ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ФАРМАЦЕВТИКА ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 615.014;615.212.
ЮЛДАШЕВ Закиржан Абидович
ЎЗБЕКИСТОНДА ИШЛАБ ЧИҚАРИЛАДИГАН СИНТЕТИК
ПИРЕТРОИДЛАРГА ОИД ПЕСТИЦИДЛАРНИ ЭКОЛОГИК ВА
КИМЁ-ТОКСИКОЛОГИК ТАДҚИҚ ҚИЛИШ
15.00.02 - фармацевтик кимё ва фармакогнозия
Фармацевтика фанлари доктори
илмий даражасини олиш учун диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
ТОШКЕНТ- 2007
2
Иш ЎзР ССВ Тошкент фармацевтика институтида бажарилди
Илмий маслаҳатчи
: фармацевтика фанлари доктори, РТА академиги,
профессор Попков Владимир Андреевич
Расмий оппонентлар
: техника фанлари доктори Абдуллаев Шухрат
кимё фанлари доктори, профессор
Зайнутдинов Умаржон Насрутдинович
фармацевтика фанлари доктори, профессор
Махатов Бауиржан Калжанович
Етакчи ташкилот:
ЎзР ССВ суд-тиббиёт экспертизаси Бош Бюроси
Ҳимоя Тошкент фармацевтика институти ҳузуридаги Д 087.12.01 ихти-
сослашган кенгашнинг 2007 йил «___»________________ соат ____ да
ўтадиган мажлисида бўлади. Манзил: 100015, Тошкент ш., Ойбек кўчаси, 45.
Диссертация билан Тошкент фармацевтика институти кутубхонасида
танишиш мумкин.
Автореферат 2007 йил «___»___________да тарқатилди.
Д 087.12.01 ихтисослашган кенгаш илмий котиби,
фармацевтика фанлари доктори, профессор Тожиев М.А.
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Ишнинг долзарблиги.
Қишлоқ хўжалиги ва саноатнинг ривожланиши,
шунингдек, соғлиқни сақлаш вазифалари ўсимликлар, ҳайвонлар, одамлар ва
саноат биноларини зараркунанда-организмлардан ҳимоя қилиш учун махсус
воситалар – пестицидларни тайёрлаш ҳамда ишлаб чиқаришни қатъий талаб
этди.
Пестицидларни халқ хўжалигида кўплаб қўлланилиши атроф-муҳит,
озиқ-овқат маҳсулотлари ва бошқаларда уларнинг тўпланишига сабаб
бўлади. Атроф-муҳит, озиқ-овқат маҳсулотлари ва доривор ўсимликларга
пестицидларни тушиш эҳтимолини камайтириш, уларнинг тўпланишини
олдини олиш бўйича халқ хўжалигида қўллаш учун ишлаб чиқилган қоида ва
чора-тадбирлар, бу вазифани тўлиқ бажарилишини таъминлай олмаяпти.
Доривор ўсимлик хом ашёларидан олинган дори воситалари тиббиёт
амалиётида кенг кўламда ишлатилади. Шу сабабли, доривор ўсимлик хом
ашёси ва унинг асосидаги дори воситалари сифатига қатор талаблар
қўйилади.
Аммо мамлакатимизда тайёрланган ўсимлик хом ашёлари
фармакопея мақолаларида республикада кенг кўламда қўлланиладиган
пестицидлар қолдиқ миқдорларининг меъёрларини назорат қилувчи
бўлимлар мавжуд эмас. Шунингдек, уларда пестицидларни аниқлаш
услублари баён этилмаган.
Доривор ўсимлик хом ашёсида биологик фаол моддаларни тўпланишига
пестицидларнинг таъсири етарли даражада ўрганилмаган. Ўсимликларда
кимёвий ҳимоя воситаларининг, шу жумладан синтетик пиретроидларнинг
сақланиш муддатларини ўрганиш билан боғлиқ масалалар очиқ қолмоқда.
Пестицидларни қўллаш ва техника хавфсизлиги қоидаларини бузилиши,
шунингдек, пестицидлар билан ифлосланган озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги
маҳсулотларининг сонини кўпайиши одамларни ўткир ва сурункали
заҳарланиш ҳолатларини тез-тез учрашига олиб келди.
Таъкидлаш лозимки, одамларни пестицидлар билан ўткир ва сурункали
заҳарланишларида бутун чора-тадбирларни ўтказишга методологик
ёндошишлар етарли ўрганилмаган ва ишлаб чиқилмаган. Пестицидларнинг
қолдиқ миқдорларини аниқлашнинг мавжуд таҳлил усул ва услублари,
асосан, ишлаб чиқарувчилар томонидан тайёрланган ва таклиф этилган. Шу
сабабли, уларда таҳлил натижаларига таъсир қилувчи турли омиллар:
қайталанувчанлик, аниқлик, чизиқлилик, сезгирлик, селективлик ва
миқдорий баҳолашлар инобатга олинмаган.
Кимё-токсикологик нуқтаи-назаридан етарли даражада ўрганилмаган
пестицидлар қаторига «Навоий электрокимё заводи» ҚК-ҲЖ ишлаб
чиқариладиган синтетик пиретроид (бундан кейин - СП) гуруҳига оид
пестицидлар ҳам киради. Бу гуруҳ пестицидлари юқори самарадорлиги, кам
миқдорда қўлланилиши, зарарли ҳашаротларни хилма-хил турларига кенг
кўламли таъсири билан ажралиб туради; улар уй ҳайвонлари
4
зараркунандаларига
қарши
курашда
ва
тиббиёт
муассаларида
дезинсекцияловчи воситалар сифатида ҳам қўлланилади.
Мазкур гуруҳ пестицидларининг юқори заҳарлилиги (LD
50
=50-400
мг/кг) ва кенг кўламда ишлатилиши одамлар ва ҳайвонларнинг
заҳарланишларига сабаб бўлган. Ташҳис қўйиш усулларининг ҳамда
пестицидларни биологик суюқлик ва ашёларда таҳлил қилишнинг
тасдиқланган услубларини йўқлиги ўлимга олиб келувчи сабаблардан бири
ҳисобланади.
Таъкидлаш лозимки, адабиётларда СП турли ашёлар: доривор ўсимлик
хом ашёси, унинг асосидаги дори воситалари, ҳайвон ва ўсимликларга
мансуб биологик ашёларда экологик ва кимё-токсикологик жиҳатдан изчил
ўрганиш борасидаги маълумотлар жуда кам келтирилган. Мазкур гуруҳ
пестицидларини турли биологик ашёлардан ажратиб олиш, чинлиги ва
миқдорини аниқлашнинг адабиётларда келтирилган услублари жуда қисқа
шаклда бўлиб, улар тарқоқ ва бир тизимга келтирилмаган.
Юқорида келтирилганларга биноан, синтетик пиретроидларни экологик
ва кимё-токсикологик жиҳатдан тадқиқ этиш, шунингдек, мазкур
пестицидларнинг доривор ўсимлик хом ашёси, биологик объектларда
сақланиш динамикасини ўрганиш долзарб муаммо ҳисобланади.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси.
Диссертация
иши
Ўзбекистонда ишлаб чиқариладиган синтетик пиретроидларни тадқиқ этишга
бағишланган биринчи тугалланган экологик ва кимё-токсикологик илмий
изланиш ҳисобланади.
Диссертация ишининг илмий-текшириш ишларининг режалари
билан боғлиқлиги.
Диссертация иши Тошкент фармацевтика институти
илмий-текшириш ишларининг режасига биноан бажарилган.
Тадқиқот мақсади.
Мазкур ишнинг мақсади Ўзбекистонда ишлаб
чиқариладиган синтетик пиретроидлар гуруҳи пестицидларини экологик ва
кимё-токсикологик жиҳатдан тадқиқ этиш учун илмий асосланган
йўналишларни ишлаб чиқиш ва халқ хўжалигига татбиқ этишдир.
