Совершенствование технологии подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности | Каталог авторефератов

Совершенствование технологии подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности

CC BY f
1-82
0

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.
Поделиться
Уразова, М. (2023). Совершенствование технологии подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности . Каталог авторефератов, 1(1), 1–82. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/autoabstract/article/view/35821
0
Цитаты
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Актуальность и востребованность темы диссертации. С обретением Республикой Узбекистан государственного суверенитета возникла необходимость реорганизации структуры и содержания подготовки кадров, обусловившая утверждение Национальной программы по подготовке кадров, соответствующей положениям Закона Республики Узбекистан «Об образовании», ориентированного на «кардинальное улучшение кадрового потенциала системы образования, повышение престижа профессии воспитателя, учителя, преподавателя и научного работника»1.
Высокий профессионализм педагогических кадров во многом зависит от потенциала, полученного в высших образовательных учреждениях, от степени удовлетворения его образовательных потребностей и профессиональной подготовки. В этом контексте четко обусловлена необходимость «коренным образом пересмотреть всю систему нашего образования, расширить возможность для овладения профессиональными знаниями, усилить ориентацию на подготовку специалистов, способных работать в новых условиях, на новых, современных технологиях»2.
Следовательно, с особой остротой встает вопрос технологизации совершенствования системы высшего образования четкими, научно обоснованными образовательными процессами, ориентированными на диагностично-заданные цели, конструируемыми из отдельных технологических операций, алгоритмичными, гарантирующими определенный результат. В этой связи необходима «приоритетная подготовка педагогических кадров высшей квалификации для системы профессионального образования в области передовых педагогических технологий»3.
Востребованность в подготовке преподавателя нового типа, владеющего инновационными технологиями, позволяющими педагогически грамотно, технологично строить образовательный процесс, нашла свое подтверждение в: Указе Президента РУз «О коренном реформировании системы образования и подготовки кадров, воспитании совершенного поколения» от 10 июня 1997 г., № УП-1869; Постановлении Кабинета Министров РУз «О разработке и внедрении государственных образовательных стандартов для системы непрерывного образования» от 5 января 1998 г., № 5; Постановлении Президента РУз «О государственной Программе «Год гармонично развитого поколения» от 27 января 2010 г. № ПП-1271.
В условиях модернизации образования переход от теории к практике требует от будущих педагогов подготовки к деятельности особого типа. Такой деятельностью является проектирование и его главная концептуальная составляющая - проект. Приоритетность проектировочной деятельности в сфере образования обусловлена необходимостью развития профессионализма современного педагога, качественным показателем которого выступают такие умения, как: планирование, прогнозирование, моделирование, проектирование не только самого педагогического процесса, но и его результатов, перспектив развития, что обеспечит высокий уровень качества профессионального образования. В силу этого в процессе современной подготовки педагогических кадров высшего профессионального образования основной акцент делается на компетентностный подход, формирующий профессиональную компетентность будущего педагога на базе интеграции психолого-педагогического и профессионально-творческого направлений, развивающих у будущего педагога умения проектировать образовательные процессы на основе самопроектирования своей профессиональной деятельности и рефлексии.
В этом контексте возникла необходимость разработки новых концептуальных подходов в преподавании педагогических дисциплин, ориентирующих будущего педагога профессионального образования на освоение знаний и развитие умений проектирования собственной модели профессиональной деятельности в педагогическом процессе.
Сказанное стало объективной предпосылкой и фактором проведения данного исследования, в котором предпринята попытка решения обозначенных выше проблем современной педагогики.
Цель исследования заключается в научном обосновании и экспериментальной проверке технологии подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности и в выявлении педагогических путей ее совершенствования.
Научная новизна исследования диссертационного исследования заключается в следующем:
определены уровни проектировочной деятельности в структуре профессиональной компетентности педагога, раскрывающие способности обучаемых к оригинальному мышлению, направленному на продуцирование нового знания в форме проекта, характеризующегося рефлексивным подходом и самостоятельностью педагога;
разработана нетрадиционная форма занятия в обучении студентов педагогическим дисциплинам - занятие-концепт, обеспечивающее эффективность проблемно-модульного и заданного подходов к разработке инновационных технологий и их применении;
определены функциональные возможности педагогических дисциплин для обучения будущего педагога профессионального образования проектировочной деятельности, каждая из которых исходит из особенностей периода обучения студентов в высшем образовательном учреждении;
охарактеризована совокупность психолого-педагогических условий, базирующаяся на структуре педагогического процесса;
создана модель подготовки будущего педагога к проектировочной деятельности, осуществляющая поэтапную реализацию проектировочной компетентности будущего педагога профессионального образования, учитывающая содержательные особенности педагогических дисциплин каждого периода обучения студентов высшего профессионального образования.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
1. В диссертационном исследовании определены теоретические основы и роль проектирования в деятельности педагога: проектировочная деятельность будущего педагога профессионального образования связана с определением педагогических проблем, построением концепции педагогических проектов, созданием авторских технологий, отслеживанием результатов, коррекцией и рефлексией проектировочных действий.
2. Изучение и анализ теоретико-методологических основ педагогического проектирования позволили определить его возможности в подготовке студентов к проектировочной деятельности: создание, освоение, развитие нового в практике осуществляется через проектирование, которое концентрирует в себе творческую активность, рефлексию, выбор целей и средств.
3. Исследование показало, что содержание курсов педагогических дисциплин (в том числе и педагогической практике) является благодатным материалом для обучения проектированию. В диссертационной работе раскрыты возможности оптимизации исследуемого процесса за счет упорядочения, структурирования содержания и технологий подготовки будущих педагогов профессионального образования к проектировочной деятельности через проектирование.
4. Разработана и апробирована модель подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности, включающая в себя: методологические подходы (личностный, компетентностный, деятельностный, синергетически); принципы (центрация, адаптация, проективность, рефлексивность, динамичность, интегративность, индивидуальность); критерии (мотивационный, когнитивный, технологический и креативный).
5. Технология подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности, интегрирующая проблемномодульный и заданный подходы в разработку нетрадиционной формы занятия - концепта на основе использования новых технологий обеспечивает развитие мотивации как отражение потребности в овладении проектировочными способами создания и реализации собственных проектов в педагогическом процессе. Занятие-концепт способствует развитию потребности в овладении способами создания и реализации собственных проектов в педагогическом процессе.
6. В ходе исследования обоснована технология проектирования педагогического процесса, представленная следующими шагами: уточнение образовательного результата в форме компетенций определенного уровня; проектирование познавательной деятельности будущего педагога как типового элемента одной из общепедагогических технологий, избранной на основе анализа требуемых компетенций; подбор содержания учебного материала, отвечающего требуемому уровню образовательного результата, и соответствующая его интерпретация; выбор методов обучения, адекватных желаемому уровню активности познавательной деятельности будущего педагога; оценка ограничений применения данной технологии, накладываемых временными ресурсами, готовностью и заинтересованностью студента, продумывание потенциальных выборов обучающимися уровней изучения материала и возможных индивидуальных маршрутов обучения; разработка дидактического обеспечения всех возможных траекторий изучения темы, приводящих к различным уровням образовательного результата, а также других составляющих учебно-методического комплекса, в частности руководств студенту по выполнению заданий; продумывание мониторинга процесса и результатов обучения.
7. Знания, умения и навыки студентов по проектированию технологического процесса помогут им в усвоении основ проектирования педагогического процесса, изучаемых в курсе педагогических дисциплин, поскольку в содержании и технологиях того и другого процессов обнаруживается сходство этапов проектирования по ряду параметров. Это: подготовка к изобретательству, работа над изобретением, реализация изобретения, результат цели. При этом для каждого из этапов характерны методы проектирования новых идей; технические решения; выбор конструктивных решений, новые подходы к решениям; защита новых технических решений.
8. Диагностика реального состояния проблемы исследования подтвердила необходимость формирования готовности к проектировочной деятельности в процессе обучения в высшем образовательном учреждении.
9. Результаты экспериментальной работы показали, что будущие педагоги, занимающие активную позицию в образовательном процессе на занятиях в высших образовательных учреждениях, более быстро и гибко реагировали на возникающие в ходе педагогической практики нестандартные ситуации, преодолевали возникающие трудности в решении педагогических проблем и самостоятельно разрабатывали педагогические проекты.
10. Повышению эффективности процесса подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности в структуре профессиональной компетентности способствуют разработка и внедрение специальной дисциплины «Основы проектирования и конструирования технологий обучения», ориентированной на формирование у будущих педагогов профессионального образования проектировочных и конструктивных умений педагогической деятельности.
Реализованная в диссертации технология подготовки будущих педагогов профессионального образования к проектировочной деятельности, интегрирующая проблемно-модульный и заданный подходы с использованием новых и традиционных технологий, исходящая из особенностей каждого периода обучения студентов в высших образовательных учреждениях при изучении педагогических дисциплин, подтверждает эффективность и целенаправленность технологии подготовки будущего педагога профессионального образования к проектировочной деятельности.


