Lingual-areal treatment of dialects of Uzbek language of the Navoi viloyat (province)(by the example of the lexical material)

Abstract

Subjects of the inquiry: over 15,000 units of actual written material obtained from informants from 250 basic settlements of the Navoi viloyat (province).
Aim of the inquiry: gathering, classification of materials according to dialects of the Navoi viloyat, definition of families living here, studying the influence of leading (Karluk, Kypchak and Oguz) dialects of the Uzbek language on each other, determining the relation of lexis of dialects on this territory to ancient literary monuments, the Uzbek literary language, and to the dialects of Bukhara and Samarkand. Mapping the original language features of lexicon of dialects of the Navoi viloyat.
Method of the inquiry: diachronic and synchronous aspects of a linguistic-and-gcographical method of the analysis on the basis of the theory of dialectic knowledge, comparison, description, and classification.
The results achieved and their novelty': for the first time the lexicon of Uzbek national dialects of the Navoi viloyat has been explored monographically, on the basis of a linguistic-and-gcographical methods,. Their semantic-and-lexical groups have been determined, lexical-and-scmantic features have been analyzed. Dialects of the given territory have been compared with a literary language. The analysis of the dialectic units not occured in a literary language has been made. The lexical map of the dialects of the Navoi viloyat has been made and the isoglottic lines expressing lexical-and-semantic features of dialects have been put on it. The language data received in the result of mapping have enabled for data acquisition about the cthnogeny of the representatives of dialects, their migration and processes of association or separation of families and tribes. Zones of residing of more than 50 Uzbek families living in the Navoi viloyat have been ascertained. On the basis of the collected materials the dictionary of the given dialects has been compiled.
Practical value: the present dissertation has a certain practical value its materials serve for addition of textbooks and training aids by new scientific views and material evidence on the Uzbek dialectology, lexicology, lexicography, etymology, as well as new textbooks intended for secondary schools, lyceums and colleges. The scientific conclusions and generalizations of the research will form a basis for compiling explanatory and multilingual dictionaries, definition of areas of spread of those or other dialects, territorial distinctions between dialects, making and additions of “The Atlas of Uzbek national dialects".
Degree of embodiment and economic efficiency: on the grounds of the dissertation presentations in scientific journals and collected articles have been published, the monograph has been issued, reports in scientific-theoretical conferences and seminars of a different level have been made.
Sphere of usage: dialectology, linguistics and scientific disciplines of philological direction, as well as history, ethnography, geography.

Source type: Abstracts
Years of coverage from 1992
inLibrary
Google Scholar
Branch of knowledge
CC BY f
1-38
23

Downloads

Download data is not yet available.
To share
Murodova Н. (2023). Lingual-areal treatment of dialects of Uzbek language of the Navoi viloyat (province)(by the example of the lexical material). Catalog of Abstracts, 1(1), 1–38. Retrieved from https://inlibrary.uz/index.php/autoabstract/article/view/42676
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Abstract

Subjects of the inquiry: over 15,000 units of actual written material obtained from informants from 250 basic settlements of the Navoi viloyat (province).
Aim of the inquiry: gathering, classification of materials according to dialects of the Navoi viloyat, definition of families living here, studying the influence of leading (Karluk, Kypchak and Oguz) dialects of the Uzbek language on each other, determining the relation of lexis of dialects on this territory to ancient literary monuments, the Uzbek literary language, and to the dialects of Bukhara and Samarkand. Mapping the original language features of lexicon of dialects of the Navoi viloyat.
Method of the inquiry: diachronic and synchronous aspects of a linguistic-and-gcographical method of the analysis on the basis of the theory of dialectic knowledge, comparison, description, and classification.
The results achieved and their novelty': for the first time the lexicon of Uzbek national dialects of the Navoi viloyat has been explored monographically, on the basis of a linguistic-and-gcographical methods,. Their semantic-and-lexical groups have been determined, lexical-and-scmantic features have been analyzed. Dialects of the given territory have been compared with a literary language. The analysis of the dialectic units not occured in a literary language has been made. The lexical map of the dialects of the Navoi viloyat has been made and the isoglottic lines expressing lexical-and-semantic features of dialects have been put on it. The language data received in the result of mapping have enabled for data acquisition about the cthnogeny of the representatives of dialects, their migration and processes of association or separation of families and tribes. Zones of residing of more than 50 Uzbek families living in the Navoi viloyat have been ascertained. On the basis of the collected materials the dictionary of the given dialects has been compiled.
Practical value: the present dissertation has a certain practical value its materials serve for addition of textbooks and training aids by new scientific views and material evidence on the Uzbek dialectology, lexicology, lexicography, etymology, as well as new textbooks intended for secondary schools, lyceums and colleges. The scientific conclusions and generalizations of the research will form a basis for compiling explanatory and multilingual dictionaries, definition of areas of spread of those or other dialects, territorial distinctions between dialects, making and additions of “The Atlas of Uzbek national dialects".
Degree of embodiment and economic efficiency: on the grounds of the dissertation presentations in scientific journals and collected articles have been published, the monograph has been issued, reports in scientific-theoretical conferences and seminars of a different level have been made.
Sphere of usage: dialectology, linguistics and scientific disciplines of philological direction, as well as history, ethnography, geography.


background image

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ

АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ

ИНСТИТУТИ

Šўлёзма ќуšуšида

УДК 811.512.133 (575.144)

МУРОДОВА НИГОРА

Қ

УЛИЕВНА

ЎЗБЕК ТИЛИ НАВОИЙ ВИЛОЯТИ

ШЕВАЛАРИНИНГ ЛИНГВО-АРЕАЛ ТАЛ

Қ

ИНИ

(лексика материаллари асосида)

10.02.02 - ўзбек тили

Филология фанлари доктори илмий даражасини

олиш учун таšдим этилган диссертация

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И

Тошкент - 2006


background image

2

Тадšиšот ¡збекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва

адабиёт институти ва Навоий давлат педагогика институтида бажарилган.


Илмий маслаќатчи

-академик

Ш.ШОАБДУРАЌМОНОВ


Расмий оппонентлар: филология фанлари доктори, профессор

А.МАМАТОВ

филология фанлари доктори, профессор

Б.¡РИНБОЕВ


филология фанлари доктори, профессор

А.МАТЂОЗИЕВ



Етакчи илмий муассаса –

Низомий номидаги Тошкент давлат

педагогика университети

Диссертация ќимояси 2006 йил _______ ойининг ___куни соат___ да Œзбекистон Республикаси

Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ќузуридаги ДК 015.04.02
раšамли фан доктори илмий даражасини бериш бœйича Ихтисослашган кенгаш йиђилишида
œтказилади.

