илмий-тадқиқот натижалари қуйидагилардан
иборат: тупроқни ағдармасдан ишлов берадиган чуқур юмшаткич,
кесакларни майдалайдиган юқори унумли ва кенг қамровли қурилмаларнинг
конструкциялари яратилган (Brillion, International Harvester, John Deere);
тупроққа ишлов беришда кам энергия сарфлайдиган ѐн профили парабола
шаклида бўлган ва ярусли жойлашган чуқур юмшатадиган иш органлар
ишлаб чиқилган (Combo Three, Massey Ferguson Ltd, Howard); тупроқни
ағдармасдан ишлов берадиган
С
-симон тутқичлар ва эгри-геликоид ишчи
юзали исканалар ва кўндаланг-тик текисликда параболасимон иш органли
чизеллар ишлаб чиқилган (Kirpy, Fishe); юқори унумли чизелли қуроллар,
айланма корпусли тезкор плуглар (Kverneland Ltd, Lemken Ltd); ГИС
технологияси асосида тупроқ эрозиясини ҳажмий баҳолаш методологияси
ишлаб чиқилган (Wageningen); сув таъсирида тупроқ заррачаларининг
ювилиши ва йўқолишини баҳолайдиган WEPP (Water Erosion Prediction
Project) модели яратилган (АҚШ Қишлоқ хўжалик департамети); ерларнинг
эрозияга мойиллик даражасини баҳолайдиган, тупроқни ҳимояловчи
агротехник тадбирларни асослаш ва қишлоқ хўжалик экинлари
етиштириладиган нишаб ерларда, кучли ѐғингарчилик таъсирида эрозияни
баҳолаш имкониятини яратувчи EUROSEM (European Soil Erosion Model)
Европа модели ишлаб чиқилган (Ғарбий Европа Hohenheim, Weihenstephan);
нишабликларда ишчи органлар таъсирида тупроқни силжиш қонуниятлари ва
сув эрозиясига қарши поғонасимон шудгорлайдиган анъанавий плуг
корпуслари таъсирида палахсаларни ағдарилиш қонуниятлари аниқланган,
“paraplow” туридаги қия тутқичли, қия тутқичли
Y
-симон,
Х
-симон иш
органлар, турли хилдаги ағдаргичсиз тупроққа ишлов бериш қуроллари
(Волгоград ИИЧБ, МДАУ) яратилган.
7
Бугунги кунда эрозияга тупроқни чидамлилик даражасини ошириш
мукаммал назариясини ишлаб чиқиш, тупроқнинг вақт бўйича ва фазода
физик-механик хоссаларини ўзгариш қонуниятлари, иш органларининг
тупроқ билан ўзаро таъсир жараѐнининг назарий моделлари, шамол ва сув
эрозиясидан ҳимоя қилиш учун ресурстежамкор технологиялар ва техник
воситаларни яратиш ҳамда тупроққа ишлов беришнинг механик-технологик
асосларини такомиллаштириш бўйича устувор илмий тадқиқот ишлари
амалга оширилмоқда.
Муаммоларнинг ўрганилганлик даражаси.
Тупроққа ағдаргичсиз
ишлов берадиган иш органларининг тупроққа таъсир жараѐни В.П.Горячкин,
И.М.Панов, П.Н.Бурченко, В.М.Дринча, А.К.Кострицын, И.В.Сучков,
Ж.Е.Токушев, В.В.Труфанов, Р.И.Байметов, Ф.М.Маматов, А.Тўхтақўзиев,
М.Мурадов, И.Т.Эргашев, Х.Р.Ғаффоров, Б.Хушвақтов ва бошқалар
томонидан ўрганилган.
Шамол эрозиясига қарши ишлов берадиган қия тутқичли ағдаргичсиз
иш органлар Л.С.Орсик, Д.А.Тряпицын, В.И.Пындак, И.Б.Борисенко,
Ф.М.Маматов, И.Т.Эргашев ва бошқалар томонидан тадқиқ қилинган.
Сув эрозиясига қарши технологиялар ва техник воситаларни яратиш
бўйича тадқиқотлар К.В.Александрян, А.Т.Вагин, Н.Нагорный, Т.Х.Пазова ва
бошқалар олиб борган.
Х.Мақсудов, К.Мирзажонов, С.С.Рустамов ва бошқалар томонидан
лалми ва суғориладиган ерларда эрозия жараѐнларининг юзага келиш
қонуниятлари, эрозияни тупроқнинг хоссаларига ҳамда ғалла ва пахта
ҳосилига таъсири ўрганилган, бироқ комплекс ва тизимли характерли ишлар
етарли эмас. Ўзбекистонда тупроқларнинг ўзига хос хусусиятини ҳисобга
олган ҳолда, шамол ва сув эрозиясини бартараф қилиш учун замонавий
технология ҳамда техник воситаларни ишлаб чиқиш ва амалиѐтда қўллаш
бўйича етарли даражада тадқиқотлар ўтказилмаган. Шу боисдан
нишабликлар тупроғини эрозиясига қарши ишлов бериш учун мавжуд
технологиялар ва тупроққа ишлов бериш машиналарини модернизация
қилиш зарурияти юзага келди.
Диссертация тадқиқотининг илмий-тадқиқот ишлари режалари
билан боғлиқлиги
қуйидаги лойиҳаларда акс этган: ОТ-Ф4-54 «Кесиш
назарияси ва қишлоқ хўжалик машиналари кесиш аппаратлари ва иш
органларини ҳисоблашнинг илмий асосларини яратиш» (2008–2012 йй.);
ҚХА-3-032 «Қурғоқчилик шароитида тупроқни ҳимоя қилиш ва намликни
сақлашни
таъминлашда
комбинацияланган
агрегат
ва
унинг
технологияларини ишлаб чиқиш» (2012–2014 йй.).