background image

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ
ФАН ДОКТОРИ ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ БИР МАРТАЛИК

ИЛМИЙ КЕНГАШ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ

УРАЗОВА МАРИНА БАТИРОВНА

БЎЛАЖАК КАСБИЙ ТАЪЛИМ ПЕДАГОГИНИ ЛОЙИҲАЛАШ

ФАОЛИЯТИГА ТАЙЁРЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

13.00.05 – Касбий таълим назарияси ва методикаси

(педагогика фанлари)




ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент-2015


background image

2

УДК.371.126:331.7:371-3

Докторлик диссертацияси автореферати мундарижаси

Оглавление автореферата докторской диссертации

Content of the abstract of doctoral dissertation


Уразова Марина Батировна

Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш
технологиясини такомиллаштириш.......................................................................5

Уразова Марина Батировна
Cовершенствование технологии подготовки будущего педагога
професссионального образования к проектировочной деятельности…………..27

Urazova Marina Batirovna
Perfection of technology of preparation of future teachers of vocational education
to the designing activity...........................................................................................53

Эълон қилинган ишлар рўйхати
Список опубликованных работ
List of publications................................................................................................. 75


background image

3

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ
ФАН ДОКТОРИ ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ БИР МАРТАЛИК

ИЛМИЙ КЕНГАШ

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ

УРАЗОВА МАРИНА БАТИРОВНА

БЎЛАЖАК КАСБИЙ ТАЪЛИМ ПЕДАГОГИНИ ЛОЙИҲАЛАШ

ФАОЛИЯТИГА ТАЙЁРЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ

ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

13.00.05 – Касбий таълим назарияси ва методикаси

(педагогика фанлари)






ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент - 2015


background image

4

Докторлик диссертацияси мавзуси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси

ҳузуридаги Олий аттестация комиссиясида 30.09.2014/B2014.3/5Ped.04.01 рақам билан
рўйхатга олинган.

Докторлик диссертацияси Тошкент давлат педагогика университетида бажарилган.
Диссертация автореферати уч тилда (ўзбек, рус, инглиз) илмий-кенгаш веб-саҳифаси

(www.tdpu.uz)

ва

«ZiyoNET»

ахборот-таълим

порталида

(www.ziyonet.uz)

жойлаштирилган.

Илмий маслаҳатчи:

Муслимов Нарзулла Алиханович

педагогика фанлари доктори, профессор

Расмий оппонентлар:

Ходжабаев Анорбой Рустамович

педагогика фанлари доктори, профессор

Ломакина Людмила Юрьевна

педагогика фанлари доктори, профессор

Рузиев Эркин Искандарович

педагогика фанлари доктори, профессор

Етакчи ташкилот:

Бухоро давлат университети

Диссертация ҳимояси Тошкент давлат педагогика университети ҳузуридаги фан доктори

илмий даражасини берувчи 16.07.2013.Ped.04.01 рақамли илмий кенгаш асосидаги бир марталик
илмий кенгашнинг «29» декабрь 2015 йил соат 14

00

даги мажлисида бўлиб ўтади. (Манзил: 100011,

Тошкент шаҳри, Яккасарой тумани, Юсуф Хос Ҳожиб кўчаси, 103-уй. Тел.: (99871) 254-92-02;
факс: (99871) 215-54-20; e-mail:

tdpu_kengash@edu.uz)

.

Докторлик диссертацияси билан Тошкент давлат педагогика университетининг Ахборот-

ресурс марказида танишиш мумкин ( ...... рақами билан рўйхатга олинган).

Манзил: 100011, Тошкент шаҳри, Яккасарой тумани, Юсуф Хос Ҳожиб кўчаси, 103-уй. Тел.:

(99871) 254-92-02; факс: (99871) 215-54-20

Диссертация автореферати

2015 йил « » ноябрда

тарқатилди.

(

2015 йил «__»______________да ____________

- рақамли реестр баѐнномаси).



Ш.С.Шарипов

Фан доктори илмий даражасини бериш бўйича

илмий кенгаш раиси, п.ф.д.

Р.Г.Исянов

Фан доктори илмий даражасини бериш бўйича

илмий кенгаш илмий котиби, п.ф.н.

Ш.Э.Курбанов

Фан доктори илмий даражасини бериш бўйича

илмий кенгаш қошидаги илмий семинар раиси

п.ф.д., профессор


background image

5

Кириш (докторлик диссертацияси аннотацияси)

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.

Ўзбекистон

Республикаси давлат мустақиллигини қўлга киритиши билан «таълим

тизимининг кадрлар салоҳиятини тубдан яхшилаш, тарбиячи, ўқитувчи, муаллим

ва илмий ходимнинг касбий нуфузини ошириш»га

1

йўналтирилган Ўзбекистон

Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни ва Кадрлар тайѐрлаш миллий

дастури асосида кадрлар тайѐрлаш тузилмаси ва мазмунини қайта ташкил қилиш
зарурати юзага келди.

Педагогик кадрларнинг юксак профессионализми

кўп жиҳатдан олий

таълим муассасаларида шакллантирилган салоҳият, унинг таълимий

эҳтиѐжларини қондириш ва касбий тайѐргарлик даражасига боғлиқ. Шу
нуқтаи назардан «бутун таълим тизимимизни тубдан қайта кўриб чиқиш,

профессионал билимларни эгаллаш учун имкониятларни кенгайтириш, янги
шароитларда,

янги

замонавий

технологияларда

ишлашга

қодир

мутахассисларни тайѐрлашга йўналганликни кучайтириш»

2

зарурати юзага

келди.

Шунга кўра, олий таълим тизимини аниқ, илмий асосланган, алоҳида

технологик лойиҳалардан тузиладиган, алгоритмик, маълум натижани

кафолатлайдиган, қўйилган мақсадларга диагностик йўналтирилган

таълимий жараѐнлар билан такомиллаштиришни технологиялаштириш
масаласи долзарб аҳамият касб этади. Шу муносабат билан «касб таълим

тизими учун олий малакали илмий-педагог кадрларни ҳамда илғор педагогик
технологиялар соҳасида илмий кадрларни устувор равишда тайѐрлаш»

3

муаммоси ўз ечимини кутмоқда.

Янги типдаги таълим жараѐнини юқори педагогик саводли, технологик

тарзда ташкил қилиш имконини берадиган илғор педагогик технологияларни
эгаллаган ўқитувчиларни тайѐрлашга бўлган талаб Ўзбекистон Республикаси

Президентининг 1997 йил 10 июндаги ПФ-1869 «Таълим ва кадрлар
тайѐрлаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш, баркамол авлодни тарбиялаш

тўғрисида»ги Фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
1998 йил 5 январдаги «Узлуксиз таълим тизими учун давлат таълим

стандартларини ишлаб чиқиш ва жорий қилиш тўғрисида»ги 5-сонли

Қарорида ўз тасдиғини топди; Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2010 йил 27 январдаги № ПҚ-1271 сонли «Баркамол авлод йили» давлат

дастури ҳақида»ги қарори.

Таълимни модернизациялаш шароитида назариядан амалиѐтга ўтиш

бўлажак педагоглардан алоҳида типдаги фаолиятга тайѐргарликни талаб
этади. Бундай фаолият лойиҳалаштириш бўлиб, унинг асосий концептуал

таркибий қисми лойиҳа саналади. Таълим соҳасида лойиҳалаштириш

1

Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. – Тошкент:

Шарқ, 1998. – Б. 44.

2

Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Йигирма томлик. – Тошкент: Ўзбекистон, 1995. –

Т.5. – Б.329.

3

Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиѐтининг пойдевори. – Тошкент:

Шарқ, 1998. – Б.50.


background image

6

фаолиятининг устуворлиги замонавий педагог профессионализмини

ривожлантириш зарурати билан белгиланадики, унинг сифат кўрсаткичлари
нафақат педагогик жараѐннинг ўзини, балки унинг натижалари, ривожланиш

истиқболларини

режалаштириш,

ташхислаш,

моделлаштириш,

лойиҳалаштириш кўникмаларини шакллантиради ҳамда касбий таълимни
юқори даражада такомиллаштиришни таъминлайди. Шунга кўра, олий

касбий таълим педагогик кадрларини тайѐрлашнинг замонавий тизимида
таълим жараѐнларини лойиҳалаштириш кўникмасини ривожлантирадиган

психологик-педагогик ва касбий-ижодий йўналишларни интеграциялаш
негизида бўлажак педагогнинг касбий компетентлигини шакллантиришга

алоҳида урғу берилмоқда.