Манзил: 700170. Тошкент шаќри, И.Мœминов кœчаси, 9-уй.


Диссертация билан Œзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг Асосий кутубхонасида

танишиш мумкин.

Манзил: 700170. Тошкент шаќри, И.Мœминов кœчаси, 13-уй.


Автореферат 2006 йил ______ ойининг ____ куни жœнатилди.




Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, филология фанлари

номзоди

Н.МАЌКАМОВ


background image

3

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ


Мавзунинг долзарблиги

. Шеваларни ¢рганиш – халš тарихи, этник-маданий ќаётини тадšиš

этиш учун šимматли материаллар беради. Сабаби жонли халš шевалари адабий тилнинг ёзма
ёдгорликларига нисбатан šадимий манбадир. Халš шеваларини ўз ваšтида ва атрофлича ўрганмас
эканмиз, давр ўтиши билан ундаги ноёб с¢злар истеъмолдан чиšади. Президентимиз Ислом Каримов
айтганларидек: «...улар миллий давлатчилигимиз истиšболини белгилашда, к¢п асрлик беšиёс

маънавий-тарихий меросимиз, маданиятимиз, дину тилимиз ва муšаддас урф-одатларимизнинг янада
šад ростлашида муќим омил вазифасини бажаради»

1

. Шунинг учун халš шеваларини ўрганиш ¢збек

тилшунослигида долзарб масалалардан бири ќисобланади.

Маълумки, ќар бир тилнинг ўрганилиш даражаси унинг ички šонуниятларини билиш, тилнинг

шеваларини тавсифлаш, уларда саšланиб келаётган тил бойликларини аниšлаш, шевалар билан
адабий тил орасидаги алоšаларни ўрганиш билан узвий бођлиšдир. Шуни таъкидлаш жоизки, ўзбек

шевалари ўзбек миллий тилининг бир тармођи бўлиши билан бирга адабий тил ва барча ўзбек
шеваларига хос бўлган умумий лексик šатламга ќам эга. Шунингдек, ўзбек шеваларида яна ўзига хос

лексик гуруќлар ќам борки, улар шу шева вакилларининг моддий ќаёт шароитлари, шу шева жойлашган
ќудуднинг иšтисодий ривожи билан бођлиšдир. Маълумки, ќаётдаги барча нарсалар, янгидан вужудга

келган, пайдо бўлган ќар šандай воšеа-ќодисалар энг аввало тилнинг лексикасида ўз ифодасини
топади. Шу боис ќам лексика тилнинг бошšа сатќларига šараганда мураккаб ва кўп šирралидир. Унинг

вазифаси, бир томондан, жамият яшаётган борлиšни барча мураккабликлари билан инъикос этиш
бўлса, иккинчи томондан, унда тилнинг лексик-семантик, услубий, сўз ясаш ва шу каби бир šатор

мураккаб лисоний ќодисалари, уларнинг ¢заро муносабатлари ¢з ифодасини топади. Бу биз тадšиš
šилаётган Навоий вилояти ўзбек шевалари учун ќам тегишлидир. ¡збек тилшунослигида Навоий вилоят

шевалари лексикаси алоќида монографик тадšиšот объекти б¢лмаган. Зеро, бу шевалар ўзига хос
лисоний хусусиятларга бой бўлиб, луђат таркибида кўп сонли диалектал белгиларнинг мавжудлиги
билан бошšа шевалардан фарšланиб туради. Шу сабабли ќам ушбу ќудуд шеваларини барча лисоний
йўналишлар бўйича тавсиф ва тадšиš šилиш, айниšса уларни šиёсий-тарихий ва лисоний-жуђрофий

усулларда таќлил šилиш ниќоятда долзарбдир. Бундай тадšиš натижалари ўзбек шевашунослиги, ўзбек
тили тарихи учунгина эмас, балки туркийшунослик фани учун ќам šимматли материаллар бериши

шубќасиз. Чунки ўрганилаётган шеваларда ўзбек тилининг бошšа шеваларида šайд этилмаган, šадимги
ёдгорликлар тилидагина саšланиб šолган ќодисалар мавжуд. Бу Навоий вилояти ўзбек шевалари

лексикасининг таркибий šисмида šадимий туркий тил лексикаси унсурларининг саšланганлигидан
далолат беради. Бугунги кунда халš тилидаги диалектал хусусиятлар шеваларнинг ўзаро алоšаси,

адабий тил ва турли маданий-маърифий муассасаларнинг таъсири натижасида камайиб, шевалар
ўртасидаги ¢зига хос фарšлар текисланиб, адабий тилга сингиб бораётган жараёнда шеваларнинг бой

лисоний бойликларини - адабий тилда учрамайдиган сўзларни тўплаш, уларни саšлаб šолиш ќамда
уларнинг адабий тил мулкига айланишига к¢маклашиш зарурлиги мазкур тадšиšотнинг долзарблигини

белгилайди.

Муаммонинг ¢рганилганлик даражаси

. ¡збек шевалари лексикасини ¢рганишда

Ш.Шоабдураќмонов, С.Иброќимов, Ф.Абдуллаев, Б.Ж¢раев, М.Мирзаев, А.Шерматов, Х.Дониёров,
О.Мадраќимов, Т.Содиšов, О.Т¢раšулов каби олимларнинг хизматлари беšиёсдир. Улар ¢зларининг

тадšиšотлари билан мустаšил илмий й¢налиш - ¢збек шевашунослигининг пайдо б¢лиш ва
ривожланишига асос яратишди

2

.

1

Каримов И.А. Ќалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони б¢лсин. – Т.: ¡збекистон, 1994. – 3-б.

2

Шоабдураќмонов Ш. ¡збек адабий тили ва халš шевалари: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т., 1963. – 483 б.; Иброќимов С.

¡збек тилининг касб-ќунар лексикаси (Фарђона шеваларининг материаллари асосида): Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т.,

1960. – 471 б.; Абдуллаев Ф. Хоразм шевалари. – Т.: ¡закадемнашр, 1968. – 347 б.; Ж¢раев Б. Юšори Šашšадарё шевалари.