Тадқиқотнинг мақсади
эрозияга учраган тупроқларга ишлов беришни
механик-технологик асосларини ишлаб чиқиш, тупроқни шамол ва сув
эрозиясидан ҳимоя қилиш, ишлов беришда энергия сарфини камайтириш,
тупроқда намни тўплаш ва сақлашни яхшилайдиган, иш унумдорлигини
оширадиган янги техник воситаларни яратиш.
8
Мақсадга эришиш учун қуйидаги
тадқиқот вазифалари
қўйилган:
эрозияга қарши тупроққа ишлов бериш учун мавжуд технология ва
техник воситаларни таҳлил қилиш;
механик ишлов бериш объекти сифатида тупроқнинг физик-механик ва
технологик хоссаларини ўрганиш;
энергияни тежайдиган ва тупроқни эрозиядан ҳимоя қиладиган,
юмшатиш технологиясини ишлаб чиқиш ва икки ярусли юмшаткич
параметрларини асослаш;
ўркачли-поғонасимон шудгорлаш технологик жараѐнини тадқиқ қилиш
ва сув эрозиясига чалинган нишабликлар тупроғига ишлов берадиган ҳамда
ўркачли-поғонасимон шудгорлашда қўлланиладиган плуг параметрларини
асослаш;
икки ярусли юмшаткич ва ўркачли-поғонасимон шудгорловчи учун
плугларнинг тажриба нусхаларини ишлаб чиқиш, ясаш ва уларни
синовлардан ўтказиш;
тавсия этилган техник воситаларни агротехник, энергетик ва иқтисодий
кўрсаткичлар бўйича баҳолаш.
Тадқиқот объекти.
Эрозияга чалинган тупроқлар, уларнинг физик-
механик ва технологик хоссалари, тупроқларга асосий ишлов бериш учун
техник воситалар (икки ярусли юмшаткич ва ўркачли-поғонасимон
шудгорлаш плуги) ва улар томонидан амалга ошириладиган технологик
жараѐнлардан иборат.
Тадқиқот предмети.
Тавсия этилган қуролларнинг энергетик ва сифат
кўрсаткичларини ўзгариш қонуниятлари, иш органларининг рационал
параметрлари ва қуролларнинг ҳаракат турғунлигини аниқлаш имконини
берувчи аналитик боғлиқликлар, палахсани айланиши ва икки ярусли
юмшаткичнинг иш органлари ва плугнинг қўшимча корпусини тупроқ билан
таъсирлашиш жараѐнини ифодаловчи механик-математик моделлар.
Тадқиқот усуллари.
Диссертация ишида классик механиканинг асосий
қоида ва усуллари, математик таҳлил, математик статистика, тажрибани
математик режалаштириш усуллари ва машиналарнинг агротехник,
энергетик ва иқтисодий кўрсаткичларини аниқлашнинг умумий усуллари
қўлланилган.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги
қуйидагилардан
иборат:
эрозияга учраган тупроқларга ишлов бериш технологиялари, икки
ярусли юмшаткич ва ўркачли-поғонасимон шудгорловчи плугнинг
принципиал схемалари ва конструкциялари яратилган;
палахсанинг оғирлик марказини ѐнига силжитмасдан ва ѐнига силжитиб,
ағдаришни қўшиб амалга оширишни ифодаловчи механик-математик
моделлар ишлаб чиқилган;
икки ярусли юмшаткичнинг иш органлари ва плугнинг қўшимча
корпусини тупроқ билан таъсирлашиш жараѐнини ифодаловчи механик-
математик моделлар ишлаб чиқилган;
9
ишлаб чиқилган қуроллар иш органларининг рационал параметрларини
асослаш имконини берадиган аналитик боғлиқликлар яратилган;
ишлаб чиқилган қуролларнинг ҳаракат турғунлигини таҳлил қилиш
имконини берувчи аналитик боғлиқликлар ишлаб чиқилган;
икки ярусли юмшаткич ва ўркачли-поғонасимон шудгорловчи плугнинг
сифат ва энергетик кўрсаткичларини иш органлари параметрлари ва ҳаракат
тезлигига боғлиқ равишда ўзгариш қонуниятлари аниқланган.
Тадқиқотнинг амалий натижалари
қуйидагилардан иборат:
эрозияга учраган нишабли ерларга асосий ишлов бериш учун икки
ярусли ағдаргичсиз юмшатиш ва ўркачли-поғонасимон шудгорлаш
технологиялари яратилган;
шамол ва сув эрозиясига учраган тупроқларга асосий ишлов берадиган
икки ярусли юмшаткич ишлаб чиқилган;
сув эрозиясига учраган тупроққа асосий ишлов бериш учун ўркачли-
поғонасимон плуг тайѐрланган.
Олинган натижаларнинг ишончлилиги
назарий ва тажрибавий
тадқиқотларда олинган натижалар ва уларни ўзаро адекватлиги, янги
қуролларни дала синовлари ва уларни амалиѐтга жорий қилинганлиги билан
асосланган.
Тадқиқот натижаларининг назарий ва амалий аҳамияти.
Тадқиқот
натижаларининг назарий аҳамияти шундаки, тупроққа ишлов беришда,
ҳимоя қилиш тизимининг миқдор ва сифат кўрсаткичлари ҳамда ушбу
агроусулнинг энергия ва материал ҳажмдорлиги икки ярусли юмшаткич ва
ўркачли-поғонасимон шудгорловчи плуг параметрларига боғлиқлигини акс
эттирган механик-математик ва ҳисоб моделлари ишлаб чиқилганлигидан
иборат.