Олий таълим тизимида бўлажак касбий таълим педагогини билимларни

ўзлаштириш ва касбий фаолият моделини лойиҳалаштириш кўникмаларини
ривожлантиришга йўналтирадиган янги концептуал ѐндашувларни ишлаб

чиқиш зарурати ҳозирги глобаллашув шароитида кун тартибига кескин
қилиб қўйилмоқда.

Қайд этилганлар замонавий педагогиканинг юқорида кўрсатилган

муаммолари ечимига қаратилган мазкур тадқиқотни амалга ошириш учун

объектив замин ва омил бўлди.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланишининг устувор йўналишларига боғлиқлиги.

Мазкур

тадқиқот

Ўзбекистон

Республикасида

фан

ва

технологияларни

ривожлантиришнинг устувор йўналишлари АЛ-1 «Жамиятнинг маънавий-

ахлоқий ва маданий ривожланиши, ўзбек халқи ва давлатчилиги тарихи,
таълимнинг узлуксизлиги ва узвийлиги, баркамол авлодни тарбиялаш

масалаларини тадқиқ қилиш»га мос равишда амалга оширилган.

Диссертациянинг мавзуси бўйича хорижий илмий тадқиқотлар

шарҳи.

педагогик лойиҳалаштириш ва бўлажак педагогларни лойиҳалаш

фаолиятига

тайѐрлаш

технологияларини

такомиллаштиришга

оид

тадқиқотлар Princeton university (АҚШ), Association for Educational
Communications and Technology – AECT (АҚШ), Belfield pedagogical
university (Германия), National Advice on pedagogical technology (Англия),
Centre of increasing to pedagogical qualification on base Manchesters university

(Англия); Таълим Академияси (Россия), Педагогик технологиялар ҳар хил
(Россия), »Таълим технологиялари навигатори» Ахборот-методик маркази

(Россия) каби тан олинган илмий марказ ва олий таълим муассасаларида
олиб борилмоқда.

Тадқиқот муаммоси бўйича илмий-амалий жиҳатдан салмоқли

натижаларга

эришилган:

жумладан,

бўлажак

ўқитувчиларни

лойиҳалаштириш ва моделлаштиришга йўналтирадиган ѐндашувлар,
методлар тизимини шакллантириш имконини берадиган олий педагогик

мактабда ўқитишнинг лойиҳали-конструктив жараѐни мазмуни ишлаб
чиқилган (Princeton university), педагогик технологияларни тадқиқ қилиш

бўйича халқаро алоқалар мувофиқлаштирилган (Association for Educational


background image

7

Communications and Technology – AECT);

назарий (университетда ўқиш) ва

амалий (референдариат) икки босқичдан иборат таълимга интегратив ѐндашув
асосида олий педагогик таълим жараѐнини лойиҳалаштириш жорий қилинган
(Belfield pedagogical university);

тьюториалларни ташкил қилиш воситасида

академик ва шахсий кузатув вазифасини бажарадиган, семинарлар,
консультациялар, ўзлаштириш устидан назорат ўтказадиган, масофавий таълим

тартибида талабаларга ѐрдам кўрсатадиган бўлажак педагогларни тайѐрлаш
тьюторлик тизими муваффақиятли фаолият кўрсатмоқда (National Advice on
pedagogical technology); талабаларни педагогик технологияга ўргатишга
йўналтирилган, педагогик ўқув вазифаларини лойиҳалаш, кейин эса назарий

билимларни амалиѐтчилар таълим муассасасига чиққунига қадар турли ўқув-
тарбиявий вазиятларда қўллашни машқ қилиш имконини берадиган тренинглар

тизими ишлаб чиқилган (Manchesters university); бўлажак педагогларнинг
лойиҳалаштириш кўникма ва малакаларини ривожлантиришга оид

таълимнинг янги (ҳамкорликда, турли даражали, ривожлантирувчи,
дастурлаштирилган ўқитиш) технологиялари ишлаб чиқилиб педагогик

амалиѐтга жорий қилинган, (Россия педагогик технологиялар маркази);
билишга мотивациялаш, лойиҳалаш фаолиятини ташкил қилишга қаратилган

замонавий таълим ва ахборот технологиялари (оптик эффектлар, 3D-таълим

заллари)ни ўрганиш бўйича лабораториялар фаолият кўрсатмоқда (Россия
«Таълим технологиялари навигатори» Ахборот-методик маркази).

Замонавий босқичда бўлажак педагогни лойиҳалаштириш фаолиятига

тайѐрлашда интеллектуал-лойиҳалаштириш технологиялар тизими бўйича

тадқиқотлар устувор аҳамият касб этади; компетенцияларни таълим
дастурларини лойиҳалашнинг бошланғич асоси сифатида декомпозициялаш

стратегияси ишлаб чиқилмоқда; педагогик лойиҳалашнинг муайян педагогик
таълим тизими фаолият кўрсатаѐтган тарихий, сиѐсий, иқтисодий ва

демографик шароитларни ҳисобга оладиган методик модели яратилмоқда.

Диссертация мавзуси бўйича хорижий илмий тадқиқотлар шарҳи,

касбий таълимни модернизациялашнинг замонавий муаммолари қаторида
бўлажак педагогларнинг турли халқаро лойиҳаларда иштирок этиш, ўзининг

лойиҳалаштириш

фаолиятини

амалга

оширишга

тайѐрлиги

каби

муаммоларни аниқлаш имконини берди.

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.

Педагогик назарияда

педагогнинг касбий тайѐргарлигини ўзини ўзи такомиллаштиришга тайѐрлик
парадигмасида кўриб чиқиш учун маълум омиллар юзага келди. Илмий

тадқиқотлар таҳлили мутахассиснинг ўзини ўзи такомиллаштиришга
тайѐрлаш масаласи ҳар томонлама ишлаб чиқилганлигини кўрсатади. Шу

жумладан, педагогик назарияда ўқитувчининг ўзини ўзи такомиллаштиришга
касбий тайѐргарлигини ўрганиш учун маълум асослар шакллантирилган;

Н.В.Кузьмина, В.А.Сластѐнин томонидан ижодкор шахснинг касбий

фаолиятда ўзини ўзи муваффақиятли сафарбар қилиши учун ўқитувчининг ва

талаба ҳамкорлиги вазиятида, ижодий таълим муҳитида ўзаро таъсирлар
кўрсатишнинг педагогик омиллари белгиланган:


background image

8

ватанимиз психологлари С.С. Отамуратов

4

, Н.С.Сафаев

5

лар шахс

миллий ўз-ўзини англашнинг психологик хусусиятларини тадқиқ қилган;

А.Абдукадиров

6

, Н.Н.Азизходжаева

7

, У.Ш.Бегимкулов

8

У.К.Толипов

9

,

Н.С.Сайидахметов

10

, Э.Р.Юзликаева

11

ларнинг олий таълим муассасаларида

таълимни интенсивлаштириш ва педагогик ҳамда ахборот технологияларини
таълим жараѐнига тадбиқ этишга доир тадқиқотлари амалга оширилган;

Р.Ахлиддинов,

У.И.Иноятов,

Э.А.Сейтхалилов,

Ш.С.Шарипов,

Э.Р.Юзликаева

12

тадқиқотларида республикамизда таълим муассасаларини

бошқариш модделларини яратиш ва жорий қилиш масалалари ўрганилган;

Хорижлик олимлар: Г.С.Альтшуллер, Дж.Джонсон, Я.Дитрих,

В.Х.Килпатрик,

Е.Коллингс,

П.Хилл,

Л.Тондллар

томонидан

лойиҳалаштириш жараѐнида лойиҳалаштирувчи шахснинг ижодий салоҳияти

билан ихтирочилигининг алоқадорлиги назариясини ишлаб чиқишга
қаратилган тадқиқотлар олиб борилган;

В.Л.Матросова, М.Х.Махмудов

13

, Г.Е.Муравьева, З.М.Сундукова

тадқиқотлари таълим жараѐнлари, ўқув режалари ва дидактик тизимларни

лойиҳалаштириш муаммосига бағишланган;

педагогик лойиҳалаштириш жараѐнида мақсадни белгилаш ва уни

оптималлаштиришнинг

турли

жиҳатлари,

таълим

жараѐнини

лойиҳалаштириш муаммоси В.В.Краевский, И.Л.Лернер, В.В.Краевский,

И.Л.Лернер, В.И.Машбиц, Б.В.Сазоновларнинг илмий тадқиқотларида

ўз аксини топган;

Р.Г.Исянов

14

, Н.А.Муслимов

15

, Ш.С.Шарипов

16

ларнинг илмий ишларида

ўқув жараѐни ва бўлажак ўқитувчининг касбий тайѐргарлигини
такомиллаштириш муаммолари тадқиқ қилинган.