– Т., 1969. – 168 б.; Мирзаев М. ¡збек тилининг Бухоро группа шевалари: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т., 1965. – 494 б.;

Шерматов А. Проблемы исторического развития и современного функционирования узбекских диалектов (по материалам
говоров Низовья Кашкадарьи): Дис. ... д-ра филол. наук. – Т., 1978. – С. 339; Дониёров Х. Šипчоš диалектларининг

лексикаси. – Т., 1979. – 158 б.; Мадрахимов А. Исследование по лексике огузского наречия узбекского языка: Дис. ... д-ра

филол. наук. – Т., 1978. – С. 503; Содиšов Т. С¢зларнинг шакл ва маъно муносабатига к¢ра турлари // ¡збек шевалари


background image

4

Кейинги йилларда ¢збек шеваларининг луђавий хусусиятлари Н.Шойимова, М.Бегалиев,

Р.Й¢лдошевларнинг монографик тадšиšотларида ¢рганилди

1

.

¡збек шевалари лисоний-жуђрофий усул билан ќам ¢рганилган. Ареалогиянинг ушбу махсус

тадšиš усули билан ¢збек шевалари А.Б.Ж¢раев, Š.Муќаммаджонов, Й.Иброќимовлар ишида тадšиš
этилган

2

. Шунга šарамасдан, ¢збек тили лаќжа ва шеваларининг барча ќудудий к¢ринишлари етарли

даражада тадšиš šилинган эмас. Бу фикр Навоий вилояти ¢збек шеваларига ќам тегишлидир. ¡збек
тилининг етакчи (šарлуš, šипчоš, ¢ђуз) лаќжалари мавжуд б¢лган мазкур ќудуд шевалари ¢зига хос

лисоний хусусиятларга эгалиги билан бошšа ¢збек шеваларидан фарšланади. Айни замонда, ¢збек
тилшунослигида Навоий вилояти шевалари алоќида тадšиšот объекти б¢лмаган. Демак, ушбу

диссертация ишимиз ¢збек тилининг учала (šарлуš, šипчоš, ¢ђуз) лаќжаси мавжуд б¢лган ќудуд
шеваларини лисоний-жуђрофий усулда илк бор ¢рганишга бађишланган.

Тадšиšотнинг маšсад ва вазифалари

. Тадšиšотнинг асосий маšсади Навоий вилояти ўзбек

шеваларини а) хариталаштириш, б) бу ерда яшовчи уруђларни аниšлаш, ¢збек тили етакчи (šарлуš,

šипчоš, ¢ђуз) лаќжаларининг бир-бирига таъсирини ¢рганиш, в) т¢планган с¢зларни лисоний-жуђрофий
йўналишда таќлил этишдир.

Ушбу маšсадга эришиш учун иш олдига šуйидаги вазифалар š¢йилди:
- Навоий вилояти ўзбек халš шеваларининг ўзбек адабий тили ва тарихи, бошšа ўзбек

шевалари, айниšса, ќудудий жиќатдан ёндош бўлган Бухоро ва Самарšанд шевалари, шунингдек,
šардош туркий тиллар шеваларига муносабати, ўзаро таъсири каби масалаларни ёритиш;

- Навоий вилоятидаги šарлуš ва šипчоš гуруќ шеваларининг лексик хусусиятларини тадšиš этиш

ва бу шевалар лексикасига маќаллий тожик ва šозоš тили таъсирини ¢рганиш;

- Навоий вилояти шевалари лексикасининг šадимги ёдгорликлар ва эски ўзбек тилига бўлган

муносабатини кўрсатиш;

- тадšиš šилинадиган шевалар ва уларнинг вужудга келиш ва ривожланиш тарихини кузатиш

ќамда бунда муќим лексик-семантик хусусиятларни ¢рганиш;

- вилоят шеваларининг луђавий-маъновий категорияларини тадšиš šилиш ва улардаги муќим

семантик šонуниятларни кузатиш;

- вилоят шевалари лексикасидаги баъзи кенг истеъмолдаги с¢зларнинг š¢лланиш

даражаларини ¢рганиш;

- тадšиš šилинаётган шевалар лексикасидаги баъзи с¢зларнинг ареал тарšалишини белгилаш

ќамда уларни хариталаштириш.

Тадšиšотнинг илмий янгилиги

. Тадšиšотда šуйидаги илмий янгиликларга эришилди:

- Навоий вилояти ўзбек халš шевалари лексикаси ишда тарихий-šиёсий ва лисоний-жуђрофий

усуллар асосида илк бор монографик тарзда тадšиš šилинди;

- ќозирги ўзбек адабий тилида учрамайдиган, аммо šадимги туркий ва эски ¢збек тили ёзма

ёдгорликлари тилида мавжуд бўлган бир šатор сўзларнинг шеваларда саšланиб šолганлиги лисоний
далиллар асосида исботланди;

- Навоий вилояти ўзбек халš шеваларининг луђавий таркиби туркий тиллар лексикаси

материаллари билан šиёсланди ва имконият даражасида этимологик таќлиллар берилди;

- тадšиš šилинаётган ўзбек халš шевалари лексикасини бошšа ќудудлар ўзбек шевалари билан

šиёслаб ўрганиш орšали фаšат текширилаётган шева лексикасига мансуб б¢лган сўзлар аниšланди ва

уларнинг лисоний хусусиятлари белгиланди;

- Навоий вилояти ўзбек халš шевалари лексикаси бœйича тўпланган луђавий материал ва

маълумотлар асосида текширилаётган шеваларнинг лисоний харитаси тузилди ва унга шеваларнинг
лексик-семантик хусусиятларини ифодаловчи изоглоссалар туширилди;

лексикаси. – Т., 1991. – 86-119-бетлар; Тураšулов А. Лексика кокандской группы говоров: Автореф. дис. ... канд. филол. наук.
– Т., 1972. – 21 с.

1

Шойимова Н. Šашšадарё ¢збек šипчоš шевалари лексикаси. – Šарши, 2000. – 121 б.; Бегалиев М. ¡збек тили Šорабулоš

шеваси лексикаси: Филол. фанлари номзоди ... дис. автореф. – Т., 2002. – 26 б.; Й¢лдошев Р. Тошќовуз вилоятидаги ¢збек

шеваларининг лексик хусусиятлари: Филол. фанлари номзоди дис. ... автореф. – Т., 2002. – 22 б.

2

Ж¢раев А.Б. ¡збек тилли ќудудни ареал тадšиš этишнинг назарий асослари. – Т.: Фан, 1991. – 219 б.; Мухаммеджанов К.