Ишнинг амалий аҳамияти эрозияга чалинган тупроқларга асосий ишлов
бериш учун технологик ва техник воситаларни ишлаб чиқилганлигидан
иборат. Тайѐрланган икки ярусли юмшаткич ва ўркачли-поғонасимон
шудгорлаш учун плугни қўллаш натижасида мос равишда ѐнилғи-мойлаш
материаллар харажатлари мос равишда 19,12 ва 14,25% га, меҳнат сарфи
18,75 ва 14,4% га, ишлатиш харажатлари 19,07 ва 14,02% га камаяди, иш
унумдорлиги 18,96 ва 14,28% га ошади, тупроқнинг шамол ва сув
эрозиясидан ҳимояланиши таъминланади, нам тўплаш ва сақлаш
яхшиланади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Илмий тадқиқот
ишининг натижалари асосида:
шамол ва сув эрозиясига чалинган нишаб ерларга асосий ишлов
берадиган икки ярусли юмшаткич ва ўркачли-поғонасимон шудгорловчи
плугга дастлабки талаблар ва техник топшириқлар тасдиқланган (Ўзбекистон
Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги 24.11.2014 й., ТЗ
23.01.470:2014 ва ТЗ 23.01.471:2014);
икки ярусли юмшаткич ва ўркачли-поғонасимон шудгорловчи плугнинг
тажриба-саноат намуналари ишлаб чиқилган ва синовдан ўтказилган
10
(«БМКБ-Агромаш» АЖнинг 10.12.2014 й., 4-2014 ва 5-2014 сонли
баѐнномалари; «Қарши таъмирлаш заводи» МЧЖ 1.04.2015 й., 00/26-сонли
маълумотномаси). Икки ярусли юмшаткич ва ўркачли-поғонасимон
шудгорловчи плугнинг тажриба-саноат намуналари 2011–2014 йиллари
Қашқадарѐ вилоятидаги Қамаши ва Чироқчи туманлари фермер
хўжаликларида ғалла етиштиришда жорий қилиниб, иш унумдорлигининг
ортиши, ѐнилғи-мойлаш ва фойдаланиш харажатларининг камайиши
ҳисобига иқтисодий самара 180,1 млн. сўмни ташкил этган (Ўзбекистон
Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги 4.04.2015 й., 02/09-278-
сонли далолатнома).
Ишнинг апробацияси.
Тадқиқот натижалари 11 та илмий-амалий
конференция ва семинарлар, шунингдек, 4 та халқаро анжуманларда
апробациядан ўтган: «Технотабиий усулларнинг комплекс тузилиши
муаммолари» (Москва, 2013), «Water Management-State and Prospects of
Development» (Ривне, Украина, 2010), «Научният потенциал на света 2013»
(София, Болгария, 2013), «Nastoleni Moderni Vedy» (Praha, 2013), шунингдек,
Республика инновацион ғоялар, технологиялар ва лойиҳалар ярмаркасида
(Тошкент, 2011–2015) ва бошқалар.
Диссертация ишининг асосий натижалари Тошкент ирригация ва
мелиорация институти «Гидромелиоратив ишларни механизациялаш»
кафедрасининг кенгайтирилган йиғилишида (Тошкент, 2014), Тошкент
автомобил-йўллар институти, Тошкент давлат техника университети,
Тошкент ирригация ва мелиорация институти ва Қишлоқ хўжалигини
механизациялаш ва электрлаштириш илмий-тадқиқот институти ҳузуридаги
16.07.2013.Т.07.01 рақамли илмий кенгаш ҳузуридаги 05.07.01-«Қишлоқ
хўжалиги ва мелиорация машиналари. Қишлоқ хўжалиги ва мелиорция
ишларини механизациялаш» ихтисослиги бўйича илмий семинарда
(Тошкент, 2015) маъруза қилинди ва муҳокама этилди.
Натижаларнинг нашр қилинганлиги.
Диссертация мавзуси бўйича
жами 70 та илмий иш, жумладан, монография, 24 та илмий мақола, 2 та
хорижий журнал ва 3 та халқаро илмий конференциялар материаллари
тўпламида нашр қилинган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, бешта
боб, хулоса, адабиѐтлар рўйхати, мундарижа, 10 та илова, 86 та расм, 25 та
жадвал ва 200 бет матнни ташкил қилади.
11
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кириш қисмида
диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти
асосланган, тадқиқот мақсади ва вазифалари шакллантирилган, тадқиқот
объекти ва предметлари аниқланган, Ўзбекистон Республикаси фан ва
технологиялар тараққиѐтининг устувор йўналишларига мослиги кўрсатилган,
тадқиқотнинг илмий янгилиги ва амалий натижалари баѐн этилган, олинган
натижаларнинг ишончлилиги асосланган, уларнинг назарий ва амалий
аҳамияти очиб берилган, тадқиқот натижаларининг амалиѐтга жорий
қилинганлиги, ишнинг апробация натижалари, эълон қилинган ишлар ва
диссертациянинг тузилиши бўйича маълумотлар келтирилган.
Биринчи боб «Муаммонинг қуйилиши, тадқиқотнинг мақсад ва
вазифалари»да
эрозияга қарши тупроққа ишлов беришнинг замонавий
технологиялари ва уларни амалга ошириш учун техник воситалар, аввал олиб
борилган илмий-тадқиқот ишлари батафсил таҳлил қилинган, шамол ва сув
эрозиясига учраган тупроқларга ишлов бериш тизимини такомиллаштириш
таклиф қилинган.