4

Отамуратов

С.С

.

Национальное

самосознание социально активной части молодежи его

функционирование в условиях независимости Узбекистана (социологический анализ): Автореф. дис…канд.
соц. наук. – Ташкент: НУУ, 2000. – 20 с.

5

Сафаев Н.С. Психологические особенности национального самосознания студенческой молодежи.:

Автореф. дис. … доктора псих. наук. – Ташкент:

НУУ

, 2005. – 38 с.

6

Абдуқодиров А. Таълимда инновацион технологиялар. – Тошкент: Истеъдод, 2008. – 180б.

7

Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и педагогическое мастерство / Учеб. пособие для магистров

всех специальностей. – Ташкент: ТГПУ, 2003. – 193с.

8

Бегимкулов У.Ш. Педагогик таълим замоновий ахбороттехнологияларни жорий этишининг илмий-назарий

асослари. – Тошкент: Фан, 2007. –143 б.

9

Толипов У.К. Педагогические развития общетрудовых и профессиональных умений и навыков в системе

высшего образования: Автореф. дис. … доктора пед. наук. – Ташкент, 2004. − 51 с.

10

Сайидахметов Н.С. Педагогика амалиетида янги технологияларни куллаш. – Ташкент: Янги авлоди, 2001.

– 154 б.

11

Юзликаева Э.Р. Теория и практика подготовки учителя к диагностической деятельности: Автореф. дис. …

доктора пед. наук. – Ташкент: ТГПУ, 2012. – 42 с.

12

Қурбонов Ш.Е., Сейтхалилов Е.А., Иноятов У.И., Юзликаева Е.Р., Шарипов Ш.С. Кадрлар тайѐрлаш

миллий модели ва дастури: «Ислом Каримов модели» - Ўзбекистон мустақиллигининг юксак ютуғи ва
натижаси./ Ўқув қўлланма. – Тошкент: ТДПУ, 2013. – 234 б.

13

Махмудов М.Х .Таълим дидактик лойихалашнинг назарий асослари : Пед. фан. док. … дис. − Тошкент,

2004- 269 б.

14

Исянов Р.Г. Кластерный подход в формировании модульной компетентности преподавателей высших

образовательных учреждений. − Ташкент: ТГПУ, 2014. − 69 с.

15

Муслимов Н.А. Касб таълими укитувчисини касбий шакллантиришнинг назарий-методик асослари: Пед.

фан. док. … дис. автореф. − Тошкент: ТДПУ, 2007. − 47 б.


background image

9

Бўлажак педагогнинг касбий тайѐргарлигини такомиллаштиришни

чуқурлаштиришга жиддий ҳисса бўлиб қўшилган мазкур тадқиқотлар ушбу
диссертация муаллифига ўз олдига қўйган илмий муаммони педагогнинг ўз

фаолияти натижаларини олдиндан кўра билиш кўникмасини ўз ичига олган

лойиҳалаштириш компетенцияси нуқтаи назаридан тадқиқ қилиш учун
самарали имконият яратди.

Диссертация мавзусининг диссертация бажарилаѐтган олий таълим

муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги

қуйидаги

лойиҳаларда ўз аксини топган:

Тошкент давлат педагогика университети (ИТД-1-148, 2012-2014) нинг

«Касбий таълим мазмунини модернизациялаш асосида ўқитувчиларнинг
касбий компетентлигини шакллантириш технологияси» ҳамда ОЎМТВ

қошидаги олий ва ўрта махсус таълимни ривожлантириш Маркази (ИТД-1-
171, 2012-2014)нинг «Талабаларни олий педагогик таълим тизимида

бошқарув фаолиятига тайѐрлаш тузилмаси ва мазмуни» мавзусидаги илмий
амалий дастури.

Тадқиқотнинг мақсади

бўлажак касбий таълим педагогини

лойиҳалаштириш фаолиятига тайѐрлаш технологиясини илмий асослаш ва

экспериментал текшириш ҳамда уни такомиллаштиришнинг педагогик шарт-

шароитларини аниқлашдан иборат.

Белгиланган мақсадга мувофиқ қуйидаги

тадқиқот вазифалари

ҳал

қилинди:

касбий

компетентлик

тузилмасида

бўлажак

педагогнинг

лойиҳалаштириш фаолияти моҳияти ва даражаларини аниқлаш;

инновацион технологияларни қўллашда муаммоли-модулли ва мақсадли

ѐндашувларнинг самарадорлигини таъминлайдиган ноанъанавий шакл
машғулот-концептни ишлаб чиқиш;

бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаштириш фаолиятига

тайѐрлашда педагогик фанлар мазмуни ва функционал имкониятларини очиб

бериш;

бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаштириш фаолиятига

тайѐрлашнинг педагогик-психологик шарт-шароитлари ва тамойилларини

тавсифлаш;

бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаштириш фаолиятига

тайѐрлаш моделини яратиш ва босқичли синовдан ўтказиш.

Тадқиқотнинг

объекти

бўлажак касбий таълим йўналиши

педагогларининг

олий

таълим

муассасасидаги

касбий-педагогик

тайѐргарлигини такомиллаштириш жараѐни.

Тадқиқотнинг предмети

бўлажак касбий таълим педагогини

лойиҳалаштириш фаолиятига тайѐрлашнинг муаммоли-модулли ва мақсадли

ѐндашувлар интеграциялашган технологиясини ишлаб чиқиш ҳамда

16

Шарипов Ш.С. Педагогические условия формирования изобразительского творчества студентов (На

примере факультетов Труда и профессионального образования): Автореф. дис. ... канд. пед. наук. – Ташкент:

УзНИИПН,

2000 - 20 c.


background image

10

амалиѐтга жорий этиш.

Тадқиқотнинг усуллари

: мақсадга эришиш ва қўйилган вазифаларни

ҳал қилишда қуйидаги методлар мажмуидан фойдаланилди: психологик-

педагогик

ҳодисаларнинг

тизимли

таҳлили,

педагогик жараѐнни

моделлаштириш, педагогик жараѐнни лойиҳалаш вазифаларини мавҳумлаш
ва конкретлаштириш ҳамда уларни ҳал қилиш усулини белгилаш, кузатиш,

тажриба-синов, суҳбат, ташхислаш, сўровнома, талабалар лойиҳаларини
ўрганиш, натижаларни математик ва статистик қайта ишлаш.

Тадқиқотнинг илмий янгилиги

қуйидагилардан иборат:

педагогнинг касбий компетентлиги тузилмасида лойиҳалаштириш

фаолиятининг янги билимни лойиҳа кўринишида индивидуал маҳсуллашга
йўналтирадиган оригинал фикрлаш салоҳияти ривожланганлигини очиб

берадиган рефлексия ва педагогнинг мустақиллигини тавсифловчи ижодий
даражалари аниқланди;

педагогик фанлар таълимида инновацион технологияларни қўллаш

бўйича муаммоли-модулли ва мақсадли ѐндашувлар самарадорлигини

аниқлашга қаратилган ноанъанавий шакл - машғулот-концепт ишлаб
чиқилди;

педагогик туркум фанларнинг бўлажак касбий таълим педагогини

лойиҳалаштириш фаолиятига ўргатишга боғлиқ функционал имкониятлари
белгиланди;

педагогик жараѐн тузилмасида мавжуд педагогик-психологик шартлар

мажмуи тавсифланди;

бўлажак

касбий

таълим

педагогининг

лойиҳалаштириш

компетентлигини босқичма-босқич амалга оширадиган ҳамда, олий касбий

таълим йўналишига мансуб педагогик туркум фанларнинг мазмуний
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда лойиҳалаштириш фаолиятига тайѐрлаш

модели яратилди.

Тадқиқотнинг амалий натижаси

қуйидагидан иборат:

ташхис-технологик фикрлаш муаммосини амалга оширадиган педагогик

фанлар курсидан иборат бўлган лойиҳалаш фаолитияга қаратилган

муаммоли-модул ва вазифавий ѐндашишлар доирасида ҳамкорликдаги

фаолият шакллари технологик жиҳатдан ишлаб чиқилган;
педагогик олий таълим амалиѐтига бўлғуси педагогни лойиҳалаш

фаолиятига тайѐрлашда педагогик лойиҳалаш масалалари бўйича маъруза-
семинарлар машғулотлари мавзулари кўзда тутиладиган танлов бўйича

«Ўқитиш технологияларини лойиҳалаштириш ва конструкциялаш асослари»
махсус фани дастури жорий этилган;
лойиҳавий қобилият ва ҳаракатларни ривожлантиришга мақсадли
қаратилган муаммонинг ташхис-прогностик тавсифлари бўйича ўз

тахминларини келгусида ҳимоялашга эга тадқиқот мавзусини исбот орқали
ѐритиб беришга оид ҳамкорликдаги ишни кўзда тутадиган талабаларнинг

гуруҳ билан лойиҳалаш фаолияти шакли ишлаб чиқилган;
«фрейм муаммони» ишлаб чиқиш ва ўқув жараѐнининг тузилмавий

бирлиги сифатида машғулотлар ѐки ўқув мавзуси технологик хариталарини


background image

11

лойиҳалаш бўйича амалий қаратилган машғулотларнинг янги шакллари

синовдан ўтказилган.

Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги

бошланғич назарий-

методик нуқтаи назарларнинг аниқланганлиги; реал педагогик амалиѐт ва

педагогик тажриба таҳлили; тадқиқотнинг мантиқий асосланган дастури;
қўйилган мақсадга эришиш ҳамда тадқиқот вазифаларини ҳал қилиш учун

компетентлилик,

тизимли

ѐндашув,

лойиҳалашнинг

рефлективлик,

интегративлик тамойилларининг қўлланганлиги; тажриба-синов натижалари

ва уларнинг педагогик тадқиқотларга қўйиладиган замонавий талабларга
алоқадорлиги; Россиянинг етакчи таълим муассасаларида стажировка ўташ

ҳамда, педагогик лойиҳалашнинг ҳолатини бевосита кузатиш ва ўрганиш
билан таъминланди.

Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти

.

Тадқиқотнинг илмий аҳамияти шундаки, олинган натижалар бўлажак касбий

таълим педагогини лойиҳалаштириш фаолиятига тайѐрлашнинг мазмуний ва
технологик асосларини назарий жиҳатдан бойитишда қўлланиши мумкин.
Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти турли бакалавр таълим
йўналишлари ва магистратура мутахассисликлари бўйича кадрлар

тайѐрлашга доир олий таълимнинг Давлат таълим стандартларига

киритилиши; «Умумий педагогика назарияси ва амалиѐти» фанидан
дарсликлар яратиш; олий таълим ҳамда ўрта махсус, касб-ҳунар таълим

муассасалари, шунингдек, малака ошириш курсларида педагогик
лойиҳалаштириш бўйича махсус курсларни ишлаб чиқиш ва ўтказишда

қўлланиши мумкинлиги билан белгиланади.

Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.

Олинган илмий

натижалар қуйидаги ишларда татбиқ қилинган:

бакалавриат таълим йўналишлари учун мўлжалланган (32-002 рақам

билан рўйхатга олинган) «Умумий педагогика назарияси ва амалиѐти»
дарслигида «муаммо фрейми» ва ўқув модули, машғулотларнинг технологик

харитасини ишлаб чиқиш бўйича лойиҳалаштириш малакаларини
ривожлантиришга қаратилган машғулотларнинг ноанъанавий шакли -

машғулот-концепт тавсифида;

бакалавриат

таълим

йўналишлари

ҳамда

магистратура

мутахассисликлари Давлат таълим стандарти (12.08.14 да «Ўзстандарт»

агентлиги томонидан тасдиқланган № 1- 2570) мазмунига педагогик
вазифаларни

ҳал

қилишнинг

педагогик

вазият

динамикасини

лойиҳалаштириш, ўқиш натижаларини ташхислаш, ўрганилаѐтган ўқув
фанини ўзлаштиришнинг зарур даражаларини аниқлашга йўналтирилган,

педагогик назорат ва коррекцияни ўз ичига олган педагогик вазифалар
алгоритмида;

nkras.ru/books/monogr.html

халқаро расмий сайтларида жойлаштирилган

«Инновацион таълим технологиялари: назария ва амалиѐт» (Saint-Lousi, MO

USA Publishing House Science and Innovation Centеr, 2013) халқаро илмий
тадқиқотида таълим олувчилар билан биргаликда ижод ва ҳамкорликни

конструкциялаш тамойилларини амалга ошириш мантиқига қурилган


background image

12

педагогнинг

конструктив-лойиҳалаштириш

имкониятлари

таърифи

(метарефлексив процедуралар) да.

Тадқиқот натижаларининг апробацияси.

Диссертациянинг асосий

мазмуни ва 2005-2015 йиллардаги тажриба-синов ишларининг натижалари

халқаро ва минтақавий семинарларда, конференцияларда (Москва, Тошкент,
Урганч, Украина, Санкт-Петербург, Прага); ОТМ ўқитувчилари малака

ошириш курсларида (Москва, Тошкент); Плеханов номидаги Россия
иқтисодиѐт академиясининг Тошкент шаҳридаги филиали, Тошкент давлат

шарқшунослик институти, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика
университети, Наманган муҳандислик-педагогика институти, Бухоро

муҳандислик-технологик институтида ташкил қилинган семинар ва давра
суҳбатларида, Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети

ҳузуридаги 16.07.2013 Ped.04.01 Ихтисослашган кенгаш қошидаги илмий
семинарда ўқитувчилар, таълим муассасалари раҳбарлари олдида баѐн

қилинган ва маъқулланган.

Тадқиқот

натижаларнинг эълон қилиниши.

Диссертацион

тадқиқотнинг асосий ғоя ва натижалари 2 та монография, 1 дарслик, 7 та ўқув
қўлланма, халқаро ва республика илмий журналларида 29 та мақола, 18 та

конференция материалларида ўз аксини топган.

Диссертациянинг ҳажми ва тузилиши.

Диссертация кириш, 4 боб, 260

саҳифа матн, 34 та жадвал, 12 та расм, хулоса ва тавсиялар, фойдаланилган

адабиѐтлар рўйхати ҳамда иловалардан иборат.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Кириш қисмида

диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати

асосланган; муаммонинг ўрганилганлик даражаси ѐритилган; тадқиқот
мақсади ва вазифалари, объекти шакллантирилган; илмий янгилиги баѐн

қилинган; олинган натижаларнинг ишончлилиги асосланган; назарий ва
амалий аҳамияти, натижаларнинг амалиѐтга жорий этилиши ѐритилган,

эълон қилинган ишлар, диссертациянинг тузилиши борасида маълумотлар
келтирилган.

«Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига

тайѐрлашни тадқиқ қилишнинг назарий-методологик асослари»

деб

номланган биринчи бобда касбий таълим назарияси ва амалиѐтида

лойиҳалаш муаммосининг ҳозирги ҳолати ѐритилган; бўлажак касбий таълим
педагогининг касбий компетентлиги тузилмасида лойиҳалаш фаолияти

таърифланган; бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига
тайѐрлаш методологияси тадқиқ қилинган.

Педагогик таълим назариясида лойиҳалаш қуйидагича икки жиҳатдан

таҳлил қилинади. Биринчи - ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан педагогик

лойиҳалаш технологик лойиҳалаш жараѐнига ўхшашликда кўриб чиқилади.
Бунда тегишли босқичлар бошланғич материални танлаш, унинг хоссалари

даражалари ва тайѐр маҳсулот сифати талабларини белгилаш, технологик
жараѐннинг бориши ва тайѐр маҳсулот сифати устидан назорат методларини

аниқлашга қаратилади (Д. Диксон, Я. Дитрих, Гиг Джон Ван, Э.Ф.Зеер, Н.А.


background image

13

Зеленко, З.Ф.Мазур, W.N.Chambers, E.L.Cowen).

Иккинчи - ижтимоий-педагогик жиҳатдан лойиҳалаштириш педагогик

воқеликни ўзгартириш ва шахсий ўсишни таъминлашга қаратилган фаолият

сифатида қаралади.

Тадқиқотларда

(Н.А.Алексеев,

В.С.Безрукова,

Г.М.Муравьева)

аниқланганки, лойиҳалаш жараѐн сифатида меъѐрий ва ижодий характерга эга.

Бир томондан, лойиҳалаш жараѐни меъѐрланган, ўз босқичлари, амалга ошириш
тамойиллари ва усулларига эга. Бошқа томондан, педагогнинг ижодий қадриятли

йўналганлигига таянади.

Педагогик таълим назариясида лойиҳалаш муаммосини ишлаб чиқишда

у "фаолият" тушунчаси билан узвий боғланган ва фаолиятнинг тахминий
вариантларини яратиш ҳамда унинг натижаларини ташхислашдан иборат,

деб қаралган тадқиқотлар (А.Н.Леонтьев) алоҳида ўрин тутади. Мазкур
фаолиятда асосан лойиҳалаш ғоялари ва унинг ечимларини генерациялаш,

ишлаш ва интеграциялаш, лойиҳалашнинг ижобий натижаси саналади.