Тадқиқот вазифалари.
Қўйилган мақсадга эришиш учун қуйидаги
вазифаларни бажариш лозим бўлди:
СП халқ хўжалигида қўлланилиши билан боғлиқ муаммоларни таҳлил
қилиш;
атроф-муҳит ашёларидаги СП таҳлил қилиш услубларини ҳолатини
танқидий ўрганиш;
шунингдек:
доривор ўсимлик хом ашёлари ва улардан тайёрланган дори
воситаларидан тадқиқ қилинаётган СП ажратиб олишни;
циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэни ўткир заҳарланган
лаборатория ҳайвонлари ички аъзолари ва биологик суюқликларидан
(ошқозон чайинди сувлари, қон ва пешоб) ажратиб олишни;
5
мазкур ашёлардан ажратиб олинган циперметрин, данитол, суми-альфа,
децис ва каратэнинг қолдиқ миқдорларини хроматография ва
спектрометрия усуллари ёрдамида чинлиги ва миқдорини аниқлаш
услубларини;
циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэ билан одамларни
ўткир ва сурункали заҳарланиш ҳолатларида уларни биологик
суюқликлардан (ошқозон чайинди сувлари, қон ва пешоб) таҳлил
этишнинг экспресс услубларининг мавжудларини такомиллаштириш ва
янгиларини ишлаб чиқиш;
шу билан бирга:
тадқиқ қилинаётган СП лаборатория ҳайвонларининг ички аъзоларига
тарқалиши
ва
тўпланишини, шунингдек, биологик
ашёларда
сақланишини ўрганиш;
доривор ўсимлик хом ашёсидан тайёрланган дори воситалари
таркибидаги тадқиқ қилинаётган СП қолдиқ миқдорларига технологик
жараённинг таъсирини ўрганиш;
юқорида қайд этилган ашёларда циперметрин, данитол, суми-альфа, децис
ва каратэни парчаланиш йўналишини термодинамик усуллар ёрдамида
башорат қилиш ва уларнинг парчаланиш маҳсулотларини аниқлаш;
тадқиқ қилинаётган СП сақлаган ва сақламаган доривор ўсимлик хом
ашёларидан тайёрланган дори воситаларини фармакологик таъсирини
қиёсий ўрганиш;
доривор ўсимлик хом ашёсидаги тадқиқ қилинаётган СП таҳлил қилишнинг
ишлаб чиқилган услубларини хом ашёларни экологик мониторингини
ўтказиш учун тавсия этиш;
тадқиқ қилинаётган СП аниқлаш учун ишлаб чиқилган услубларни ЎзР
ССВ суд-тиббий экспертизаси Бош Бюроси ва вилоятлар суд-тиббий
экспертизалари кимё бўлимлари ҳамда дори воситалари сифатини назорат
қилиш ва стандартлаштириш билан шуғулланувчи лабораториялар
амалиётида синаб кўриш ва татбиқ этиш.
Тадқиқот объекти ва предмети.
Ўзбекистон Республикасида кенг
кўламда қўлланиладиган циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэ
тадқиқот объектлари сифатида қўлланилади. Тадқиқот предмети бўлиб
доривор ўсимликлар: қалампир ялпиз, доривор тирноқгул, стевия ребо ва
бошқалар, улардан тайёрланган хом ашёлар, шунингдек, ҳайвонлардан
олинган биологик суюқлик ва ашёлар ҳисобланади.
Тадқиқот усуллари.
Тадқиқ қилинаётган СП изчил экологик ва кимё-
токсикологик тадқиқ этиш юпқа қатлам, газ-суюқлик, юқори самарали
суюқлик
хроматография,
газ-хромато-масс-спектрометрия
ва
УБ-
спектрофотометрия каби физик-кимёвий усуллар ёрдамида амалга оширилди.
6
Ҳимояга олиб чиқиладиган асосий ҳолатлар.
Ҳимояга олиб чиқилади:
- доривор ўсимлик хом ашёси ва унинг асосидаги дори воситаларидаги
тадқиқ қилинаётган СП қолдиқ миқдорларини аниқлашнинг комплекс
ечимлари;
- доривор ўсимликларда циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва
каратэнинг қолдиқ миқдорларини сақланишини ўрганиш бўйича ўтказилган
тадқиқот натижалари;
- тадқиқ қилинаётган СП сифат ва миқдорини замонавий селектив таҳлил
усуллари ёрдамида аниқлашга методологик ёндошув ва уларнинг
валидацияси натижалари;
- сувли муҳит, биологик суюқлик ва ашё, доривор ўсимлик хом ашёси ва
унинг қайта ишлаш маҳсулотлари таркибидан циперметрин, данитол, суми-
альфа, децис ва каратэни экстракция қилиш услубларини ишлаб чиқиш
бўйича ўтказилган экспериментал тадқиқотларининг натижалари;
- тадқиқ қилинаётган СП лаборатория ҳайвонлари ички аъзоларида
тарқалиши ва тўпланиши, ҳамда биологик ашёларда сақланишини ўрганиш
бўйича ўтказилган тадқиқот натижалари;
- биологик ашёларда тадқиқ қилинаётган СП парчаланиш йўналишини
термодинамик параметрларни ҳисоблаш, башорат қилиш ва парчаланиш
маҳсулотларини аниқлаш натижалари.
Илмий янгилиги.
Биринчи марта доривор ўсимлик, доривор ўсимлик
хом ашёси ва ундан тайёрланган дори воситаларидаги циперметрин, данитол,
суми-альфа, децис ва каратэ қолдиқ миқдорларини аниқлаш услублари
ишлаб чиқилди; доривор ўсимликлар: қалампир ялпиз, доривор тирноқгул,
стевия ребо ва бошқаларда тадқиқ қилинаётган СП қолдиқ миқдорларини
камайиш динамикаси ўрганилди.
Ўзбекистонда кенг кўламда ишлатиладиган СП кимё-токсикологик
нуқтаи-назардан изчил ўрганилди, бунинг натижасида циперметрин, данитол,
суми-альфа, децис ва каратэни юпқа қатлам, газ-суюқлик, юқори самарали
суюқлик хроматографияси, газ-хромато-масс-спектрометрия ва УБ-
спектрофотометрия усуллари ёрдамида таҳлил этишнинг янги услублари
ишлаб чиқилди ва мавжудлари такомиллаштирилди. Тадқиқ қилинаётган СП
қолдиқ миқдорларини ҳайвон организмидан олинган биологик ашёлар
таркибида аниқлашнинг ишлаб чиқилган ва такомиллаштирилган таҳлил
услубларининг валидацияси ҳамда синови биринчи марта ўтказилди.
Экспериментал заҳарланган лаборатория ҳайвонлари ички аъзолари ва
биологик суюқликларидан (ошқозон чайинди сувлари, қон ва пешоб) тадқиқ
қилинаётган СП қолдиқ миқдорларини ажратиб олишнинг оптимал
услублари ишлаб чиқилди ва мавжудлари такомиллаштирилди.
Экспериментал заҳарланган лаборатория ҳайвонлари ички аъзолари ва
биологик суюқликларида тадқиқ қилинаётган СП тарқалиши биринчи марта
ўрганилди ҳамда биологик ашёларда уларнинг сақланиш муддатлари, бу
жараёнга қўшилган консервант таъсири аниқланди.
7
Термодинамик усуллар ёрдамида биологик ашёларда тадқиқ
қилинаётган СП парчаланиш йўналиши назарий жиҳатдан башорат этилди ва
парчаланиш маҳсулотлари газ-хромато-масс-спектрометрия усули ёрдамида
аниқланди.
Тадқиқ қилинаётган СП сақлаган ва сақламаган доривор ўсимлик хом
ашёларидан тайёрланган дори воситаларининг айрим фармакологик таъсири
биринчи марта қиёсий ўрганилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Биологик
ашё ва доривор ўсимликларда СП сақланишини ўрганиш натижалари асосида
пестицидлар билан ўткир заҳарланишларда суд-кимё ва кимё-токсикологик
экспертизаларни ўтказиш ва доривор ўсимлик хом ашёларини тайёрлаш
муддатлари аниқланди.