Илмий адабиѐтларда берилган маълумотларнинг таҳлилига кўра,
тупроққа асосий ишлов беришда учун мавжуд машиналар иш жараѐнида
тупроқнинг физик-механик ва технологик хоссаларига салбий таъсир
кўрсатади, шамол ва сув эрозиясига мойиллигини оширади, тупроқнинг
унумдорлиги ва қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосилдорлигини
камайтиради. Шундан келиб чиққан ҳолда, тупроқни шамол ва сув
эрозиясидан ҳимоя қилиш, далалар ифлосланишини камайтириш, кам
харажат эвазига ҳосилдорликни оширадиган тупроққа ишлов бериш
тизимини яратиш ва уни амалиѐтда қўллаш зарурати туғилди.
Шундай қилиб, тупроқни шамол ва сув эрозиясидан ҳимоялаш, асосий
ишлов беришнинг сифат кўрсаткичларини яхшилаш, ушбу агроусулнинг
энергия ва материал сиғимини камайтириш, технологик ва техник
таъминлаш долзарб илмий муаммо ҳисобланади.
Нишабликларни
ўркачли-поғонасимон
тарзда
шудгорлаш
ва
ағдармасдан икки ярусли технологиялар асосида амалга ошириладиган
тупроққа ишлов беришнинг такомиллашган дифференциал тизимини илмий
асосларини ишлаб чиқиш вазифаси шакллантирилган.
Иккинчи боб «Эрозияга чалинган тупроқларнинг физик-механик ва
технологик хоссалари»
Ўзбекистонда эрозияга чалинган тупроқларнинг
физик-механик ва технологик хоссаларини ўрганишга бағишланган.
Маълумки, тупроққа ишлов беришда энергия ва намни тежайдиган
технология ва техник воситаларни ишлаб чиқиш учун тупроқнинг физик-
механик хоссалари тўғрисида маълумотлар муҳим аҳамиятга эга. Бу
масалалар бўйича Г.М.Рудаков, Р.И.Байметов, М.М.Мурадов, Ф.М.Маматов,
А.Тўхтақўзиев, И.Т.Эргашев, Н.Муродов ва бошқалар шуғулланишган.
Бироқ, ушбу тадқиқотларнинг аксарияти шамол ва сув эрозиясига учрамаган
қиялиги кичик суғориладиган деҳқончилик тупроқларига тааллуқли. Нишаб
ерларнинг физик-механик хоссаларини муҳим жиҳати шундаки, уларни
12
шаклланишига юқори даражада ернинг нишаблиги ва ѐғингарчиликлар
миқдори жиддий таъсир кўрсатади.
Тадқиқотнинг асосий мақсадларидан бири бу-тупроққа ишлов
беришнинг мавжуд технологияларини нишабликдаги тупроқларнинг физик-
механик ва технологик хоссаларини шаклланишига таъсирини ўрганиш, бу
эса нишаб ерларга ишлов бериш учун эрозияга қарши янги технологиялар ва
техник воситаларни яратишга асос бўлади.
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, анъанавий плуглар билан ишлов
берилган нишабликнинг юқори ва қуйи қисми ҳайдов ва ҳайдов ости
тупроғининг физик-механик ва технологик хоссалари бир-биридан тубдан
фарқ қилади. Масалан, баҳорда нишабликнинг 0–10; 10–20; 20–30; 30–40; 40–
50 ва 50-60 см тупроқ қатламларининг пастки қисмидаги намлиги қуйи
қисмидаги ушбу қатламларнинг намлигидан мос ҳолда 1,16; 1,24; 1,28; 1,4;
1,54 ва 2,15 марта кўп. Бундай ҳолат ғалла ўримидан кейин ҳам сақланади. Бу
шундан далолат берадики, сув эрозияси туфайли ѐғинлар нишабликнинг
пастки қисмига қараб оқади.
Тадқиқотларнинг кўрсатишича, баҳор фаслида нишабликнинг юқори
қисмида энг катта намлик 20–30 см қатламда шаклланади. Бунда қатлам
чуқурлашган сари мутаносиб равишда аввал намлик кўпайиб, маълум
вақтдан сўнг жадаллик билан камайиб боради. 0-10 ва 20-30 см
қатламларнинг намлиги 50-60 см қатламнинг намлигидан мос ҳолда 1,82 ва
2,54 марта кўп. Нишабликнинг пастки қисмидаги 0-10 ва 50-60 см
қатламларнинг намлиги эса деярли бир хил, 20-30 см қатламнинг намлиги эса
50-60 см қатламнинг намлигидан 1,08 марта кўп. Бунда нишабликнинг
пастки қисмининг 0-10 см ва 50-60 см қатламларидаги намлик нишабликнинг
юқори қисмининг ушбу қатламларидаги намлигидан мос ҳолда 1,16 ва 2,14
марта катта.
Ёз фаслида ғалла ўримидан сўнг нишабликнинг юқори ва қуйи
қисмларида энг кичик намлик тупроқнинг юқори ва пастки қатламларида
шаклланган. Бунда намлик тупроқ қатламининг чуқурлашиши билан аввал
ошади (30-40 см қатламгача) сўнгра камаяди.
Тадқиқот натижаларнинг таҳлилига кўра, баҳорда нишаблик юқори
қисмининг 10-20 см ва 20-30 см қатламлари энг катта зичликка эга. Бунда
қатламнинг чуқурлиги ошиши билан мутаносиб равишда аввал зичлик
кўпаяди, кейин эса камаяди. 20-30 см қатламнинг зичлиги 0-10 см ва 50-60 см
қатламларнинг зичлигидан мос равишда 1,1 ва 1,3 марта кўп.
Нишабликнинг пастки қисмидаги 10-20 см қатлам энг катта зичликка
эга. Бу қатламнинг зичлиги нишаблик юқори қисмининг ушбу қатлами
зичлигидан 1,08 марта кўп. Бунда горизонт чуқурлигини ошиши билан
зичлик аввал кўпаяди, кейин эса 50-60 см қатламгача камаяди, сўнгра яна
ошади. 10-20 см қатлам зичлиги 30-40 см ва 50-60 см қатламларнинг
зичлигидан мос ҳолда 1,14 ва 1,09 марта каттадир.