Ареальное исследование узбекских говоров Южного Казахстана: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. – Т., 1988. – 44 с.;

Иброќимов Й. Жанубий Оролб¢йи ¢збек шевалари тадšиšи: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т., 2000.


background image

5

- хариталаштириш орšали олинган лисоний маълумотлар шева вакилларининг этногенези, уруђ

ва šабилаларнинг миграцияси, бирлашиш ёки ажралиш жараёнлари ќаšида маълумотлар олишга
имкон берди;

- диссертацияда тил ќодисаларининг тарšалиш ќудуди шартли белгилар (легендалар) орšали

акс эттирилган 100 та харитада берилди;

- 100 дан ортиš харитада 100 га яšин с¢знинг 300 дан ортиš вариантлари к¢рсатилди;
- Навоий вилоятида яшовчи 50 дан ортиš ¢збек уруђларининг яшаш зонаси аниšланди;

-

Навоий вилояти ¢збек шевалари луђати тузилди.

Тадšиšотнинг методологик асослари ва методлари

. Диссертациянинг методологик асосини

диалектиканинг билиш назарияси (гносеология) ќамда ¡збекистон Республикаси Президенти
И.Каримовнинг маънавий мерос, миллий тил ва миллий маданиятнинг ривожланиши ва тараššий этиш

й¢ллари ќаšидаги назарий šарашлари ташкил этади. Тадšиšот мавзусини ёритишда диахрон ќамда
синхрон аспектларда лисоний-жуђрофий таќлил усули, šиёсий, тавсифий каби методлардан

фойдаланилди.

Тадšиšотнинг илмий ва амалий аќамияти

. Ўзбек халš шеваларининг лексик-семантик

хусусиятлари жуда кам ўрганилган.

Навоий вилояти ўзбек халš шеваларининг лексик-семантик хусусиятларини šиёсий-тарихий ва

лисоний-жуђрофий усулларда тадšиš šилиш ¢збек диалектологиясининг баъзи муаммоли томонларини
ќал šилиш, уни янги назарий маълумотлар билан т¢лдиришга ёрдам беради. Тадšиš šилинаётган

шеваларнинг фонетик, грамматик ва лексик хусусиятларини ¢рганиш, уни бошšа ¢збек шевалари, тил
тарихи, шунингдек, баъзи šардош тиллар шевалари билан šиёслаш нафаšат ўзбек диалектологияси

учун, балки умумтуркий тиллар диалектологиясининг баъзи мунозарали ќамда долзарб назарий
масалаларини ќал šилиш учун муайян šимматга эгадир. Навоий вилоят шеваларининг лисоний

хариталари тадšиš этилаётган шевалар луђавий бирликларининг функционал белгилари тарšалиш
ареалларини белгилашга, шевалараро ќудудий фарšларни белгилашга, шунингдек, ќудуд тилининг
бошšа ўзбек шевалари билан муносабатини аниšлашга, ички таснифини беришга хизмат šилади ќамда
«Ўзбек халš шевалари атласи»ни яратиш ва т¢лдиришга асос б¢лади. Шуни алоќида таъкидлаш

жоизки, бугунги кунда ¢збек шеваларининг лисоний атласини яратиш нафаšат ўзбек тилшунослигининг,
балки умумтуркийшуносликнинг долзарб вазифаларидан биридир. Чунки диалектологик атлас тил

ќодисаларининг туркий тиллараро ќудудий тарšалиши ва тил тарихий тараššиётининг баъзи чигал
масалаларини ќал šилишга имкон беради. Бундай илмий изланишларнинг яна муќим бир томони борки,

улар ¢збек адабий тилининг луђавий меъёрларини белгилаш, турли соќаларнинг илмий
терминологиясини тартибга солиб, тилнинг имловий ва орфоэпик šоидаларини такомиллаштириш каби

масалаларни ќал этишда ёрдам беради. Шунингдек, ¢рганилаётган ќудуд этнографиясини ¢рганишда
муќим аќамиятга эга. Ушбу диссертация муайян амалий šимматга эга б¢либ, унинг материаллари олий

ўšув юртлари, ўрта мактаб, лицей ва коллежлар учун ёзилажак дарслик ќамда šўлланмаларни янги
илмий фикрлар ва лисоний далиллар билан бойитишга хизмат šилади.

Натижаларнинг жорий šилиниши

. Диссертация иши натижаларидан Навоий давлат

педагогика институти ¢збек филологияси факультети талабаларига «¡збек диалектологияси» фани

б¢йича маъруза ва амалий машђулот дарсларини олиб боришда кенг фойдаланилмоšда.

Ишнинг жамоатчилик синовидан ¢тиши

. Диссертация мавзуси б¢йича Давлат тили ќаšидаги

šонунни амалга оширишнинг долзарб муаммолари (Навоий, 1993), Хожагон тариšати ва Абдухолиš
Ђиждувонийнинг маънавият тариšатидаги ¢рни (Навоий, 2003), Навоий давлат педагогика институти

профессор-¢šитувчиларининг анъанавий илмий-назарий анжуманларида (1997, 1998, 1999, 2002, 2003,
2004), Истиšлол ва тил (Тошкент, 2005) номли республика илмий-назарий анжуманларида маърузалар

šилинди.

Натижаларнинг эълон šилинганлиги

. Диссертациянинг асосий мазмуни муаллиф томонидан

республикамизда эълон šилинган йигирмадан ортиš илмий маšолаларда, шунингдек, 2002 йилда чоп
этилган «¡збек адабий тили ва шевалари лексикасининг šиёсий тадšиšи» номли монографияда ¢з

ифодасини топган.

Тадšиšотнинг объекти

Навоий вилояти ўзбек халš шеваларига оид диалектологик

материаллар муаллифнинг 1986-2003 йиллар мобайнида олиб борган диалектологик изланишлари


background image

6

натижасида Навоий вилоятида жойлашган 250 та таянч аќоли пунктларидаги информантлардан ёзиб

олинган 15.000 дан ортиš фактик материаллар

1

дир.

Ишнинг тузилиши

. Диссертация кириш, т¢рт боб, умумий хулосалар, фойдаланилган

адабиётлар рœйхати ва иловалардан иборат б¢либ, ишнинг умумий ќажми компьютер ёзувида 309 бет.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ МАЗМУНИ

Навоий вилояти шевалари Кармана, Навбаќор, Хатирчи, Šизилтепа, Нурота, Конимех

туманларида жойлашган ўзбек šишлоšларини ўз ичига олади. Вилоят ќисоб бошšармасининг

маълумотига кўра (01.06.2003) Навоий вилоятида 614 мингдан кўпроš ¢збеклар яшайди.