Доривор ўсимлик хом ашёсидаги тадқиқ қилинаётган СП қолдиқ
миқдорларини аниқлаш бўйича услубий тавсияномалар ишлаб чиқилди.
Пестицидларнинг қолдиқ миқдорлари улар билан ифлосланган хом
ашёлардан тайёрланган дори воситаларида (дамламалар) ҳам аниқланиши
кўрсатилди.
Сувли муҳит ва биологик суюқликларда, шунингдек, биологик
ашёлардаги тадқиқ қилинаётган СП қолдиқ миқдорларини ажратиб олиш
бўйича маълумотлар ЎзР ССВ Тиббий илмий кенгаш томонидан
тасдиқланган услубий тавсияномаларни ишлаб чиқиш учун фойдаланилди.
Олиб борилган тадқиқот натижалари асосида монография тайёрланди ва
чоп этилди.
Натижаларнинг амалиётга татбиқи.
Ишлаб чиқилган услубий
тавсияномалар ЎзР ССВ суд-тиббий экспертизаси Бош Бюроси ва вилоятлар
суд-тиббий экспертизалари кимё бўлимлари, шунингдек, дори воситалари
сифатини назорат қилиш ва стандартлаштириш билан шуғулланувчи
лабораториялар амалиётига татбиқ этиш учун юборилди.
Айрим услубий тавсияномалар ЎзР ССВ суд-тиббий экспертизаси Бош
Бюроси, Тошкент ва Сирдарё вилоятлари ҳамда Тошкент шаҳри суд-тиббий
экспертизалари кимё бўлимлари амалиётига татбиқ этилди.
Доривор ўсимлик хом ашёсидаги тадқиқ қилинаётган СП қолдиқ
миқдорларини
юқори
самарали
суюқлик
хроматография
усулида
аниқлашнинг ишлаб чиқилган услублари Тошкент фармацевтика институти
токсикологик кимё кафедрасида “Дори воситалари сифатини физик-кимёвий
усуллар ёрдамида аниқлаш” фани бўйича ўқув жараёнига татбиқ этилди.
Циперметрин ва данитолни сувли муҳит, биологик суюқликларда
аниқлашнинг ишлаб чиқилган юпқа қатлам хроматография ҳамда УБ-
спектрофотометрия услублари Россия Халқлар дўстлиги университети
токсикологик кимё кафедраси ўқув жараёнига татбиқ этилди.
Ишнинг муҳокамаси.
Диссертация ишининг асосий ҳолатлари
қуйидаги илмий анжуманларда муҳокама қилинган: Тошкент фармацевтика
институтининг илмий-амалий анжуманларида (2002, 2003, 2005, 2006 йй.);
8
«Санкт-Петербург Гастро - 2003» Славян-Болтиқ илмий анжуманида (Санкт-
Петербург, 2003 йил 10-12 сентябрь); Қирғизистон Республикаси
фармацевтларининг
«Фармациянинг
долзарб
муаммолари
ва
ривожланишининг истиқболлари» мавзусидаги I съездида (Бишкек, 2003 йил
12-15 декабрь), “Амалий физик кимё” Украина анжуманида (Қрим, Алушта,
2004 йил 14-18 сентябрь), академик С.Ю. Юнусов хотирасига бағишланган
ёш олимларнинг илмий анжуманида (Тошкент, 2005 йил 18 март), «Органик
бирикмалар экстракцияси» ΙΙΙ Халқаро анжуманида, ЭОС-2005 (Воронеж,
2005 йил 17-21 октябрь), “Инсон ва дори” ХΙΙ Россия миллий анжуманида
(Москва, 2005 йил 18-22 апрель), Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги
суд-экспертиза хизматининг 55 йиллигига бағишланган Республика
идоралараро илмий-амалий анжуманида (Тошкент, 2006 йил 6-7 июнь),
«Ўзбекистон Республикасининг биологик хилма-хиллигининг экологик
муаммолари» Республика илмий-амалий анжуманида (Навоий, 2006 йил 2-3
май), шунингдек, Тошкент фармацевтика институти (2006 йил 20 декабрдаги
9-сон
баённома), ЎзР ССВ Дори воситалари экспертизаси ва
стандартизацияси Давлат маркази (2007 йил 10 январдаги 1-сон баённома),
Ўсимлик моддалари кимёси институтининг (2007 йил 1 февралдаги 1-сон
баённома) илмий семинарларида.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертация иши бўйича 41
илмий иш чоп этилган (монография, 14 мақола, 7 услубий тавсиянома, 19
тезислар).
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация иши 260 саҳифада
баён этилган бўлиб, 44 расм ва 142 жадвални ўз ичига олади. Диссертация
кириш, адабиётлар шарҳи, беш бобдан иборат тажрибалар қисми, хулосалар,
адабиётлар рўйхати ва иловалардан ташкил топган. Адабиётлар рўйхатига
346 манбаа киритилган.
Диссертациянинг кириш қисмида
тадқиқ этилаётган муаммонинг
долзарблиги, ўрганилганлик даражаси, унинг илмий-текшириш ишларининг
мавзулари билан боғлиқлиги асослаб берилган; тадқиқотнинг мақсад ва
вазифалари келтирилган; диссертация ишининг илмий янгилиги, олинган
натижаларнинг илмий-амалий аҳамияти, ҳимояга олиб чиқиладиган асосий
ҳолатлар ва амалиётга жорий қилиниши, олинган натижаларнинг муҳокамаси
ва чоп этилганлиги ҳақидаги маълумотлар келтирилган.
Диссертация ишининг биринчи боби
адабиётлар шарҳини ўз ичига
олади, унда пестицидларнинг қўллаш ҳолатлари ва бу билан боғлиқ
муаммоларга тавсиф берилган бўлиб, уларни доривор ўсимликларни ҳимоя
қилишда қўллаш масалалари кўриб чиқилган, тадқиқ қилинаётган
пестицидларнинг физик-кимёвий хоссалари, заҳарлилиги ва халқ хўжалигида
қўлланилиши ҳақидаги маълумотлар келтирилган, шуниндек, пестицидларни
ҳаво, сув, тупроқ ва бошқалардаги қолдиқ миқдорларини аниқлашнинг
мавжуд услублари қиёсий ўрганилган ҳамда умумлаштирилган.
9
Диссертация ишининг иккинчи бобида
тадқиқ қилинаётган СП қолдиқ
миқдорларини юпқа қатлам, газ-суюқлик, юқори самарали суюқлик
хроматографияси,
газ-хромато-масс-спектрометрия
ва
УБ-спектро-
фотометрия усуллари ёрдамида таҳлил қилишнинг янги услубларини ишлаб
чиқиш ва мавжудларини такомиллаштириш ҳамда валидация натижалари
келтирилган.
Учинчи бобда
ҳайвон ва ўсимликларга мансуб биологик ашёлардан
тадқиқ қилинаётган СП қолдиқ миқдорларини ажратиб олиш услубларини
ишлаб чиқиш ва унга таъсир қиладиган омилларни ўрганиш натижалари
келтирилган.
Диссертация ишининг тўртинчи боби
экспериментал заҳарланган
лаборатория ҳайвонлари ички аъзолари ва биологик суюқликларига тадқиқ
қилинаётган СП тарқалиши ва тўпланиши, ҳамда биологик ашёларда
уларнинг сақланиш муддатларини ўрганишга бағишланган.
Бешинчи бобда
термодинамик усуллар ёрдамида биологик объектларда
тадқиқ қилинаётган СП парчаланиш йўналишини назарий жиҳатдан башорат
қилиш ва парчаланиш маҳсулотларини газ-хромато-масс-спектрометрия
усули ёрдамида аниқлаш натижалари акс этган.