Нишаблик пастки қисми 50-60 см қатламининг зичлиги нишабликнинг
остки қисмининг ушбу қатлами зичлигидан 1,17 марта кўп.
13
Нишабликни юқори қисмида қатлам чуқурлашган сари тупроқнинг
аввал қаттиқлиги кўпаяди (30 см гача), кейин эса камаяди. Нишабликнинг
пастки қисмида энг катта қаттиқлик 25 см чуқурликда кузатилди. Остки
қатламларда тупроқнинг қаттиқлиги (25 см чуқурликдан катта) юқори
қатламларга нисбатан озгина камайганлиги кузатилди.
Олинган маълумотларнинг кўрсатишича тупроқни узилишга, бурилишга
ва силжишга қаршиликлари тупроқ қаттиқлигининг ўзгариш характерига
ўхшаш.
Учинчи боб «Қия тутқичли икки ярусли юмшаткичнинг
параметрларини асослаш ва тадқиқ қилиш»да
қия тутқичли икки ярусли
юмшаткичнинг конструктив схемаси ва параметрларини асослаш бўйича
тадқиқот натижалари келтирилган.
Ағдаргичсиз ишлов беришнинг мавжуд технологияси тупроқни маълум
чуқурликда бир ярусли юмшатиш орқали амалга оширилади. Бунда
юмшатилган тупроқ тубида ҳосил бўлган учбурчак кўринишидаги паст
ўркачлар кучли ѐмғир ва жалалардан сўнг, сувни ушлаб қолиш ва тўплаш
имкониятига эга бўлмайди. Бу эса нишаб ерларда сув эрозиясини юзага
келтиради. Биз ишлаб чиққан технология эгат тубида баланд ўркачли
поғоналар ҳосил қилиш имкониятини яратади, тупроқда сезиларли даражада
ѐмғир сувларини йиғади ва сақлайди, пировардида сув эрозиясига барҳам
берилади.
Бу технологияни амалга ошириш учун юқори ва пастки иш органлардан
иборат бўлган икки ярусли юмшаткич ишлаб чиқилди.
У рама (1)дан иборат бўлиб, унга кетма-кет навбатма-навбат (2 ва 3) иш
органлари ўрнатилган (1-расм). Ҳар бир иш орган кўндаланг-тик текисликда
қия тутқич (4) ва унга маҳкамланган пичоқ (5), искана (6), дала тахтаси (7),
юмшатувчи пластина (8) дан иборат. Иш органи (2) нинг тутқичини қия
қисми кичик ўлчамли, иш органи (3) нинг қия қисми эса катта ўлчамли
қилинган. Катта ўлчамли иш органи (3) га юмшатувчи пластина кичик
ўлчамли иш органи (2) нинг пластинаси сатҳида ўрнатилган.
1-расм. Икки ярусли юмшаткичнинг технологик иш жараѐни.
Икки ярусли юмшаткич тупроқдан ўтгандан сўнг зичланган остки
қатламни кесадиган даврий чуқурликли (тупроқ қатламидаги ўркачлар)
поғонасимон тублик эгат ҳосил бўлади. Тупроқ қатламидаги ўркачлар
14
тупроқдаги сувни тўлиқ ушлаб қолиш ва тўпланишини таъминлайди
(айниқса, жала-ѐмғирлардан сўнг) ва мос ҳолда сув эрозиясининг олдини
олади.
Қия тутқичли юмшаткич иш органининг асосий параметрларига
қуйидагилар киради (2-расм): қия тутқичнинг кўндаланг ва бўйлама тик
текисликлардаги қиялик бурчаклари
β
поп
ва
β
пp
, тутқич тури, искананинг
кенглиги
b
д
ва узунлиги
l
д
, исканани эгат тубига нисбатан ўрнатиш бурчаги
α
д
, юмшатувчи пластинани тутқич юзасига нисбатан ўрнатиш бурчаги
,
унинг узунлиги
l
n
ва кенглиги
b
п
, дала тахтасининг узунлиги
l
пд
ва кенглиги
b
пд
, тутқич қия қисмининг баландлиги
H
, тутқич пичоғининг чархлаш
бурчаги
β
н
, иш органлар излари орасидаги масофа
М
ва улар орасидаги
бўйлама масофа
L
п
.
1 – тутқич,
2 – пичоқ,
3 – искана,
4 – юмшаткич пластина,
5 – бошмоқ,
6 – дала тахтаси.
2-расм. Пастки иш органнинг параметрлари
Икки ярусли юмшаткичнинг самарадорлигини аниқлайдиган асосий
технологик параметрларига қуйидагилар киради: юмшатиш чуқурлиги ва
сифати, юмшатилган йўлаклар орасидаги масофа, эгат тубида юмшатилган
тупроқ ости поғоналарининг кенглиги ва чуқурлиги.
Ҳайдов ва ҳайдов ости қатламларнинг юмшатилган майдони, бир
томондан тупроққа ишлов бериш энергия сарфига, иккинчи томондан, эса
тупроқ сувининг ушланиш ва тўпланишига таъсир этади. Шунинг учун, иш
15
органларининг ўзаро жойлашув схемаси ва икки ярусли юмшаткичнинг
бошқа параметрларини танлаш учун, уларни юмшатиш тўлиқлиги,
поғонанинг чуқурлиги ва юмшатилган йўлаклар ўртасидаги масофаларга
таъсири ўрганилди.