Маълумки, умумхалš тилини тадšиš šилиш шу тилда сўзлашувчи этноснинг тарихини ўрганишга

кўп жиќатдан бођлиš. Чунки тилдаги ¢згариш ва ривожланишлар халšнинг турмуш тарзи, урф-одатлари,
ижтимоий-иšтисодий тараššиётига алоšадор бўлади. Шунинг учун ќам ишнинг кириш šисмида тадšиš

этилаётган шевалар ќудудининг тарихи ќаšида маълумотлар баён этилди. Навоий вилояти маъмурий
ќудуд сифатида янги б¢лса-да, ёдгорликларга бой, маданий меросига эга бўлган масканлардан

биридир. Вилоят марказида жойлашган Кармана шаќри šадимдан йирик маданий марказлардан бири
бўлган

2

. Кармана ва унинг атрофидаги šишлоšлар тарихи узоš полеолит даврига бориб таšалади.

Навоий вилоятининг ќозирги Навбаќор тумани Учтут, Ижанд, Сангбурсой, Воуш šишлоšларида
ўтказилган археологик изланишларнинг натижасида бу ерлардан тош асри овчиларининг меќнат

šуроллари топилган. Кармана туманининг шимолий ќудудларида šадимий кончилик маданияти
изларининг топилиши эса Марказий Осиёда, хусусан, Ўзбекистонда бундан 5-7 минг йил аввал илк бор

тођ-кон саноатига асос солинганлигидан далолат беради. Шунингдек, Сармишсой дарасининг икки
томонидаги šоя тошларга солинган суратлар ќам ибтидоий маданиятнинг яна бир нодир намунасидир.
Тош суратлар тадšиšотчиси А.Кабировнинг таъкидлашича, бу тасвирларнинг ёши милоддан бурунги II
минг йилликка мансубдир. Аждодларимиз моќир овчи бўлиш билан бирга, юксак иšтидор соќиби ќам

бўлганлар. Шуни таъкидлаш жоизки, Буюк Ипак й¢ли Хитой, ¡рта Осиё ва Яšин Шарš мамлакатларини
¢заро бођлаб турувчи šадимги савдо й¢лидир. Кармана ана шу Буюк Ипак й¢ли устида жойлашган. Бу,

албатта, Кармананинг ¢ша даврда йирик савдо марказларидан бири б¢лганлигини к¢рсатади.

Кармана ўзининг тарихий ва маданий ёдгорликларига эга бўлган, буюк алломалар, олиму

фузалолар, шайху авлиёлар яшаб ўтган кўќна шаќарлардан биридир.

Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек: «Бизнинг аждодларимиз, халšимиз šадим-

šадимдан ўтроš яшаган, миллатимизнинг илиги ўтроš маданият шароитида šотган»

3

. Ќаšиšатдан ќам,

Ўзбекистон ќудудида яшаётган аќоли šадим-šадимдан ќунармандчилик, деќšончилик, чорвачилик,

савдо-сотиš ишлари билан шуђулланиб келган халšнинг авлодларидир. Шу билан бирга
мамлакатимизга турли тарихий сабабларга кўра келиб šолган туркий ва туркийлашган кўчманчи уруђ ва

šабила вакиллари šўшилган.

Ерли аќолининг берган маълумотларига šараганда, Навоий вилоятида ўзбекларнинг šўнђирот,

кенагас, манђит, тома, šипчоš (тор маънода), метон (муйтан), бурšут, хитой (šытай), хўжа, баќрин, šора
манђитлар, šалмоš, мисит, саид, бек, эшон, šутчи, šирђиз, эсару, šораšалпоš, эсавой, галавур, мўђул,

ђубомбор, моври, šорача, ђулон, махсим, жалоир, найман, арђун, туркман, капа, тахчи, ђулом, аймоš,
эрони, šорлуš, кал, šалмоš каби кўпгина уруђ ва šабила номлари саšланган. Бу уруђ-šабила

номларининг кўпчилиги ќозирги кунда šораšалпоš, šозоš, татар, нўђай, šирђиз, бошšирд, туркман ва
бошšа туркий халšлар этник таркибида учрайди. Бундай бўлиши табиий. Чунки кўпгина туркий

халšларнинг шаклланишида ќам бу уруђ-šабилаларнинг иштирок этганлиги маълум. Бу ќаšда тарихий
манбаларда ќам šайд этилган. «Демак, манђит, šўнђирот, šиёт, šипчоš, хитой, šангли, дурмон, кенагас,

сарой, минг, šирš, юз, лоšай, šўшчи, найман, чимбой, шунšарли, šовчин, чиройли, ийжон, галаур, байри,
арђин, барšут, барлос, жалоир, šарлуš, нукус, уйшин, ўтарчи, šатађон, кулан, арлат, šушоёšли, буйрук

1

Диссертацияда 400 дан ортиš турли ёшдаги информантлар ќаšидаги маълумот илова šилинган.

2

Наршахий. Бухоро тарихи. - Т.: Камалак, 1991; Ќотамов А., Халилов Ш. Йиллар садоси. - Т.: Адолат, 1995.

3

Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсађасида: хавфсизликка таќдид, барšарорлик шартлари ва тараššиёт кафолатлари. -

Т.: Ўзбекистон, 1997. - 70-74-бетлар.


background image

7

каби этнослар ўзбек ва Ўрта Осиёда яшовчи бошšа туркий элатларнинг халš сифатида шаклланишида

иштирок этган муќим компонент ќисобланади»

1

. Туркий тиллар орасидаги ўхшашлик тасодифий ќодиса

эмас, бу уларнинг тарихий илдизлари бир манбага эга эканлигидандир. Маълумки, барча туркий тиллар

уч йирик тил бирлиги (šарлуš, ўђуз, šипчоš) асосида гуруќланади. Ќар бир туркий республика šарийб шу
тил бирликлари асосида чегараланган. Аммо Ўзбекистон ўзининг кўп шева ва диалектларга эгалиги
билан алоќида ажралиб туради.

Юšорида таъкидланган маълумотларнинг ўзиёš бугунги ўзбек тилининг хилма-хил лаќжалар

асосида вужудга келганини тасдиšлайди. Булар šарлуš-чигил-уйђур, ўђуз, šипчоš лаќжаларидир. Ўзбек
тили бу лаќжаларнинг ќаммаси билан узвий алоšада бўлиб, ўз луђат таркибини бойитиб келган. Ўзбек

тилида сўзлашувчи аќоли ўтмишда туркий šабилалар, šавмлар, элатлар билан бирга, туркий бўлмаган
этник гуруќлар билан ќам яšин муносабатда бўлган. Турли иšтисодий ва маданий алоšалар, бир

ќудудда šўшни ёки баъзан аралаш ќолда яшаш жараёнининг содир бўлиши ўзбек шеваларининг турли-
туман бўлишига олиб келди. Ќатто тилнинг фонетик структурасида ќам ўзгаришлар содир бўлди.