Олтинчи бобда
тадқиқ қилинаётган СП сақлаган ва сақламаган доривор
ўсимлик хом ашёларидан тайёрланган дори воситаларига уларни ўтиши ва
бунга технологик жараёнларнинг таъсири ҳамда уларнинг алоҳида
фармакологик фаоллигини қиёсий ўрганиш натижалари баён қилинган.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Синтетик пиретроидларни таҳлил этишнинг янги услубларини
ишлаб чиқиш ва мавжудларини такомиллаштириш
Маълумки, экологик, кимё-токсикологик ва суд-кимё тадқиқотларини
ўтказишда ҳар бир таҳлил усулини пухта текшириш, синаш ва
валидациясини ўтказиш лозим бўлади. Ўсимликларни кимёвий ҳимоя қилиш
воситаларни аниқлашда қўлланиладиган усуллар орасида кенгроқ маълумот
бериш, тезкорлик ва ишончлилик талабларига хроматография усуллари
жавоб беради. Юпқа қатлам хроматографияси энг осон ва кенг тарқалган
хроматография усулларидан бири ҳисобланади. Буни инобатга олган ҳолда,
тадқиқ
қилинаётган
пестицидларни
аниқлашнинг
юпқа
қатлам
хроматография услуби ишлаб чиқилди.
Тажрибаларда данитолни аниқлашда «Силуфол» пластинкаси (Silpearl
сорбенти), циперметринни аниқлашда эса лабораторияда тайёрланган
силикагелли пластинка (LS 5/40 µ силикагели), суми-альфа, децис ва
каратэни аниқлашда «Силуфол» ва «Сорбфил» пластинкаларини (СТХ-1ВЭ,
заррачалар ўлчами 8-12 мкм; СТХ-1А, заррачалар ўлчами 5-17 мкм) яхши
натижа бериши аниқланди.
Тадқиқ қилинаётган пестицидларни юпқа қатлам хроматография таҳлил
услубларини
ишлаб
чиқиш
учун,
таркибида
аниқ
миқдорда
10
пиретроидларнинг стандарт намуналарини сақлаган спиртли эритмалари
тайёрланди.
Циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэни хроматографик
пластинкаларда жойлашган ўрнини аниқлаш учун, қатор реагентлар ва
уларнинг аралашмаларидан фойдаланилди. Олиб борилган тажрибалар шуни
кўрсатдики, қўлланилган реагентлар ва уларнинг аралашмалари орасида
данитолни аниқлашда Марки реактиви, циперметринни аниқлашда
хлоррухйод ва Мунье бўйича модификацияланган Драгендорф реактивлари,
суми-альфа, децис ва каратэни аниқлашда натрий эозинатнинг 1% сувли
эритмаси ва модификацияланган бромфенол кўки реактивлари яхши натижа
берди. Мазкур реактивлар хроматографик пластинкаларга пуркалганда
доғларнинг чегаралари аниқ бўлиб, турғун ранг ҳосил қилдилар.
Ўтказилган тажрибалар циперметринни юпқа қатлам хроматографияси
усулида аниқлашда гексан - ацетон (5:1), хлороформ - метанол (7:1), гексан -
этилацетат (3:1) (Rf қиймати мос равишда 0,44; 0,58; 0,61); данитолни
аниқлашда гексан - ацетон (2:1) ва гексан - этилацетат (3:1) (Rf қиймати мос
равишда 0,55 ва 0,47); суми-альфани аниқлашда гексан - хлороформ (2:1) (Rf
қиймати 0,68); каратэни аниқлашда хлороформ - гексан (2:1) (Rf қиймати
0,57); децисни аниқлашда хлороформ - гексан (3:2) (Rf қиймати 0,6) энг
қулай эритувчилар системалари эканлигини кўрсатди.
Услубнинг сезгирлигини аниқлаш мақсадида пластинкаларга таркибида
аниқ миқдорда пестицид сақлайдиган эритмалардан томизилди ва юқорида
келтирилган шароитларда хроматография қилинди. Бунда ҳосил бўлган фон
ва доғларнинг ранги кузатилди ва Rf қийматлари аниқланди.
Олиб борилган тажрибалар циперметрин таҳлилида Мунье бўйича
модификацияланган Драгендорф реактивининг аниқлаш чегараси 2 мкг ва
хлоррухйод реактиви билан аниқлаш чегараси 1,5 мкг; данитолни Марки
реактив билан аниқлаш чегараси 2 мкг; суми-альфа, децис ва каратэни
натрий эозинатнинг 1% сувли эритмаси билан аниқлаш чегараси 2 мкг,
бромфенол кўкининг 0,5% сувли эритмаси билан аниқлаш чегараси 2,5 мкг
ташкил этишини кўрсатди.
Ишлаб чиқилган услубнинг селективлигини ўрганиш учун кимё-
токсикологик аҳамиятга эга бўлган 20 дан ортиқ моддалар хроматография
қилинди ва уларнинг Rf қийматлари ҳамда доғларининг ранглари аниқланди.
Хроматограммада аниқланган Rf қийматлар ва ҳосил бўлган доғларнинг
ранги, шакли тадқиқ қилинаётган пестицидларнинг мазкур кўрсаткичларидан
фарқ қилиши маълум бўлди.
Шундай қилиб, ишлаб чиқилган юпқа қатлам хроматография услублари
етарлича сезгир ва селектив ҳисобланади. Биологик ашёлардан олинган
ажралмалар таркибидаги токсикологик аҳамиятга эга бўлган бошқа
пестицидлар циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэни
аниқлашга ҳалал бермайди.
11
Ҳозирги вақтда СП юқори самарали суюқлик хроматографияси (ЮССХ)
усули ёрдамида таҳлил этишнинг турли услублари мавжуд. Аммо улар
доривор ўсимлик хом ашёлари, биологик ашёлардан ажратиб олинган
пестицидларни таҳлил қилишда қўллаб кўрилмаган, услубларнинг
валидацияси ўтказилмаган, натижаларга пестицидлар ажратиб олинадиган
объектларнинг физик-кимёвий хоссалари ва табиатининг таъсири ҳам
инобатга олинмаган.
Шу муносабат билан экологик, кимё-токсикологик ва суд-кимё
ашёларидан ажратиб олинган тадқиқ қилинаётган пестицидларни таҳлил
қилишга яроқли бўлган сезгир ва селектив ЮССХ услубларини ишлаб чиқиш
бўйича изланишлар Тошкент фармацевтика институти қошидаги Дори
воситаларини стандартлаш Илмий Марказида олиб борилди. Таҳлилларда
Agilent Technologies фирмасининг «Agilent 1100 series» русумли
хроматографидан фойдаланилди. Асбоб «Chemstation A.09.03» дастури
орқали бошқарилади. Асбоб тўрт каналли градиент насос, газсизлантирувчи
қурилма, 190-600 нм тўлқин узунлигида ишлайдиган UV/VIS турдаги
спектрофотометрик детектордан ташкил топган. Таҳлил 150 х 3 мм ўлчамли,
заррачалари 3,5 мкм бўлган Zorbax Eclipse XDB С-18 турдаги сорбент билан
тўлдирилган колонкада олиб борилди.
Олиб борилган тажрибаларда қўзғалувчи фазанинг оптимал таркиби -
рН=3,0 га тенг бўлган фосфат буфери (А эритма) ва ацетонитрил (Б эритма)
аралашмаси танлаб олинди. Чизиқли-градиент элюирлаш шароитида
қўзғалувчи фазанинг таркиби қуйидаги тартибда ўзгариб борди: градиент: 0
дақ: А – 80%, Б – 20%; 7-20 дақ: А – 25%, Б – 75%; 24 дақ: А – 80%, Б – 20%.