Тупроқни юмшатилиш сифати юмшатиш тўлиқлиги билан баҳоланади,
яъни юмшатиш коэффициенти
η
билан, у юмшаткичнинг ҳаракат
йўналишига перпендикуляр текисликда жойлашган, ишчи қамраш кенглик
В
р
ва максимал юмшатиш чуқурлиги, яъни пастки иш органнинг ишлов бериш
чуқурлиги ан билан чегараланган юмшатилган ҳудуднинг юзаси
F
1
ни
умумий юза
F
га нисбати билан ифодаланилади, яъни
η= F
1
/ F
.
Юмшатиш коэффициент
η
ни аниқлаш учун қуйидаги боғлиқлик
олинди:
)
(
)
(
2
2
4
1
1
1
в
н
в
н
д
н
a
a
ctg
a
a
b
M
Ma
,
)
(
2
1
)
(
2
2
1
1
2
1
2
1
tg
b
M
tg
ctg
a
a
b
M
д
в
н
д
(1)
бунда
М
– иш органлар орасидаги кўндаланг масофа, м;
а
н
– пастки иш
органнинг ишлов бериш чуқурлиги, м;
а
в
– юқори иш органнинг ишлов
бериш чуқурлиги, м;
1
– тупроқнинг ѐнбош синиш бурчаги.
Тупроққа ишлов беришга энергия сарфи икки ярусли юмшаткичнинг
солиштирма қаршилиги билан баҳоланди, яъни
К
=
P/F
, бунда:
P
– икки
ярусли юмшаткичнинг тортишга қаршилиги;
F
– юмшатилган ҳайдов ва
ҳайдов ости қатламларининг умумий юзаси:
)
2
(
,
)
(
2
1
)
(
2
2
1
)
(
)
(
2
2
4
/
)
(
)
(
)
(
2
)
(
)
(
2
1
)
(
2
2
1
4
4
1
2
1
2
1
1
2
1
2
1
2
1
1
1
2
1
2
1
tg
b
M
tg
сtg
а
а
b
M
а
а
ctg
а
а
b
M
Ma
V
K
ctg
а
а
b
а
a
V
K
tg
b
M
tg
сtg
а
a
b
M
Ma
M
fq
K
д
в
н
д
в
н
в
н
д
н
в
н
д
в
н
д
в
н
д
в
в
бунда
q
р
–юмшаткичнинг солиштирма оғирлиги, Н/м;
f
–ишқаланиш
коэффициенти;
K
1
–ҳайдов
қатлами
тупроғининг
мустаҳкамлик
коэффициенти, Па;
K
2
–ҳайдов ости қатлами тупроғининг мустаҳкамлик
коэффициенти, Па;
ε
1
–мутаносиблик коэффициенти;
V
–тупроққа ишлов
бериш тезлиги, м/с.
Олинган ифодалар (1) ва (2) асосида тупроқнинг юмшатилиш сифати ва
икки ярусли юмшаткич солиштирма тортиш қаршилигини иш органларнинг
16
конструктив схемаси ва асосий параметрларига боғлиқ равишда ўзгариши
ўрганилди, бу эса уларнинг рационал қийматларини аниқлашга имкон берди.
Тупроқнинг юмшатиш сифатини яхшилаш имконини берувчи икки
ярусли юмшаткичнинг асосий элементларидан бири юмшатувчи пластина
ҳисобланади. Унинг асосий параметрларига кенглиги, узунлиги ва тутқич
юзасига нисбатан ўрнатиш бурчаги киради. Юмшатувчи пластинани тутқич
юзасига ўрнатиш бурчаги (
ε
) нинг қийматини тупроқ зарралари ва ўсимлик
қолдиқларини тўпланмай ва ѐпишмай қолиши, унинг ишчи юзаси бўйича
сирпаниш шарти орқали аниқланди. Бу шартни қаноатлантирадиган ўрнатиш
бурчаги қуйидаги боғлиқликдан аниқланади:
2
/
)
2
(
max
,
(3)
бунда
θ
max
– тупроқни пластина ишчи юзаси бўйича максимал ишқаланиш
бурчаги:
θ
max
≈400 бўлганда
ε
≤ 25
0
.
Юмшатувчи пластинанинг энг катта узунлиги
l
п
ни пластина олдида
тупроқни тўпланиши ва пластина таъсирида тупроқни шудгор юзасига
силжишини бартараф қилиш шарти қуйидаги ифода бўйича аниқланди:
)
sin(
cos
2
q
l
вp
п
,
(4)
бунда
q
– тупроқнинг ҳажмий сиқилиш коэффициенти, Н/м
3
;
вр
– тупроқни
сиқилишга солиштирма қаршилиги, Па;
θ
– тупроқни металлга ишқаланиш
бурчаги, град.
Иш шароитига кўра, пластина кенглиги шундай бўлиши керакки, бунда
тупроқнинг
остки
қатлами,
унинг
таъсирида
шудгор
юзасига
кўтарилмаслиги, тупроқ юзасидаги нотекисликлар эса минимал бўлиши
лозим. Шунинг учун пластина тутқичнинг қия қисмига маҳкамланади. Ушбу
шартга кўра, пластинанинг максимал кенглиги тутқич қия қисмининг
узунлигига тенг бўлиши керак.
Юқори иш органларининг ўтишлари орасида ҳосил бўлган ўркачлар
баландлигига қўйилган агротехник талаблар шартларининг таъминланишини
инобатга олган ҳолда, иш органлари орасидаги кўндаланг масофани аниқлаш
формуласи олинди:
,
2
1
д
в
г
b
сtg
a
п
М
(5)
бунда
п
г
– рухсат этилган ўркач баландлиги юқори иш органининг ишлов
бериш чуқурлигига нисбати.