Шунингдек, у тиллардан сўзлар ўзлашди.

Тадšиšотимиз объекти б¢лган Навоий вилояти ќам жуђрофий жиќатдан жуда мураккаб

жойлашган, бир томондан šозоš, иккинчи томондан тожик, учинчи томондан саноат шаќри б¢лганлиги
учун бошšа миллат тиллари таъсири кучли б¢лган ќудудлардандир. Мазкур ќудуд шеваларининг ¢зига
хос лисоний хусусиятларга эга эканлиги ќам мана шундандир. Демак, ¢збек шеваларидаги бирор
с¢знинг шевалараро турли хил фонетик вариантларда учраши ёки унда нарса ва ќодисаларнинг турли
ном билан аталиши ушбу шеваларнинг тадрижий тараššиёт тарихи, ¢зига хос шароитда ривожланиши,
ќудуд шеваларининг ¢заро таъсири ва бошšа тилларнинг ќудуд шеваларига таъсири билан бођлиšдир.
Тадšиš этилаётган шеваларга бошšа тилларнинг таъсири šанчалик кучли б¢лмасин, умумтуркий с¢злар
ўзлаштирилган сўзларга нисбатан кўпчиликни ташкил šилади. Буни Навоий вилояти ўзбек шевалари
б¢йича тўпланган материаллар ќам кўрсатди. Мазкур вилоятда турли миллат вакиллари аралаш
яшаётганлиги учун ќам аќоли ўртасида бир тиллиликдан ташšари нутšий мулоšотнинг яна šуйидаги
кўринишлари мавжудлиги аниšланди: тожикча-ўзбекча, ўзбекча-тожикча, šозоšча-ўзбекча икки
тиллилик, тожикча-ўзбекча-русча, ўзбекча-šозоšча-русча уч тиллилик каби. Навоий вилоятида тожикча-
ўзбекча икки тиллилик Šизилтепа, Нурота туманларининг шаќар ва айрим šишлоš аќолиси ўртасида,
šозоšча-ўзбекча икки тиллилик Конимех, Томди туманларидаги аќоли ўртасида мавжуддир (II илова).
Конимех, Томди туманларида šораšалпоšлар ќам истиšомат šилишади. Шу сабабли мазкур ќудудларда
к¢птиллилик (šозоšча-šораšалпоšча-¢збекча-русча) ќам учрайди. Šораšалпоšлар вилоятнинг Навбаќор
туманидаги Кескантерак, Гигант šишлоšларида ќам яшаганлар. Улар ¢з тилларини унутиб ¢збеклашиб
кетган. Уларнинг š¢нђирот, šипчоš, кенагас ва метон (муйтен) каби уруђ номлари ќам мазкур ќудуд
аќолиси ¢ртасида саšланган. Туманнинг Арабхона šишлођида араблар ќам яшаб келган. Бугунги кунда
ќам уларнинг авлодлари шу ерларда яшаб келмоšда. Араб аќолиси Šизилтепа туманидаги Арабон,
Хатирчи туманидаги К¢ксарой ширкат х¢жалигига šарашли Араб šишлоšларида ќам яшаб келишган.
Шунингдек, тадšиšотнинг кириш šисмида турли миллат вакиллари яшаётган ќудуд шевалари
лексикасини мукаммал ўрганилиши сабаблари, маšсадлари тўђрисидаги фикрлар берилди. Навоий
вилояти шеваларининг илк маротаба тасниф этилаётганлиги ва унинг аќамияти тўђрисидаги
мулоќазалар келтирилди.

Навоий вилояти бўйича тадšиšот давомида йиђилган материалларнинг лингвистик таќлилига

кўра мазкур шевалар уч катта гуруќга бўлиб тасниф šилинди. 1. Šарлуš тип шевалар. 2. Šипчоš тип
шевалар. 3. Аралаш тип шевалар. Ишнинг кириш šисмида Навоий вилояти шевалари илк маротаба
тадšиš этилаётгани учун ќам мазкур шеванинг фонетик, морфологик хусусиятлари ќаšида ушбу тасниф
б¢йича экскурслар берилди.

Тадšиšотнинг

биринчи боби

«

Навоий вилояти шеваларининг асосий луђат фонди ва

луђат таркиби

» деб номланади. Ушбу бобда мазкур шева лексикаси ўз šатламга ва ўзлашган

šатламларга ажратиб таќлил šилинди.

1

Жабборов И. Ўзбек халšи этнографияси. - Т.: Ўšитувчи, 1994. - 79-бет.


background image

8

Кейинги йилларда тилшуносликда лексик бойликларни šатламларга ажратиб ўрганиш бўйича

бир šанча ишлар šилинган

1

.

Ќар бир шева лексикасининг асосий луђат фонди ва луђат состави ўша халš ќаётининг барча

жабќаларидан маълумот берувчи ноёб хазинадир. Бугунги ўзбек шеваларининг лексикаси ўзбек
халšининг тарихини, унинг ќаёт йўлини, бошšа халšлар билан маданий-иšтисодий алоšаларини, ишлаб
чиšариш усулларини, унинг дунёšараши, табиатга муносабати, касб-кори, урф-одати, расм-русумлари,
ўзбек халšи фаолияти тарихини ўзида яхши акс эттиради. Ўзбек шеваларининг тараššиёт тарихига

назар ташласак, у ўзбек тилининг тарихига нисбатан жуда šадимий эканлигининг гувоќи бўламиз.
Шунинг учун ќам шеваларни тадšиš šилиш орšали фаšат халšнинг тилини ўрганибгина šолмай, балки

унинг тарихи ќаšида ќам кўпгина маълумотларга эга бўламиз. Ўзбек шевалари лексикаси ўзбек тили
луђат бойлигининг таркибий šисмидир. Маълумки, ўзбек халšи ўзининг тарихий тараššиёти давомида

жуда кўплаб халšлар билан маданий-лисоний алоšада бўлган. Бу эса ўзбек тили ва унинг
шеваларида сезиларли даражада из šолдирган.

Навоий вилояти шевалари б¢йича т¢планган материалларнинг асосий šисмини туркий (ўзбекча)

сўзлар ташкил этса, šолган šисмини форс-тожик, араб, рус тили ва у орšали Ђарбий Европа

тилларидан ќамда яна бир šатор бошšа тиллардан ўзлашган сўзлар, жумладан, мўђул-хитой лексик
параллеллари ташкил šилади.