Қўзғалувчи фазанинг оқим тезлиги 0,5 мл/дақ ташкил этди. Тадқиқ
қилинаётган синтетик пиретроидлар 278-280 нм тўлқин узунлигида таҳлил
қилинди. Таҳлил давомийлиги 24 дақиқани, данитолнинг ушланиш вақти
17,4; циперметрин изомерлари - 18,7 ва 19,7; дециснинг ушланиш вақти 20,1;
суми-альфанинг ушланиш вақти 20,9; каратэнинг ушланиш вақти 21,9
дақиқани ташкил этди.
Ишлаб чиқилган услубнинг валидацияси юқорида келтирилган
шароитларда
турли
концентрацияга
эга
бўлган
текширилаётган
пестицидларнинг эритмаларини хроматографиялаш билан ўтказилди.
Олинган хроматограммалар ва интегратор маълумотлари асосида
хроматографик
чўққи
юзасини
текширилаётган
пестицидларнинг
концентрациясига
боғлиқлиги
аниқланди.
Тадқиқ
қилинаётган
пестицидларни таҳлил этиш учун ишлаб чиқилган услублар етарли
сезгирликка эга ва у 0,05 мкг ташкил этади. Шунингдек, намунадаги тадқиқ
қилинаётган пестицидлар учун чизиқли-динамик диапазон 0,05-13,0 мкг
ташкил этди.
Ишлаб
чиқилган
таҳлил
услубларининг
аниқлилиги
ва
қайталанувчанлигини
текшириш
учун
таркибида
аниқ
миқдорда
12
циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэнинг стандарт
намуналари сақлаган ишчи эритмалари тайёрланди.
Мазкур эритмалардан 20 мкл ҳажмдаги намуна хроматограф
инжекторига тартиб билан киритилди, сўнгра олинган хроматограммаларда
тадқиқ қилинаётган СП ушланиш вақтлари ва миқдори аниқланди.
Натижалар суми-альфа мисолида 1-жадвалда келтирилган.
1-жадвал
Ишлаб чиқилган ЮССХ услубининг аниқлиги ва қайталанувчанлигини
ўрганиш натижалари
Эритманинг
концентрация-
си, мкг/мкл
Суми-альфа миқдори,
мкг
Ушланиш
вақти, дақ
Олинган натижаларнинг
метрологик
характеристикалари
қўшилди
аниқланди
0,0246
0,492
0,498
20,91
f=4, T(95%4)=2,78
X
ўр
=0,493, S
2
=0,0001,
S=0,0072, S
x
=0,0032,
Х=0,0199,
Х
ўр
=0,0089
E=4,03%, ε=1,80%
0,483
20,95
0,492
20,93
0,493
20,98
0,502
20,97
0,0984
1,968
1,965
20,95
f=4, T(95%4)=2,78
X
ўр
=1,968, S
2
=0,0001
S=0,0025, S
x
=0,0011
Х =0,0069,
Х
ўр
=0,0031
E=0,35%, ε=0,16%
1,968
20,93
1,968
20,94
1,968
20,92
1,972
20,99
Олиб борилган тажриба натижалари шуни кўрсатдики, текширилган
икки хил концентрацияли эритмаларнинг ўртача қийматларини нисбий
хатолиги данитол учун 0,82-1,12; циперметрин учун 1,25; суми-альфа учун
0,81-1,42; децис учун 0,95-1,42 ва каратэ учун 0,95-1,42% ташкил этди.
Ишлаб чиқилган ЮССХ таҳлил услубларининг селективлигини аниқлаш
учун тавсия этилаётган шароитларда кимё-токсикологик ёки суд-кимё
аҳамиятига эга бўлган қатор пестицидлар хроматография қилинди.
Олинган натижалар 1-расм ва 2-жадвалда келтирилган.
1-расм ва 2-жадвалда келтирилган маълумотлар ишлаб чиқилган таҳлил
услублари қўлланганда тадқиқ қилинаётган пестицидларни аниқлашга бошқа
моддалар ўзгача ушланиш вақтларига эга бўлганликлари сабабли ҳалал
бермаслигини кўрсатди.
13
min
0
5
10
15
20
25
mAU
0
100
200
300
400
500
VWD1 A, Wav elength=278 nm (DANI\SIG00047.D)
1
.
3
7
7
1
.
7
0
0
3
.
9
4
2
6
.
2
3
4
6
.
4
1
8
7
.
3
1
4
9
.
9
5
7
1
0
.
0
6
4
1
0
.
3
2
9
1
0
.
8
0
6
1
1
.
0
3
7
1
1
.
3
6
4
1
2
.
7
4
1
1
4
.
4
2
6
1
8
.
7
6
5
1
9
.
4
1
4
1
9
.
7
4
3
1-расм.
Ишлаб чиқилган ЮССХ услубининг селективлигини
аниқлашда олинган хроматограмма
2-жадвал
Ишлаб чиқилган ЮССХ услубининг селективлигини ўрганиш
натижалари
Текширилувчи пестицид
Ушланиш вақти, дақ
Севин
7,3
Линдан
9,65
Фозолон
10,3
Гексахлоран
11,3
Атразин
12,74
Хлорпирифос
14,4
Данитол
17,4
Циперметрин
18,7 - 19,7
Децис
20,1
Суми-альфа
20,9
Каратэ
21,9
Турли ташқи муҳит ва биологик ашёларда пестицидларни таҳлил
услубларини ишлаб чиқиш экологик, кимё-токсикологик ва суд-кимё
тадқиқотларининг долзарб вазифаларидан ҳисобланади. Юқорида қайд
этилган ашёлардан олинган ажралмалар одатда балласт ва ёт моддалар билан
жуда ифлосланган бўлади. Бу моддалар таҳлилни олиб боришга ва уларнинг
натижаларига салбий таъсир кўрсатади. Шу муносабат билан мазкур
Циперметрин
инн
Хлорпирифос
Севин
Гексахлоран
Фозалон
14
ашёлардан олинган ажралмалар дастлаб тозаланиши лозим. Бу мақсадлар
учун турли усуллар: суюқлик-суюқлик экстракцияси, хроматография,
чўктириш, фильтрлаш ва бошқалар қўлланилади. Аммо ажралмаларни
тозалаш жараёнида тадқиқ қилинаётган моддаларнинг маълум миқдорда
йўқотилиши кузатилади. Шу муносабат билан ажралмалардаги мавжуд
бўлган балласт ва ёт моддалар олинган натижаларга салбий таъсир
этмайдиган таҳлил услубларини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир.
Юқорида келтирилганлардан келиб чиқиб, тадқиқ қилинаётган
пестицидларни газсуюқлик хроматография таҳлил услубларини ишлаб
чиқилди. Тажрибаларда аланга-ионланиш детектори ва 130 х 0,2 см ўлчамли
шиша колонка билан таъминланган «Chrom 5» газ хроматографидан
фойдаланилди. Тадқиқотлар қуйидаги қўзғалмас суюқ фазалар SЕ-30, ХЕ-60
и OV-17 олиб борилди. Кўрсатилган суюқ фазалардан хроматон N-AW-
DMCS сорбенти юзасига 5% миқдорда шимдирилган SE-30 фазаси яхши
натижалар берди. Олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги
хроматография шароитлари танланди: хроматон N-AW-DMCS сорбенти
юзасига 5% миқдорда шимдирилган SE-30 билан тўлдирилган 130 х 0,2 см
ўлчамли шиша колонка, қўзғалувчи фаза азот, оқим тезлиги 30 мл/дақ,
водород ва ҳаво оқим тезликлари, мос равишда 30 мл/дақ ва 350 мл/дақ
ташкил этди. Колонка термостати ҳарорати: 180 дан 220
0
С гача 10
0
С/дақ
тезликда дастурланди, сўнгра 245
0
С гача 3
0
С/дақ тезликда кўтарилди.
Детектор ҳарорати 260
0
С, инжектор ҳарорати 250
0
С ташкил этди.
Олинган натижалар 3- жадвалда келтирилган.