Иш органлари орасидаги бўйлама масофа аниқланганда, техник воситага
ўсимлик қолдиқлари ва тупроқни тиқилиб қолишини бартараф қилиш шарти
17
эътиборга олинди (3-расм). Икки ярусли юмшаткич иш органлари орасидаги
минимал бўйлама масофани аниқлаш учун қуйидаги формула олинди:
,
)
(
cos
)
(
)
100
1
(
)
(
2
пр
д
n
н
д
д
вр
n
н
tg
h
а
a
сtg
W
g
ctg
а
a
L
(6)
бунда
а
п
–тутқичнинг тўғри қисмини тупроққа кириш чуқурлиги, м;
–
тупроқни бўйлама синиш бурчаги;
–тупроқ зичлиги, кг/м3;
W
–тупроқ
намлиги, %;
д
h
–искананинг кўтарилиш баландлиги, м;
д
–искананинг
майдалаш бурчаги, град.
3-расм. Икки ярусли юмшаткич иш органлари томонидан тупроқни
деформацияланиш зонасини аниқлашга оид схема
Қия тутқичли иш органи амалга оширадиган технологик жараѐннинг
характерига унинг қуйидаги элементлари таъсир кўрсатади: қия тутқич,
тутқич пичоғи, искана ва юмшатувчи пластина. Ишчи органнинг умумий
тортишга қаршилиги ушбу элементларнинг қаршилиги йиғиндисидан иборат.
Қия тутқичли иш органнинг умумий тортишга қаршилигини ифодаловчи
қуйидаги аналитик боғликликлар олинди:
18
Ёпиқ кесиш ҳолати учун:
)
7
(
.
)
sin(
cos
2
sin
)
cos
(sin
2
1
)
2
(
cos
cos
sin
2
)
sin(
)
sin(
cos
)
100
1
)](
cos
(sin
cos
)
(
)
(
sin
[
]
cos
)
sin(
)[cos
sin
(
sin
sin
2
)
sin(
)
sin(
)
cos
(
2
2
2
2
1
2
1
2
2
b
fpl
qbl
tg
H
qt
tg
Н
ctg
t
b
p
tg
Н
b
p
t
qH
tg
Н
b
p
W
f
аctg
b
g
l
tg
V
b
a
f
асtg
К
b
a
сos
t
qb
а
l
b
R
пд
пд
c
c
п
c
п
c
c
с
с
пр
н
с
сн
п
н
н
н
н
н
н
пр
н
с
сн
д
д
д
д
д
д
д
д
д
д
д
ф
ф
д
ф
д
д
д
п
пр
н
д
о
x
Ярим ѐпиқ кесиш ҳолати учун:
)
8
(
,
)
sin(
cos
2
sin
)
cos
(sin
2
1
)
2
(
cos
cos
sin
2
)
sin(
)
sin(
)
100
1
)}(
cos
2
cos
2
1
](
)
2
(
8
1
[
)
(
sin
{
]
cos
)
sin(
[cos
]
sin
8
)
2
(
)
sin
(
sin
[
sin
2
)
sin(
)
sin(
)
cos
(
2
2
2
2
2
1
2
1
1
1
2
2
1
2
2
1
1
1
2
2
b
fpl
qbl
tg
H
qt
tg
Н
ctg
t
b
p
tg
Н
b
p
t
qH
W
f
ctg
tg
b
Мtg
а
ctg
а
а
b
g
l
tg
V
ab
f
ctg
tg
b
Мtg
а
К
асtg
К
b
a
сos
t
qb
H
l
b
R
пд
пд
c
c
п
c
п
c
c
с
с
пр
н
с
сн
п
н
н
н
н
н
п
д
д
д
д
д
д
д
д
д
д
д
д
ф
ф
д
ф
д
д
д
п
пр
н
д
о
x
бунда
0
– пичоқ тиғи билан тупроқни эзишга солиштирма қаршилик, Па;
δ
–
искана тиғининг қалинлиги, м;
н
l
– иш органи пичоғининг тиғини узунлиги,
м;
д
t
– искананинг қалинлиги, м;
β
ф
– исканани чархлаш бурчаги, град;
f
–
тупроқни металл бўйича ишқаланиши коэффициенти;
η
– тупроқни силжишга
қаршилик коэффициенти, Па;
V
– агрегатнинг ҳаракат тезлиги, м/с;
β
н
– пичоқ тиғининг чархлаш бурчаги, град;
p
н
– пичоқнинг ишчи юзасига
19
тупроқнинг солиштирма босими, Па;
b
н
– пичоқ кенглиги, м;
p
с
– тутқичнинг
ишчи юзасига тупроқнинг солиштирма босими, Па;
b
c
– тутқич кенглиги, м;
p
сф
– тутқич фаскасига тупроқнинг солиштирма босими, Па.
Дала тахталари икки ярусли юмшаткичнинг таянчи ҳисобланади ва уни
қамраш кенглиги бўйича турғунлиги ва горизонтал текисликда тўғри чизиқли
ҳаракатини таъминлайди.
Дала тахтасининг кенглиги искана баландлиги
h
д
га тенг ѐки ундан
кичик бўлиши керак, акс ҳолда, исканадан чиқаѐтганда тупроқ унга тегади,
бу эса юмшаткичнинг қаршилигини оширади. Буни ҳисобга олган ҳолда:
.
2
,
7
см
h
b
д
nд
(9)
b
пд
= 7 см этиб қабул қиламиз.