Бизнинг тадқиқотимизда лойиҳаловчи бўлажак касбий таълим педагоги

саналади. У фақат фаолият усуллари ҳақидаги билими, тажрибаси, фикрлаш
тарзи, воқеликка ҳиссий-қадриятли муносабати орқали ижобий натижага

эришиши мумкин (Н.А.Алексеев, Г.М.Муравьева).

Лойиҳалашда муайян

педагогик-технологик вазифаларни ҳал қилиш натижаси ифодаланган бўлиб,
муайян ғояни яратиш, конструкциялаш ва амалиѐтда фойдали натижагача

етказишни кўзда тутади (В.С.Безрукова). Шунга кўра, ушбу тадқиқотда
лойиҳалаш таълимнинг технологик жараѐнини лойиҳалаш, ташкил қилиш ва

таҳлил этишни ўз ичига олган касбий-педагогик фаолият тури сифатида
тавсифланади.

Аѐнки, лойиҳалаш фаолияти тузилмасида фаолиятнинг икки даражаси

кузатилади: лойиҳалашнинг лойиҳа кўринишидаги янги билимларни

яратишни кўзда тутадиган ижодий характери; илғор педагоглар тажрибасини
ўрганиш асосида яратилган лойиҳада педагог шахсини акс эттирадиган

лойиҳалашнинг индивидуал характери. Лойиҳалаш фаолиятини педагогнинг
касбий компетенциясининг педагогик фаолиятни амалга оширишга назарий

ва амалий тайѐргарлиги бирлигини ифодалайдиган ва касбий сифатини

тавсифлайдиган қисми сифатида қараш зарур (В.А.Сластенин). Лойиҳалаш
фаолиятига

назарий

тайѐргарлик

-

лойиҳалаш

кўникмалари ва

компетенциялар мажмуини юқори даражада эгаллаганлик ҳисобланади.
Г.Е.Муравьева лойиҳалаш кўникмаларига дидактик жараѐн ривожининг

натижасини олдиндан кўра билиш сифатида ташхислаш; лойиҳани амалга
оширишни режалаштириш; моддий воситаларни яратишга доир технологик

жараѐнни конструкциялаш; объект ҳақида янги ахборот олишни
моделлаштириш масалаларини киритади.

В.А.Сластенин, Н.В.Кузьминалар бўлажак педагогнинг лойиҳалаш

фаолиятига назарий тайѐргарлигини белгилайдиган компетенциялар

мажмуига педагогик фаолиятни ўз-ўзини такомиллаштиришни таъминловчи
рефлексив;

ўзининг

методик

даражасини

ошириш

қобилиятини

ривожлантирувчи когнитив; ахборот олиш ҳамда уни қўллашга оид кўникма ва


background image

14

малакаларни шакллантирувчи маърифий; оғзаки ва ѐзма мулоқот технологиясини

ривожлантирадиган коммуникатив; ўзининг касбий компетентлиги моҳиятини
англашга йўналтирадиган ижтимоий компетенцияни киритади. Лойиҳалаш

кўникмалари ва компетенциялар мажмуидан иборат назарий тайѐргарлик

бўлажак педагогда амалда лойиҳалаш компетентлигини эгаллашга олиб
келадиган фаолиятнинг ҳам ижодий, ҳам индивидуал даражалари очилишини

таъминлайди. 1-расм.

Педагогик лойиҳалаш муаммосига бағишланган ишларнинг назарий

таҳлили ва тажриба-синов натижалари лойиҳалаш фаолиятининг «билим» –
«билим + тажриба» – «билим + тажриба + мустақиллик» каби уч босқичда

кечадиган, бўлажак педагогнинг индивидуаллиги ва ўз-ўзини касбий
такомиллаштиришга

тайѐрлигининг

намоѐн

бўлишини

таъминлайдиган

лойиҳалаш кўникмалари ва компетенциялар мажмуини юқори даражада
эгаллаганлик сифатидаги таърифини шакллантириш имконини берди.

1-расм. Касбий компетентлик тузилмасида лойиҳалаш фаолияти

Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, бўлажак касбий таълим

педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш янги: талабанинг ўқув-билув

фаолиятидан мутахассиснинг касбий фаолиятига ўтишни таъминлайдиган
контекстуал таълим (А.А.Вербицкий); ахборотни жадвал, матрицалар

кўринишида тизимлаштириш имконини берадиган фреймли ўқитиш
(М.Н.Минский)

технологиялари

амалга

оширилганда;

ўқитишнинг

замонавий: бўлажак педагогни педагогик касб чўққилари томон ўзини ўзи
ҳаракатлантиришга йўналтирилган акмеологик (Н.В.Кузьмина); педагогик

жараѐнни ва унинг субъектлари билан ўзаро таъсирни ўрганадиган
аксиологик (В.А.Сластѐнин) ѐндашувлардан фойдаланилганда ўз ижобий

ечимини топади. Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига
тайѐрлаш муаммоси таҳлили асосида методологик: таълим олувчининг

ўзлаштирилган билим ва кўникмаларни касбий фаолиятда қўллашга

КАСБИЙ КО МПЕТЕНТЛИК ТУЗИЛМАСИДА ЛО ЙИҲАЛАШ ФАО ЛИЯТИ

Назарий тайѐргарлик

Лойиҳалаш фаолияти

тузилиши

Амалий тайѐргарлик

Ижодий

даража

:

Шахсий даража

:

1.Модел-
лаш тириш
2.Режалаш

тириш
3.Т узиш-
4.Олдин-

дан айта

билиш

Лойиҳалаш

компетентлиги

1.Рефлексив
2.Маърифий
3.Коммуни-

катив
4.Ижтимоий
5.Когнитив

Ўзига хос

фикрлаш

қобилияти-

нинг ривожи

Лойиҳалаш

кўникмалар

и

:

Касбий

компетенциялар

компетенции

Педагог

шахси:

рефлексия,

педагог

шахсининг

ўз-ўзини

баҳолаш

баҳолаши

аши

Билим

Билим+тажриба

Билимлар+тажриба

+мустақиллик

Ўз шахсий касбий ривожланиши траекториясини лойиҳалайдиган лойиҳалаш компетентлиги


background image

15

тайѐрлигини ҳисобга оладиган компетентлилик (Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова,

Н.А.Муслимов); лойиҳалаш компетентлигининг жиддий белгилари ҳақида
яхлит тасаввур берадиган тизимлилик (Б.С.Гершунский, Б.В.Ломов);

лойиҳалаш фаолиятини фаолият назарияси жиҳатидан тавсифлашни, бу

фаолиятнинг тузилишини англатадиган фаолиятлилик (П.И.Балабанов,
А.Г.Раппапорт); таълим жараѐнини ўз-ўзини ташкил қиладиган тизим,

лойиҳалашни эса ривожланишдан ўз-ўзини ривожлантиришга ўтишнинг
эҳтимолий йўллари сифатида тасаввур қилиш имконини берадиган

синергетик (Н.М.Таланчук, Г.Саймон) каби методологик ѐндашувлар
аниқланди.

Диссертацияда бўлажак касбий таълим педагогининг лойиҳалаш

фаолияти компонентлари, ўзаро узвий алоқадорликда бўлиб, маълум

бирликни ҳосил қилиши кўрсатиб берилган.

«Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига

тайѐрлаш жараѐни»

номли иккинчи бобда бўлажак касбий таълим

педагогини педагогик туркум фанларни ўрганиш давомида лойиҳалаш

фаолиятига тайѐрлаш тузилмаси ва педагогик шартлари ўрганилган; бўлажак
касбий таълим педагогининг лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлиги мезонлари ва

кўрсаткичлари аниқланган.

Бўлажак касбий таълим педагогини тайѐрлаш мазмуни ва тузилиши

Ўзбекистон Республикаси Давлат таълим стандартида келтирилган малакавий

талаблар билан белгиланади. Касб таълими йўналиши бўйича бўлажак касбий
таълим педагогини тайѐрлашда махсус фанлар блокига «Дизайнни

лойиҳалаштириш», «Тикувчилик ишлаб чиқариши технологияларини
конструкциялаш асослари»; «Тикувчилик буюмлари технологияси»;

«Тикувчилик буюмларини конструкциялаш» каби фанлар киритилган.
Тадқиқотимиз доирасида мазкур фанларнинг танланиши уларнинг бўлажак

касбий таълим педагогларида технологик лойиҳалаш жараѐни ҳақидаги
билим ва кўникмаларни шакллантириши билан боғлиқ. Зеро, педагогик

лойиҳалаш у билан ўхшашликда қаралади. Бундай ѐндашув бизни педагогик
туркум фанлар дастурларини уларнинг бўлажак касбий таълим педагогини

лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлашдаги имкониятлари нутқаи-назаридан

таҳлил қилишга йўналтирди.