3-жадвал
Ишлаб чиқилган ГСХ услубида текширилувчи СП хроматографлаш
натижалари
Пестицидлар
Ушланиш вақти, дақ
Данитол
10,2
Циперметрин
14,1
Суми-альфа
15,3
Децис
17,6
Каратэ
19,3
3-жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, ишлаб
чиқилган хроматография услублари қўлланилганда тадқиқ қилинаётган
синтетик пиретроидлар турли ушланиш вақтларига эга бўлдилар. Бунда улар
бир биридан тўлиқ ажралдилар, бу эса турли хил ашёлардан олинган
ажратмалар таркибида тадқиқ қилинаётган пестицидлар бир вақтда
учраганда аниқлаш имконини беради.
Ишлаб чиқилган таҳлил услубининг сезгирлиги ва чизиқлилигини
аниқлаш учун хроматограф инжекторига турли концентрацияга эга бўлган
тадқиқ
қилинаётган
пестицидларнинг
эритмалари
киритилди.
15
Хроматографлашдан сўнг, чўққининг юзасини эритма концентрациясига
боғлиқлиги аниқланди.
Олиб борилган тажриба натижалари тадқиқ қилинаётган пестицидларни
аниқлашнинг ишлаб чиқилган ГСХ услуби сезгирлиги тадқиқ қилинаётган
пестицидлар учун 0,1 мкг ташкил этишини кўрсатди. Чизиқли-динамик
диапазон 0,1-5,0 мкг ташкил қилди.
Ишлаб чиқилган таҳлил услубининг аниқлиги ва қайталанувчанлигини
ўрганиш мақсадида хроматограф инжекторига аниқ миқдорда тадқиқ
қилинаётган пестицидлар сақлаган эритмалардан намуналар киритилди.
Олинган натижалар суми-альфа мисолида 4-жадвалда келтирилган.
4-жадвал
Суми-альфани таҳлили учун ишлаб чиқилган ГСХ услубининг
аниқлиги ва қайталанувчанлигини ўрганиш натижалари
Эритманинг
концентра-
цияси,
мкг/мкл
Суми-альфа миқдори,
мкг
Ушланиш
вақти, дақ
Олинган натижаларнинг
метрологик
характеристикалари
олинди аниқланди
0,50
1,00
0,99
15,5
f=4, T(95%4)=2,78
X
ўр
=1,0 S
2
=0,0002
S=0,0141, S
x
=0,0063
Х =0,0393,
Х
ўр
=0,0176
E=3,93%, ε=1,75%
1,01
15,1
1,02
15,6
0,99
15,2
0,99
15,3
1,25
2,50
2,51
15,8
f=4, T(95%4)=2,78
X
ўр
=2,502, S
2
=0,0005
S=0,0217, S
x
=0,0097
Х =0,060,
Х
ўр
=0,027
E=2,40%, ε=1,07%
2,48
15,7
2,48
15,9
2,51
15,6
2,53
15,8
Шундай қилиб, тадқиқ қилинаётган СП аниқлашнинг ГСХ услублари
етарли аниқликка эга ва улар қайталанувчандир. Ўртача қийматнинг нисбий
хатолиги 1,2 – 2,0% ташкил қилади.
Тадқиқ қилинаётган СП аниқлашнинг ишлаб чиқилган ГСХ услуби
селективлигини текшириш мақсадида хроматограф дозаторига кимё-
токсикологик аҳамиятга эга бўлган пестицидларнинг эритма намуналари
киритилди. Мазкур пестицидларнинг хроматографиялаш натижалари шуни
кўрсатдики, текширилган моддалар ГСХ услубларда тадқиқ қилинаётган СП
аниқлашга ҳалал бермайди.
Аҳоли саломатлигини сақлаш борасида атроф-муҳит, ўсимлик ва ҳайвон
ашёлари таркибидан пестицидларнинг қолдиқ миқдорларини турли сезгир ва
махсус усуллар ёрдамида аниқлаш катта аҳамиятга эга. Шундай усуллар
қаторига газ-хромато-масс-спектрометрия (ГХ-МС) киради. Усул юқори
16
сезгирлик (10
-8
- 10
-12
г) ва бир вақтнинг ўзида текширилаётган моддаларни
ҳамда уларнинг парчаланиш маҳсулотларини аниқлаш имконини беради.
Тадқиқ қилинаётган СП ГХ-МС таҳлил усулида аниқлаш услубини
ишлаб чиқиш учун Hewlett-Packard фирмасининг HP GC/MS-6890 русумли
асбобидан фойдаланилди.
Таҳлилни инжектор ҳарорати 280
0
С бўлган шароитларида олиб борилди.
Колонка термостати ҳарорати таҳлил аввалида 150
0
С ташкил этди, сўнгра
280
0
С гача 15
0
С/дақ тезликда дастурланди. Қўзғалувчи фаза сифатида
гелийдан фойдаланилди, унинг оқим тезлиги 3,2 мл/дақ ташкил этди. Таҳлил
давомийлиги 15 дақиқа. Ионланиш манбасининг энергияси 70 Эв. Бунда ички
деворлари сатҳи 5% фенилметилсилоксан билан қопланган, 30 м х 0,25 мм
ўлчамга эга бўлган капилляр колонкадан фойдаланилди. Текширилувчи
намунанинг ҳажми 1 мкл.
Масс-спектрда децис учун хос бўлган қуйидаги асосий бўлак ионлар
пайдо бўлди: m/z 115,135, 152, 181, 207, 253, 281, 327, 341 ва бошқ. Масс-
спектр ва фрагмент ионларнинг тузилиш формулалари 2-расм ва 5-жадвалда
келтирилган.
2-расм. Дециснинг ГХ-МС усулида олинган масс-спектри
17
5-жадвал
Дециснинг масс–спектридаги асосий бўлак ионлар ва уларнинг
интенсивлиги
Бўлак ион тузилиш формуласи
Бўлак ион
m/z
Нисбий интен-
сивлик, %
CH
CN
115
17
CH
C
C
O
CH
3
H
3
C
135
29
CH
C
Br
CH
3
H
3
C
152
25
O
C
181
100
CH
O
CN
207
68
C
O
CH
O
O
CN
253
81
CH
C
C
Br
Br
O
CH
3
H
3
C
281
28
CH
C
O
CH
O
C
O
CN
CH
3
327
8,6
CH
C
O
CH
O
C
O
CN
CH
3
H
3
C
341
8,1
CH
C
O
CH
O
C
Br
Br
O
CN
CH
3
H
3
C
505
2,0
Ишлаб чиқилган таҳлил услубининг чизиқли-динамик диапазонини
аниқлаш учун СП стандарт намуналаридан тайёрланган эритмалар ёрдамида
хроматографик
чўққилар
юзаларининг
моддалар
концентрациясига
боғлиқлик чизмалари тузилди.
Тадқиқ қилинаётган пестицидларни аниқлашнинг чизиқли-динамик
диапазони 0,01-5,0 мкг, сезгирлик эса 0,01 мкг/мкл ташкил этади.
18
Олинган натижалар, тадқиқ қилинаётган пиретроидларни ГХ-МС
усулида таҳлил қилаётган вақтда, намунадаги моддаларни аниқлашга ёрдам
берадиган хос бўлак ионларнинг мавжудлигига эътибор қаратилмоғи
лозимлигини кўрсатди.
УБ-спектрофотометрия усули, сезгирлигининг камлигига қарамай,
кундалик таҳлилларда кенг кўламда ишлатилади. Осон, содда, қулай ва
тезкорлиги туфайли усул кимё-токсикологик ва суд-кимё таҳлилларида ҳам
муваффақият билан қўлланилмоқда. Шу муносабат билан тадқиқ
қилинаётган пестицидларни УБ-спектрофотометрия таҳлил услубларини
ишлаб чиқилди.