Маълумки, тилларнинг ўзаро алоšа ва муносабатда бўлиши ќар šандай тил тараššиёти

жараёнининг асосий хусусиятларидан биридир. Халšларнинг ўзаро яšин муносабатда бўлиши,

иšтисодий, ижтимоий, маданий алоšалари тилларнинг ўзаро ќамкорлиги ва аралашувига сабабдир.
Маълумки, тил лексик šатламининг ўзгариб боришида ички ва ташšи омилларнинг таъсири

сезиларлидир. Дарвоšе, тилларда ўз ва ўзлашган сўзларининг мавжудлиги тилдаги ички тараššиётни,
шунингдек, ташšи таъсирларнинг натижаларини кўрсатиб туради. Шу сабабли тилдаги муќим

ўзгаришлар «ички», «ташšи» омиллар лисоний šонуниятлар ќосиласидир

2

. Барча ўзлашма сўзлар ¢збек

тилида б¢лмаган бирор янги предмет, янги воšеликни ифодалаш эќтиёжидан келиб чиšади. Жамият
тараššиётини кўрсатувчи тарихий фактлар, инсон нутšининг ижтимоий характери бирор тилда мавжуд

бўлган элементларнинг бошšа тил томонидан ўзлаштирилиши, бир тилнинг бошšа тилга таъсир
этишини кўрсатади. Бу эса ќар šандай тилларнинг луђат таркибида аниš кўриниб туради. Шунинг учун

ќам бирор миллат тилидаги лексик тизим ёки грамматик šурилишнинг иккинчи бир тилдаги ана шундай
хусусиятлар билан ўхшашлиги ва генетик алоšаси тасодифий ќол эмас.

Тилнинг луђат таркиби этимологик нуšтаи назардан текширилганда аввало тарихий-генетик

жиќатдан ўзбек тилининг ўзиники бўлган сўзлар, яъни šадимий туркий сўзлар белгилаб олинади, сўнгра

бошšа тиллардан ўзлашган сўзлар аниšланади. Халš шеваларида мавжуд бўлган лексик šатламлар
аниšланаётганда ќам шу нарса асосга олинади. Тадšиš этилаётган Навоий вилояти шевалари

лексикасидаги диалектал сўзлар ќам тарихий- этимологик жиќатдан šуйидаги šатламларга ажратиб
ўрганилди. I. Умумтуркий лексик šатлам. II. Ўзлаштирилган лексик šатлам.

Ўзбек тили, ўзбек шеваларидаги, жумладан, Навоий вилояти шеваларидаги лексик бирликлар

тарихий-этимологик жиќатдан šараганда šадимдан šўлланилиб келинган туркий сўзлар бўлиб, улар

кўпчиликни ташкил этади. Мана шу узоš даврлар маќсули бўлган сўзлар ќозирда ќам барча туркий
тилларда ќам мавжуд бўлиб, бу тилларнинг ўз луђат бойлиги ќисобланади. Ушбу šадимий с¢злар

адабиётларда туб с¢з, туб туркий с¢злар деб юритилмоšда: «Туб с¢з – бу тилнинг ¢зиники б¢лган
с¢злардир. Шу сабабли туркий с¢злар туркумига кирувчи лексемалар генетик манбаига к¢ра ¢ша

тилнинг ¢зиникидир. Туб с¢злар одатда жуда šадимий б¢лади»

3

. Бундай сўзлар барча туркий тилларда

бўлгани учун ќам улар умумтуркий сўзлар деб šаралади. Шунинг учун ќам ўзбек тили ва унинг

1

Шоабдураќмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва халš шевалари: Филол. фанлари д-ри ... дис. - Т., 1963. - 403-454-бетлар;

Содиšов Т. Тошкент област шевалари лексикаси: Филол. фанлари номзоди ... дис. - Т., 1968. - 17-55-бетлар; Тўраšулов О.
Šўšон группа шевалари лексикаси: Филол. фанлари номзоди ... дис. - Т., 1971. - 19-28-бетлар; Шералиев Э. Шимолий-

шарšий Тожикистондаги ўзбек шеваларининг лексикаси: Филол. фанлари номзоди ... дис. - Т., 1974. - 34-73-бетлар;

Мадраќимов О. Ўзбек тилининг ўђуз лаќжаси лексикаси. - Т.: Фан, 1973. - 18-70-бетлар; Бегматов Э. Ўзбек тили

лексикасининг ижтимоий-тарихий асослари // Ўзбек тили лексикологияси. - Т.: Фан, 1981. - 42-157-бетлар; Ўша муаллиф.
Ќозирги ўзбек адабий тилининг лексик šатламлари. - Т.: Фан, 1985. - 200-бет.

2

Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. - Т.2. - М., 1963. - С. 379.

3

Бегматов Э. Ќозирги ¢збек адабий тилининг лексик šатламлари. – Т., 1985. – 64-б.


background image

9

шеваларига хос бўлган сўзлар (туб ўзбек сўзлари) бошšа туркий тиллар луђат таркибидаги кўп сўзлар

билан этимологик бирликка (ўхшашликка) эга. Н.А.Баскаков жуда тўђри кўрсатганидек, туркий тиллар
асосий луђат бойлигининг ўзига хос хусусияти уларнинг барча туркий тиллар учун умумий

муштараклигидадир

1

.

Ќозирги ўзбек тили ва шевалари лексикасининг туркий асослари šадимий даврларга бориб

таšалади. Šадимий туркий лексик šатламга ўша давр тили луђат таркибида мавжуд бўлган сўзлар
йиђиндиси киради. Šадимий туркий лексиканинг асосий негизини ташкил этувчи, энг фаол сўзлар барча

туркий тиллар лексикаси учун умумийдир. Ќозирда бу сўзлар ќар бир туркий тилнинг лексик бойлигини
ташкил этади.

Ўзбек адабий тили ва ўзбек халš шеваларида б¢лганидек, Навоий вилояти шеваларидаги ўз

šатламга оид сўзларни šадимги туркий ёзма манбаларда учровчи муштарак лексик бирликлар билан

таššослаш, šиёс этиш ишончли илмий хулосалар чиšаришга кўмаклашади. Шу боис ќам ўз šатламга
оид сўзларни белгилашда Маќмуд Кошђарийнинг «Девону луђатит турк» ва А.К.Боровковнинг «XII-XIII

аср Ўрта Осиё тафсири лексикаси» каби асарлар билан чођиштириб ўрганилди.