Иккинчи курсда «Умумий педагогика назарияси ва амалиѐти» фанининг

имкониятлари тахлили орқали муайян мақсадга қаратилган технологик
компонентларни ажратдик ва уларни бўлажак касбий таълим педагогини

лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш мақсадида кенгайтирдик. Мазкур фан
мазмунини педагогнинг лойиҳалаш фаолияти, тузилмаси, педагогик ва

технологик лойиҳалашнинг ўзаро алоқадорлиги ҳақидаги билимлар,
педагогик ташхис тушунчасини киритиш, унинг лойиҳалаш фаолиятидаги

хусусиятлари ва имкониятларини очиб бериш билан кенгайтириш мумкин,
деган хулосага келдик.

«Касбий педагогика» - (иккинчи курс) ва «Педагогик технологиялар» -

(учинчи курс) педагогик фанлари бўлажак касбий таълим педагогини

лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлашда фарқли хусусиятларга эга. Улар


background image

16

технологик ва педагогик жараѐнларни лойиҳалашга оид билимларни

тизимлаштириш имконини беради ҳамда, лойиҳалаш кўникмалари ривожига
кўмаклашади. Бунинг натижасида, фикримизча, фанлар мазмуни технологик

ѐндашув, педагогик технологияларнинг лойиҳалаш моҳияти ҳақидаги

билимлар,

таълим

мақсадлари,

шакл,

восита,

усул,

педагогик

технологияларни лойиҳалаш учун зарур компетенциялар ҳақидаги

тушунчалар ҳисобига кенгайтирилиши лозим.

Бўлажак касбий таълим педагогларини тайѐрлашда махсус фанлар катта

имкониятларга эга. Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш
фаолиятига самарали тайѐрлаш учун 4-курс талабаларига мўлжалланган 32

аудитория

соати

ҳажмидаги

махсус

фани

дастури

(«Таълим

технологияларини лойиҳалаш ва конструкциялаш») яратилди. Махсус фан

мазмунига: педагогикада шахсни лойиҳалаш муаммолари; педагогик
лойиҳалаш

моҳияти;

таълим

тизимларини

лойиҳалаш; педагогик

жараѐнларни лойиҳалаш; индивидуал педагогик технологияларни лойиҳалаш
каби мавзулар киритилди.

Давлат ва жамият эҳтиѐжларини қондириш

ЛОЙИҲАЛАШ

Босқичлар

Установкали

Ташкилий

Технологик

Назорат-баҳолаш

Натижа

Технологик

жараѐнни

лойиҳалаш

Махсус фанлар

Бошланғич материални

танлаш

Материалга таъсир этувчи

восита ва методлар

танлаш

Ўзаро боғлиқ технологик

машқларни бажариш

Тайѐр маҳсулот сифати устидан

назорат методларини белгилаш

Маҳсулот

(буюм)

Педагогик фанлар

Педагогик жараѐнни

лойиҳалаш

Ўқув элементларини

танлаш

Педагогик коммуникация

мазмуни ва воситаларини

танлаш

Ўқув жараѐни алгоритмларини

режалаштириш

Билиш фаолиятини

бошқариш, ўқув жараѐни

сифатини аниқлаш

Ижодий фикрлайдиган

педагог

2-расм. Технологик ва педагогик жараѐнларни

лойиҳалашнинг ўхшашлиги


background image

17

Диссертацияда педагогик туркум фанларнинг бўлажак касбий таълим

педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш имкониятлари технологик
ѐндашув нуқтаи назаридан таҳлил қилинди. 2-расм.

Педагогик амалиѐт бўлажак касбий таълим педагогларини лойиҳалаш

фаолиятига тайѐрлашнинг якунловчи босқичи саналади. У муайян таълим
муассасасида педагогик инновациялар моҳиятини ўзлаштириш, янгиликларга

нисбатан ўз нуқтаи назарини белгилаш, уларда шу жараѐнда ўзи иштирокига
оид вазифалар билан бойитилди. Педагогик амалиѐт ўташ даврида педагогик

вазифаларни лойиҳалаш ва уларни ҳал қилиш йўлларини асослаш
кўникмаларини ривожлантиришга эътибор қаратилади.

Бўлажак касбий таълим педагогларини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш

самарадорлиги таълим жараѐнини лойиҳалашнинг моҳияти, тамойиллари ва

тартиби ҳақидаги билимларни шакллантириш; ўзининг педагогик фаолиятни
лойиҳалаш индивидуал услубини англаш; касбий-педагогик фаолиятга яхлит

ҳиссий-қадриятли муносабатни шакллантириш; лойиҳалашнинг зарурлигига
ишонч ҳосил қилиш; таълим муассасалари шароитида лойиҳалаш

фаолиятини репродуктив, ижодий даражада амалга ошира билиш;
талабаларни касбий таълим педагогининг лойиҳалаш фаолияти усулларига

ўргатишнинг адекват метод ва воситаларини танлаш каби педагогик шартлар

йиғиндисини амалга ошириш йўли билан таъминланади.

Мазкур педагогик шартларни жорий қилиш Таълимнинг анъанавий ва

ноанъанавий шаклларини уйғунликда олиб боришни кўзда тутади. Тадқиқот
давомида диссертация мавзусининг мазмуни етакчи ғоя ва тамойилларини

аниқлаш мақсадида муаммонинг ташхисий тавсифи характеристикалари ва
технологик ечимлари бўйича таълимнинг гуруҳли шакллари амалга

оширилди. Унинг асосий вазифаси бўлган талабалар фаолиятининг
материални ўрганиш ва тегишли технологияларни аниқлаш; турли

даражадаги фаол ва мустақил фаолиятни кўзда тутадиган таълимнинг
индивидуал йўналишларини белгилаш; ҳар бир траектория учун иш

методлари ва ўқув материалининг зарурий талқинини танлаш; мавзуни
ўрганишнинг барча траекториялари учун турли даражадаги таълимий

натижага олиб келадиган дидактик таъминотни умумлаштириш, шунингдек,

ўқув-методик мажмуанинг бошқа таркибий қисмлари, жумладан, талабалар
учун топшириқларни бажариши бўйича тавсияларни ишлаб чиқишга

қаратилган педагогик жараѐнни лойиҳалаштиришга йўналтиришдан иборат
босқичлари машғулот-концепт деб номланди.

Машғулот-концепт кетма-кет амалга оширишга қаратилган тузилма,

педагогик технология, қўллаш шароитларини аниқ тавсифлашни кўзда

тутади ҳамда технологияларни қатъий тушуниш ва лойиҳалашнинг зарурий
минимал, педагогик жараѐн типига мос келадиган туркумига риоя қилиб

лойиҳалашда ўз ифодасини топади.

Тадқиқотда ноанъанавий машғулот-концепт шакли фреймли ўқитиш

натижасида талабалар жамоасининг педагогик вазифаларни мантиқий модель
ѐки қоидалар тизими кўринишида самарали амалга ошириши аниқланди.


background image

18

Машғулот-концептларда

келгуси

касбий

фаолиятга

максимал

яқинлаштирилган, муайян педагогик вазиятларни яратиш ва ҳал қилишга
қаратилган

контекстуал

таълим

технологияси

микроўқитиш,

микротадқиқот, машғулотларда касбий-педагогик вазиятлардан кенг

фойдаланиш: видеофрагментлар ва Интернет-ресурсларни веб-квест
технология ѐрдамида намойиш қилиш, бўлғуси касбий-педагогик фаолият

билан боғлиқ касбий сифатларни шакллантирадиган материалларни излашга
алоҳида эътибор қаратилди.

Касбий таълим педагогларининг лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлик

даражаси юзасидан таълим жараѐнида ўз нуқтаи назарини ўзгартиришга

интилиш; инновацион фаолият мақсадини англаш; янгиликларни лойиҳалаш
орқали қабул қилиш, ўзлаштириш каби кўрсаткичларга эга бўлган

мотивацион; педагогик инновациялар моҳияти, уларнинг типлари,
педагогнинг инновацион фаолияти таркиби, педагогик лойиҳалаш моҳияти,

унинг мантиқи ва босқичлари мазмунига бўлган когнитив; лойиҳалаш
муаммоларини белгилаш, лойиҳа концепциясини конструкциялаш, лойиҳани

амалга оширишнинг салбий ва ижобий натижаларини ташхислаш малакалари
моҳиятидан иборат технологик ѐндашувлар тавсифланди ҳамда, ўз

фаолиятининг таҳлил кўрсаткичлари, ўзини ўзи адекват баҳолаш, лойиҳалаш

тафаккурини аниқлашга қўйиладиган мезон ва кўрсаткичлар ишлаб чиқилди.