Дала тахтасининг узунлигини эгат деворига босими рухсат этилган
қийматдан ошмаслиги шартидан аниқлаймиз
,
)
cos(
cos
]
[
cos
)
sin(
л
л
k
ср
nд
p
b
Ka
l
(10)
бунда
К
– тупроқнинг солиштирма қаршилиги, Па;
η
– юмшаткичнинг ф.и.к.;
θ
– юмшаткич дала тахтасининг тупроқ билан ишқаланиш бурчаги, град;
а
ср
–
юмшаткичнинг ўртача ишлов бериш чуқурлиги, м;
b
к
– иш органининг
қамраш кенглиги, м; [
p
] – дала тахтасининг эгат деворига жоиз бўлган
солиштирма босими, Па.
Ўтказилган назарий тадқиқотларга кўра,
а
ср
=0,35 м; [
p
]=5·10
4
Па;
K
=5·10
4
Па бўлганда
l
пд
≥ 0,16 м.
Қия тутқичли иш органининг турини танлаш учун иш органининг икки
тури билан тажрибавий тадқиқотлар олиб борилди: юқорида эгилган
тутқичли (ишлов бериладиган тупроқнинг устки қисмида); пастда эгилган
тутқичли (ишлов бериладиган тупроқнинг юзаси тагида). Тадқиқотларнинг
кўрсатишича, иш органларининг иккала тури агротехник ва энергетик
кўрсаткичлар бўйича бир-биридан жуда кам фарқ қилади. Шунинг учун
пастда эгилган тутқичли иш органи танлаб олинди, чунки унинг олдидан
дисксимон пичоқни тик ўрнатиш имконияти мавжуд.
Ўтказилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, иш органлари орасидаги
кўндаланг ва бўйлама масофалар тупроқни майдаланишига, анғизни
(ўсимлик қолдиқларини) сақланишига, тупроқ юзасининг нотекислиги ва
солиштирма тортиш қаршилигига ҳамда юмшаткични ишончли ишлашига
таъсир кўрсатади. Иш органлари орасидаги кўндаланг масофа 35 ва 40 см
ҳамда бўйлама масофа 50–60 см бўлганда, икки ярусли юмшаткичнинг барча
агротехник кўрсаткичлари талабларга мос келади, иш органларининг
тиқилиши юз бермайди.
20
Икки ярусли юмшаткичнинг турли схемаларини солиштирма
тадқиқотлари натижалари кўрсатишича, юқори ва пастки иш органлари
галма-гал жойлашган икки ярусли юмшаткич энг мақбул ҳисобланади.
Тадқиқотларга кўра, юқори ва пастки иш органлари галма-гал
жойлашган икки ярусли юмшаткичнинг солиштирма қаршилиги иккита
пастки иш органли юмшаткичга нисбатан 21,75% га кам бўлиши аниқланди.
Пластинанинг параметрларини асослаш учун кенглиги 5, 10, 15 ва 20 см,
узунлиги 5, 10, 15 ва 20 см, шунингдек, тутқич юзасига ўрнатиш бурчаги 5
дан 30° гача бўлган юмшатувчи пластиналар билан тадқиқотлар олиб
борилди.
Тажриба натижаларига кўра, юмшатувчи пластинани тутқич юзасига
нисбатан ўрнатилиш бурчаги
ε
5 дан 15° гача оширилганда иш органининг
тортиш қаршилиги дастлаб қисман ортди,
ε
нинг қийматини янада ошириш
эса унинг қийматини жадал ўсишига олиб келди. Юқори тезликларда
ε
бурчакни ошиши тортиш қаршилигини кескин оширди. Бурчак
ε
5 дан 25°
гача катталашганда тупроқнинг юмшатилиш даражаси яхшиланди. Бироқ,
бурчакни 25° дан катта қийматларида тупроқни ѐн томонга сурилиши
кузатилди, ўркачлар баландлиги агротехник талабларда кўрсатилган
меъѐрдан кўп бўлди. Шунинг учун юмшатувчи пластинани тупроқни
юмшатиш сифатини ошириш зарурияти бўлганда фойдаланиш лозим. Бунда
пластинанинг ўрнатиш бурчаги 25° дан катта бўлмаслиги керак.
Тажриба натижаларининг таҳлилига кўра, пластина кенглигини 5 дан 15
см гача катталашиши билан иш органининг тортишга қаршилиги жадал
ошади, бироқ юмшатиш сифати яхшиланади. Пластина кенглигини янада
ошириш, тортишга қаршиликка кам таъсир қилади. Пластина кенглигининг 5
дан 12 см гача катталашиши ўркач баландлигига сезиларли таъсир
кўрсатмайди. Кенгликни янада катталаштириш ўркачлар баландлигини
кескин оширади. Бунда унинг қиймати рухсат этилган қийматдан четга
чиқади.
Тадқиқотлар пластина узунлигининг 5 дан 10 см гача катталашиши иш
органининг тортишга қаршилигини дастлаб кам даражада ортишини,
узунликни янада ошириш эса уни жадаллик билан ўсишини кўрсатди.
Пластина узунлиги катталашиши билан тупроқ зарраларини пластина билан
ўзаро таъсирда бўлиш вақти ошади, бу эса тортишга қаршиликни ошишига
ва унинг олдида тупроқни уюлишига олиб келади.
Асосий агротехник талабларни бажариш учун пластинанинг узунлиги ва
кенглигининг мақбул қийматлари мос ҳолда 9–12 см ва 12–15 см бўлиши
лозим.
Тўртинчи боб «Ўркачли-поғонасимон шудгорловчи плугнинг
параметрлари ва технологиясини асослаш ҳамда тадқиқ қилиш»да
ўркачли-поғонасимон шудгорлаш технологияси ва уни амалга оширадиган
плугнинг
параметрларини
асослаш
бўйича
тадқиқот
натижалари
келтирилган. Патент ва илмий-тадқиқот ишларининг таҳлилидан келиб
чиққан ҳолда, такомиллашган технология ва текис шудгорлайдиган чизиқли-