Тайёрланган эритмалардаги пестицидлар миқдори 20 мкг/мл ташкил
этди. Тадқиқ қилинаётган СП оптик зичликлари 10 мм қатлам қалинлигида
200-400 нм тўлқин узунлиги соҳасида аниқланди. Солиштирувчи эритма
сифатида мос органик эритувчилардан фойдаланилди. Олиб борилган
тажриба натижалари шуни кўрсатдики, барча тадқиқ қилинаётган
пестицидлар 260-280 нм тўлқин узунлиги соҳасида биттадан максимум нур
ютиш хусусиятига эга.
Циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэни УБ-
спектрофотометрия усулида аниқ идентификация қилиш учун, ишлаб
чиқилган услубнинг валидацияси ўтказилди.
Бунинг
учун
тадқиқ
қилинаётган
пестицидларнинг
стандарт
намуналаридан ишчи стандарт эритмалар тайёрланди. Тайёрланган
эритмаларнинг оптик зичликлари ҳар бир текширилаётган моддага мос
келадиган нур ютиш соҳасидаги максимум тўлқин узунлигида ўлчанди.
Олинган
натижалар
асосида
оптик
зичликларининг
эритмалар
концентрациясига боғлиқлик чизмалари тузилди. Ушбу маълумотлар асосида
тадқиқ қилинаётган синтетик пиретроидларнинг солиштирма ва моляр нур
ютиш кўрсаткичлари аниқланди.
Циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэнинг солиштирма
ҳамда моляр нур ютиш кўрсаткичлари мос равишда 82,0-91,0 ва 3195,0-
4405,1 оралиқда жойлашган. Тадқиқ қилинаётган пестицидлар 10-100 мкг/мл
концентрациялар оралиғида Бугер-Ламберт-Бер умумий қонунига бўйсунади.
Турли ашёлардан синтетик пиретроидларни ажратиб олиш
услубларини ишлаб чиқишнинг ва такомиллаштиришнинг назарий
асослари ва амалий аҳамияти
Турли пестицидларни, шу жумладан синтетик пиретроидларни доривор
ўсимлик хом ашёси ва ундан тайёрланган дори шаклларида таҳлил этиш
услубларини ишлаб чиқиш сўнгги вақтларда долзарб масалага айланди.
Ишлаб чиқилган услублар ёрдамида доривор ўсимликларни экологик
мониторингини ўтказиш ва юқорида қайд этилган ашёларда пестицид қолдиқ
миқдорларини аниқлаш ҳам мумкин бўлади.
19
Шу муносабат билан доривор ўсимлик хом ашёлари сифатини назорат
қилувчи меъёрий-техник ҳужжатларига пестицидлар қолдиқ миқдорларини
рухсат этилган меъёрлари ва уларни аниқлаш услублари келтирилган
бўлимларни киритиш лозим.
Ўсимлик хом ашёларидаги пестицидларнинг қолдиқ миқдорларини
аниқлаш турли усуллар ёрдамида амалга оширилади. Уларни мазкур
ашёлардан ажратиб олиш учун органик эритувчилар ёрдамида
экстракциялаш усуллари қўлланилади. Олинган экстрактлар тозаланади ва
лозим бўлган тақдирда концентрланади. Экстракция жараёнига экстрагент
табиати, унинг ҳажми, экстракция вақти ва сони, сувли муҳит рН қиймати,
электролитлар ва бошқалар таъсир этади.
Циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэни доривор ўсимлик
хом ашёларидан экстракция қилишнинг оптимал услубларини мавжуд
эмаслиги эътиборга олинган ҳолда, тадқиқ қилинаётган пестицидларнинг
доривор ўсимлик намуналаридан ажратиб олиш услублари ишлаб чиқилди ва
уларга турли омилларининг таъсири ўрганилди.
Экспериментал тадқиқотлар модель ашёлар ва табиий шароитда
тайёрланган намуналарда олиб борилди. Изланишларда республикада кенг
кўламда етиштириладиган айрим доривор ўсимликлар: қалампир ялпиз,
доривор тирноқгул, стевия ребо ва бошқалардан фойдаланилди.
Тадқиқ қилинаётган пестицидларни доривор ўсимлик хом ашёларидан
ажратиб олиш услубларини ишлаб чиқиш ҳамда юқорида келтирилган
омилларнинг услуб самарадорлигига таъсирини аниқлаш суми-альфа
мисолида ўтказилди. Бунинг учун таркибида аниқ миқдорда суми-альфа
сақлайдиган қалампир ялпизнинг модель ашёлари тайёрланди. Қуруқ хом
ашё 250 мл сиғимли туби ясси оғзи шлифли колбаларга ўтказилди ва суми-
альфа 50 мл ацетонитрил билан экстракцияланди. Доривор ўсимлик хом
ашёларидан текширилувчи пестицидларни ажратиб олишга экстракция
сонининг таъсирини ўрганиш учун, қалампир ялпизни 30 мл ацетонитрил
билан бўктириш 2, 3 ва 4 марта такрорланди. Ҳар бир алоҳида олинган
ацетонитрилли экстрактлар сиғими 500 мл бўлган ажратиш воронкасига
фильтр қоғози орқали ўтказилди. Фильтр 5 мл ацетонитрил билан икки марта
ювилди ва чайиндилар асосий экстрактларга қўшилди.
Бирлаштирилган ацетонитрилли экстрактларни хлорофилл ва бошқа
балласт моддалардан тозалаш учун улар 30, 20, 20 мл петролей эфири билан
уч марта 10 дақиқадан ишланди. Ацетонитрил петролей эфири аралашмаси
фазалар ажралиши учун 30 дақиқага қолдирилди. Петролей эфири қатлами
ажратиб олинди ва ташлаб юборилди. Ацетонитрил қаватидан суми-альфа
гексан билан қайта экстракцияланди. Суми-альфани ацетонитрилдан гексанга
тўлиқ экстракцияланишига эришиш мақсадида, аралашмага 50 мл тозаланган
сув қуйилди. Қўшилган сув ацетонитрил билан аралашиб пестицидни унда
эришини ёмонлаштиради ва гексанга тўлиқ ўтишига ёрдам беради.
20
Олиб борилган изланишлар пестицидларнинг органик эритувчилар
билан экстракцияланиш даражасига сувли муҳитдаги электролитлар ижобий
таъсир этишини кўрсатди. Суми-альфани гексан билан экстракцияланиш
даражасини ошириш учун электролит сифатида натрий хлориддан
фойдаланилди. Тажрибаларни олиб бориш жараёнида маълум бўлдики,
электролитнинг юқори концентрацияси ацетонитрилни сув билан
аралашишига тўсқинлик қилади. Шу муносабат билан ацетонитрилли
экстрактнинг сув билан аралашмасига натрий хлориднинг кристалларини
эмас, балки унинг тўйинган эритмасидан 5 мл қўшилди. Ҳосил бўлган
аралашмадан суми-альфа гексан билан уч марта (50, 25, 25 мл)
экстракцияланди. Олинган гексанли экстрактлар бирлаштирилди ва органик
эритувчи ротор-вакуум буғлаткичида 40
0
С дан юқори бўлмаган ҳароратда 1-2
мл қолгунча ҳайдаб олинди. Қолган қуюқ экстракт чинни тавоқчага
ўтказилди, хона ҳароратида қуритилди. Ҳосил бўлган қуруқ қолдиқ 1 мл
ЮССХ усулида фойдаланилган қўзғалувчи фазада эритилди ва «Миллипор»
(0,45 мкм) фильтр орқали асбобнинг инжектор қисмига киритилди. Суми-
альфа миқдорини аниқлаш ишлаб чиқилган ЮССХ услублари ёрдамида
амалга оширилди.
Бунда таҳлил натижалари суми-альфани доривор ўсимлик хом
ашёларидан бир марта экстракцияланганда 55,7% миқдорда ажратиб
олинишини кўрсатди. Уч марта экстракция қилинганда суми-альфани 81,0%
миқдорда ажратиб олиш мумкин; тўрт марта экстракция қилинганда эса
ажратиб олинган пестицид миқдори сезиларли ошмади. Шундай қилиб,
суми-альфани доривор ўсимликлардан ажратиб олишда экстракцияни уч
марта натрий хлориднинг тўйинган эритмаси иштирокида олиб бориш
мақсадга мувофиқ деб топилди.