Тажриба-синов ишлари давомида бўлажак касбий таълим педагогининг

лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлигининг қуйидагича юқори, ўртадан юқори,
ўрта ва қуйи даражалари белгиланди:

юқори даража – бўлажак педагог ўз фаолияти ва талабалар фаолиятини

мустақил тарзда лойиҳалай билади, аудиторияда ўқув-тарбия ишини методик

жиҳатдан тўлақонли ва ижодий ташкил эта олади;

ўртадан юқори даража – бўлажак педагог ўз фаолияти ва талабалар

фаолиятини мустақил тарзда лойиҳалай билади, аудиторияда ўқув-тарбия
ишини методик жиҳатдан тўлақонли ва ижодий ташкил эта олади, бироқ

таълимнинг махсус усуллари ва воситаларидан фойдаланишда қийналади;

ўрта даража – бўлажак педагог таълим жараѐнида айрим тадбирларни

мустақил лойиҳалай билади, бироқ лойиҳалашда олдинги фаолиятни тўлиқ

таҳлил қилолмайди, ишга ижодий муносабатда бўлолмайди, ўз мақсадларини
амалга оширишда қийинчилик сезади;

қуйи даража

ишни лойиҳалаштириш чоғида хатоликларга йўл қўяди,

лойиҳалашни юзаки ва тизимсиз амалга оширади, айрим маълум педагогик

усулларнигина қайд этади, аммо улардан вазиятни таҳлил қилмаган ҳолда
фойдаланади.

Касбий компетентлик тузилмасида лойиҳалаш фаолиятига тайѐрликнинг

санаб ўтилган мезонлари ўзаро узвий боғлиқликда белгиланган. Уларнинг

бирлиги, пировардида, бўлажак педагогнинг шахсий сифатларида
ифодаланади. Улар, ўз навбатида, лойиҳани педагогик-технологик

муаммонинг ижодий ечими сифатида ишлаб чиқиш кўникмасида намоѐн
бўлади.


background image

19

Шундай қилиб, касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига

тайѐрлаш жараѐни, ўқув фанлари, мавзулари, педагогик жараѐн доирасидаги
муайян педагогик вазифаларнинг бирлиги сифатида тақдим қилинди.

«Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига

тайѐрлашни технологиялаштириш»

деб номланган учинчи боб бўлажак

касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлашда муаммоли-

модулли ва мақсадли ѐндашувларга бағишланди; бўлажак касбий таълим
педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш модели ишлаб чиқилди;

бўлажак касбий таълим педагогининг лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлиги
ташхис қилинди.

Вазифалар назарияси мажбурий компонентлари бошланғич ҳолатдаги

вазифа предмети ва унинг талаб қилинадиган ҳолати модели бўлган тизим

сифатида таърифланади (Г.А.Балл, Е.И.Машбиц). Лойиҳалашга мақсадли
ѐндашув педагогик жараѐнни лойиҳалаш вазифасини қўйиш ва уни ҳал

қилиш усулини топиш имконини беради.

Тадқиқотимизда таълим асосига қуйидаги вазифалар тизими қўйилган:

муаллифлик мактаблари технологиялари ва илғор педагогик тажрибалар
таҳлили; таълим ва тарбия методлари, шакллари ва воситаларини танлашни

асослаш; лойиҳалаш тизимлари, жараѐнлари ва амалиѐти назариясини

англаш; педагогик тадқиқотни, касб-ҳунар коллежларида тажриба ишларини
ташкил этиш назарияси ва амалиѐтини англаш; педагогик муаммолар ривожи

тарихини тушуниш, уларни ретроспектив ва истиқболли кўриш.

Тадқиқотимиз доирасида бўлажак касбий таълим педагогини мақсадли

лойиҳалаш фаолиятига ѐндашув асосида тайѐрлаш технологияси қуйидагича
схематик тарзда тақдим қилинди: шартли тайѐр вазифани таҳлил қилиш

ҳал қилиш усулини эсга олиш ҳал қилиш эталон жавоб билан формал

солиштириш.

Бу ўринда талабанинг билиш фаолияти репродуктив ва ижрочиликдан

иборат. Тадқиқот элементлари фақат вазифа шартини таҳлил қилиш

босқичида тақдим этилади. Стандарт вазифаларни ҳал қилиш соф ўқув
тартиби ҳисобланади.

Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш

моделида муаммоли-модулли ѐндашув асосида

муаммоли вазият

таҳлили муаммони қўйиш етишмаѐтган ахборотни излаш ва фаразларни
илгари суриш фаразларни текшириш ва янги билим олиш муаммони
вазифа(лар)га ўтказиш ҳал қилиш усулини излаш ҳал қилиш текшириш
амалга оширилди.

Муаммоли-модулли ѐндашувда талабанинг билиш фаолияти мазмунли,

қизиқарли ва самарали кечади. Талаба ишнинг барча босқичларида

лойиҳалаш тафаккурини ишга солишни талаб қиладиган тадқиқотчилик
ҳолатида бўлади. Тадқиқотнинг энг муҳим вазифаси бўлажак касбий таълим

педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлашда қуйидагилар назарда
тутилади:

назарий материални англаш ва уни амалиѐтда қўллашга йўналтирилган


background image

20

компетентлик;

ўзининг индивидуал педагогик фаолият услубини, жумладан лойиҳалаш

услубини англашга кўмаклашадиган проективлик;

ўз-ўзини билиш ва ўз-ўзини таҳлил қилиш, ўзи ва ҳамкорликдаги

фаолият ҳақида бошқаларнинг тасаввурларини аниқлашдан иборат
рефлексивлик;

касбий-лойиҳалаш фаолиятининг ташкилий, педагогик-психологик,

дидактик ва шахсий омиллари бирлигини таъминлаш имконини берадиган

динамиклик;

технологик лойиҳалаш билан педагогик лойиҳалаш ўртасида муқобил

кўчиришни амалга оширадиган интегративлик;

педагогга ўз лойиҳасини амалда қўллаш имконини берадиган, шу

жараѐнда унинг шахсий хусусиятлари намоѐн бўладиган индивидуаллик;

лойиҳалаш жараѐнини ҳамма вақт фаолиятнинг мақсадга мувофиқ

моделларини яратишдан бошлаш, кейин уларни ўзлаштириш усулларини
ўйлашни талаб қиладиган марказлаштириш тамойилларига асосланган

моделини ишлаб чиқиш. (3-расм).

Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш

моделида ифодаланган муаммоли-модулли ва мақсадли ѐндашув, муайян

педагогик технологияни, жумладан қуйидаги вазифаларни ҳал қилиш
алгоритмини ишлаб чиқишга кўмаклашади:

мавзуни ўқув материалини таҳлил қилиш ва таълимий натижа билимлар,

амалий тажриба, фикрлаш машғулотлари, ишга муносабатни кўрсатадиган

компетенциялар шаклида белгилаш;

машғулотнинг технологик харитасини (талабалар ва ўқитувчи фаолияти

ҳамда таълимий мақсад натижаси тавсифларини) тузиш;

режалаштирилаѐтган

таълимий

жараѐнни

шакллантириш

учун

талабанинг объектив тарзда билиши зарур фаолиятини лойиҳалаш;

таълимий технологиянинг талабанинг билиш фаоллиги даражасига

адекват даражасини танлаш;

технологияни қўллашдаги чекланишлар, (вақт ресурси, талабалар

тайѐргарлиги)ни баҳолаш;

режалаштирилган технологик босқичларнинг самарадорлигини қадам-

бақадам кузатиш жараѐни юзасидан мулоҳаза юритиш ва эришилган

таълимий натижани назорат қилиш тартибини тавсифлаш.

Бўлажак касбий таълим педагогини лойиҳалаш фаолиятига тайѐрлаш

моделига лойиҳалаш фаолияти босқичлари киритилган.
Ташхис босқичи бўлажак касбий таълим педагогларининг лойиҳалаш

фаолиятига тайѐрлигини ташхислаш имконини берди. Натижалар таҳлили
тахминан ҳар учинчи талаба лойиҳалаш фаолиятида лойиҳаларни амалга

ошириш имкониятларини кўра билишини кўрсатади. Бироқ талабалар у
ҳақда маълумотга эга бўла туриб, доим ҳам унинг таълимдаги, касбий

тикланишдаги вазифасини англамайди.

Тажриба-синовнинг қайд қилувчи босқичи натижалардан маълум

бўлдики, ОТМда педагогик фанларни ўқитишда талабаларни лойиҳалаш