Хом ашё майдалик даражасининг таъсирини ўрганиш бўйича олиб
борилган изланишлар, бўлакларнинг ўлчамлари 1-5 мм оралиғида доривор
ўсимлик хом ашёларидан ажратиб олинган пестицид миқдорига сезиларли
таъсир этмаслигини кўрсатди. Хом ашё бўлаклари 1 мм гача майдаланганда
суми-альфани ажратиб олиш самарадорлиги 85,1% ташкил этди, аммо
олинган экстрактлар балласт моддалар билан жуда ифлосланган бўлади.
Шунинг учун доривор ўсимлик хом ашёсини 5 мм гача майдалаш мақсадга
мувофиқ ва суми-альфани 84,0% миқдорда ажратиб олишга эришилади.
Ишлаб чиқилган таҳлил услубларининг тўғрилиги ва аниқлигини
текшириш учун таркибида аниқ миқдорда суми-альфа сақлаган доривор
ўсимлик хом ашёларидан модель объектлар тайёрланди. Мазкур ашёлардан
суми-альфа ишлаб чиқилган услуб ёрдамида экстракция қилинди.
Олинган натижалар 6- жадвалда келтирилган.
21
6-жадвал
Ишлаб чиқилган экстракция услубнинг тўғрилик ва аниқликлигини
ўрганиш натижалари
№
Суми-альфа миқдори
Олинган натижаларнинг
метрологик
характеристикалари
қўшилди, мкг
аниқланди
мкг
%
1
50,0
38,9
77,8
f=4, T(95%, 4)=2,7800,
X
ўр
=81,28, S
2
=7,5920,
S=2,7554, Sx=1,2322,
X=7,6599,
X
ўр
=3,4256
E=9,42% ε=4,22%
2
40,7
81,4
3
39,7
79,4
4
41,6
83,2
5
42,3
84,6
6
100,0
82,4
82,4
f=4, T(95%, 4)=2,7800
X
ўр
=80,78, S
2
=4,007,
S=2,0017, Sx=0,8952,
X=5,5649,
X
ўр
=2,4887
E=6,89% ε =3,08%
7
80,4
80,4
8
81,4
81,4
9
82,3
82,3
10
80,2
80,2
6-жадвалда келтирилган натижалар доривор ўсимлик хом ашёларидан
суми-альфани таҳлил қилишнинг ишлаб чиқилган услуби етарли даражада
тўғри ва аниқлигини кўрсатди, у қўлланилганда натижаларни ўртача
қийматининг нисбий хатолиги 4,22% ошмайди.
Шундан кейин, ишлаб чиқилган услуб ёрдамида бошқа тадқиқ
қилинаётган синтетик пиретроидлар доривор ўсимлик хом ашёларидан
экстракция қилинди. Тажрибаларда доривор ўсимлик хом ашёларидан
тайёрланган модель объектлар, шунингдек, табиий шароитларда олинган
намуналардан (институт тажриба майдони ва “Гербафарм” фирмаси)
фойдаланилди.
Ўтказилган тажриба натижалари, доривор ўсимлик хом ашёларидан
тадқиқ қилинаётган пестицидларни ишлаб чиқилган ацетонитрил билан
экстракциялаш услуби қўлланилганда, уларни 62,0-87,3% миқдорда ажратиб
олиш мумкинлигини кўрсатди.
Тадқиқ қилинаётган пестицидларни ҳайвонлардан олинган биологик ашё
ва суюқликлардан ажратиб олиш жараёнларини мўътадиллаштириш
мақсадида уларни аввал сувли қатламдан экстракциялаш жараёнига муҳит
рН кўрсаткичлари, органик эритувчи табиати, электролитлар ва экстракция
сонини таъсири ўрганилди. Тадқиқ қилинаётган пестицидлар сувли
аралашмаларининг рН муҳитини керакли қийматларига эришиш учун буфер
эритмалардан фойдаланилди.
Циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэни экстракция
қилиш учун янги ҳайдаб тозаланган гексан, хлороформ, этилацетат, толуол,
диэтил эфири, бутанол ва бензолдан фойдаланилди.
250 мл сиғимли конуссимон колбаларга циперметрин, данитол, суми-
альфа, децис ва каратэнинг аниқ миқдорлари қўшилди ва унга турли рН
22
қийматларига эга бўлган универсал буфер эритмалардан 50 мл, юқорида
келтирилган органик эритувчилардан биридан 10 мл қўшилди. Идишлардаги
аралашмалар яхшилаб аралаштирилди ва хона ҳароратида бир соатга
қолдирилди. Органик эритувчилар ажратиб олинди ва унга экстракцияланган
тадқиқ қилинаётган пестицидларнинг миқдори ишлаб чиқилган УБ-
спектрофотометрия усулида аниқланди.
Циперметрин,
данитол,
суми-альфа,
децис
ва
каратэнинг
экстракцияланиши рН муҳит ва фойдаланилган органик эритувчи табиатига
сезиларли даражада боғлиқлиги аниқланди. Тадқиқ қилинаётган пестицидлар
сувли муҳитлардан қўлланилган органик эритувчилар билан ҳам кислотали
ҳам ишқорий шароитда турли миқдорларда экстракцияланадилар. Ҳар бир
пестицид рН муҳит қиймати ва органик эритувчи табиатига кўра сувли
аралашмадан турли даражада экстракцияланади.
Шунингдек,
тадқиқ
қилинаётган
синтетик
пиретроидларнинг
экстракцияланиш даражаларига электролитлар ва экстракция сонининг
таъсири ҳам аниқланди. Сувли муҳитга электролитларнинг қўшилиши тадқиқ
қилинаётган пестицидларнинг экстракцияланиш даражасини ошишига олиб
келди. Циперметринни сувли муҳитдан натрий хлориднинг тўйинган эрит-
маси қўшиб бир марта экстракция қилишда унинг миқдори 82,9% га етди, бу
эса оддий – электролит қўшилмаган - шароитга қараганда 2,5% кўп. Электро-
лит қўшиб экстракция жараёнини уч марта олиб борилганда натижа 87,6%
ташкил этди. Электролит қўшмасдан данитол сувли муҳитдан экстракция
қилинганда у 73,5%, натрий хлориднинг тўйинган эритмаси қўшилганда
80,6% миқдорида ажратиб олинди. Уч марта экстракция қилинганда ажратиб
олинган данитолнинг миқдори 11,3% ошиб, 84,8% ташкил этди.
Циперметрин, данитол, суми-альфа, децис ва каратэни экстракцияланиш
даражасига қўшилган электролитнинг табиати ҳам таъсир этади. Натрий
хлориднинг тўйинган эритмаси, аммоний сульфатнинг шу концентрацияли
эритмасига қараганда, текширилувчи пестицидларни сувли муҳитдан
экстракцияланиш даражасини ошишига олиб келди.
Тажрибаларда олинган натижалар 7-жадвалда келтирилган.
7-жадвал
Тадқиқ қилинаётган синтетик пиретроидларнинг сувли муҳитдан
органик эритувчилар билан экстракциялаш натижалари
*
Синтетик
пиретроид
Муҳитнинг рН
кўрсаткичи
Экстрагент Экстракциялаш
сони
Экстракция
даражаси, %
Циперметрин
9,0-9,5
хлороформ
3
87,6
Данитол
9,0-9,5
этилацетат
3
84,8
Суми-альфа
4,0-4,5
бутанол
3
88,4
Децис
9,0-9,5
хлороформ
3
89,6
Каратэ
9,0-9,5
бензол
3
87,9
*
-электролит
сифатида
натрий
хлориднинг
тўйинган
эритмасидан
фойдаланилди