Туркий тилларнинг šадимги ёзма ёдгорликларда šайд šилинган ўз šатламга оид лексик

бирликлари Навоий вилояти шеваларида ќам кўплаб саšланган. Уларнинг айримлари ўзбек адабий
тилида учрамайди. Ишда бундай сўзлар šуйидаги тартибда таќлил šилинган:

1. Тузилиши ва маъноси жиќатидан ќеч šандай ўзгаришларга учрамай, šадимги ёзма

ёдгорликларда šайд этилган маънода šўланилаётган сўзлар. Бундай сўзлар Навоий вилояти
шеваларининг šипчоš лаќжасида сўзлашувчи аќоли нутšида кўпроš учрайди:

ън

й//ин

к

*

й (ДЛТ.,

1, 135)

сигир (ад.орф.);

уш

š

*

, уш

ђ

*

ушаš (ДЛТ.,1,97)

ушоš (ад.орф.);

ач

*

ач (ДЛТ.,1,108)

оч

(ад.орф.);

ата

*

ата (ДЛТ.,1,123)

ота (ад.орф.);

алšъш

*

~

(ДЛТ.,1,131)

олšиш (ад.орф.);

šут

*

šут

(«Тафсир», 219)

ана азiм šут бармiш ардi (ДЛТ, 139, II)

бойлик, бахт (ад.орф.);

с

вчъ

*

саwчi

(«Тафсир», 257)

совчи (ад.орф.);

сувар

*

суwар («Тафсир», 276)

суђормоš (ад.орф.);

сару

*

сару

(«Тафсир», 262)

сариš (ад.орф.);

там

*

(Šизилча)

там («Тафсир», 283)

уй маъносида (ад.орф.);

ушаš

*

ушаš («Тафсир», 335)

ушоš (ад.орф.) каби.

2. ¡рганилаётган ёзма ёдгорликлар тилида учрайдиган бир šатор с¢злар текширилаётган

шеваларда муайян фонетик ўзгаришларга учраган шаклларда šўлланилади ва бу ќол кўпроš оралиš
шева (šипчоš ва šорлуš лаќжаси)да сўзлашувчилар нутšида к¢ринади:

ђур

*

ађiр (ДЛТ., I, 87)

ођир

(ад.орф.);

т

р

ђ

*

тарђаš ДЛТ., I, 434)

тароš (ад.орф.);

šавън

*

šађун (ДЛТ., I, 388)

šавун

(ад.орф.);

съйър

*

сiђiр ((ДЛТ., I, 344)

сигир (ад.орф);

вунч

*

аwiнч (ДЛТ., III, 451)

бирор нарсага

ўрганиб šолиш (ад.орф.);

й

вђ

н

*

jаwђан (ДЛТ., III, 44)

ёвђон ош, гўштсиз овšат (ад.орф.) ва

бошšалар.

3. Šадимги туркий ёзма ёдгорликлар тилида ва мазкур шеваларда бир хил шаклга эга б¢лган

с¢злар:

тръкчъ

*

(Šизилча)

ўтрiкчi (ДЛТ., I, 127)

ёлђончи (ад.орф);

ул

ђ

*

улађ (ДЛТ.,I, 143)

миниладиган от (ад.орф.);

ушак

*

(Šиз., Ђазђ.)

ушак (ДЛТ.,III,144)

чаšимчи (ад.орф.);

т

въшђ

н

*

таwiшђан (ДЛТ., I, 531)

šуён (ад.орф.);

ш

б

й

з

*

шабаёз (ДЛТ., I, 309)

тез ёз (ад.орф.);

š

мчъ

*

šамич (ДЛТ., I, 341)

човли (ад.орф.);

йумуртšа

*

jумуртђа (ДЛТ., III, 439)

тухум (ад.орф.);

улгу

*

ўлгў («Тафсир», 388)

нусха (ад.орф.) каби.

Маълумки, халšнинг турмуш тарзи билан бођлиš бўлган сўз ва терминлар шеваларда турли хил

шаклда лисоний ифодаланиши мумкин. Чунки бирор халšнинг турмуш шароити билан бођлиš бўлган ўз

шевасига хос сўз ва атамалар бошšа шевада бўлмаслиги ёки бошšа сўз билан ифодаланиши мумкин.
Буни Навоий вилояти шевалар лексикаси бўйича тўпланган материаллар таќлилида ќам кузатиш
мумкин. Маълумки, Навоий вилоятининг маќаллий аќолиси ќам šадимдан ќунармандчилик ва
косибчилик билан шуђулланишган. Улар ўзларининг моддий-маиший турмуш тарзи учун зарур бўлган

асбоб-анжомларни маќаллий устахоналарда ясаганлар, улардан фойдаланганлар ва уларнинг шакли,
белгиси, вазифасига šараб турли номлар билан атаганлар. Шунинг учун ќам бугунги кунда мазкур

ќудудда яшовчи аќоли нутšидаги шевага хос сўзлар šадимги ёзма ёдгорликлар билан šиёсий таќлил
šилинганда, бу сўзларнинг мазкур манбаларда учраши уларнинг šадимий сўзлар эканлигидан далолат

1

Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. - М., 1969. - С. 118-119.

*

Навоий вилояти шеваларидаги диалектал лексемалар.


background image

10

беради. Тарихий манбаларнинг гувоќлик беришича, Навоий вилоятида истиšомат šилиб келаётган

аќоли кўплаб халšлар билан бирга ёнма-ён яшаб келган, айниšса бугунги кунгача ќам šозоš, šораšалпоš
ва тожик халšлари билан иšтисодий-ижтимоий, маданий алоšада бўлган. Шу сабабли ќам бу

тилларнинг мазкур ќудудда истиšомат šилиб келаётган халšнинг тилига таъсири бор, албатта. Шунинг
учун ќам Навоий вилоят шевалари бошšа ўзбек шеваларининг луђат таркибидан ўзгаликларга эга. Буни
мазкур ќудуд бўйича тўпланган материаллар асосида таќлил этилган турли соќаларга оид сўзлар
мажмуасида кузатиш мумкин. Бу соќаларнинг ќар бири диалектолог ва терминолог олимлар томонидан

¢рганилган б¢либ, улар ¢збек тили ва унинг шевалари лексикасининг турли соќаларини ¢рганишга
бађишланган

1

. Ишда бундай сўзлар ном ва ќаракат маъноларини ифодалашига šараб иккига бўлинди,

ќамда яна маъновий гуруќларга ќам ажратилиб ўрганилди.

1

Иброќимов С. Фарђона шеваларининг касб-ќунар лексикаси: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т, 1960. – 471 б.;

Асамутдинова М. ¡збек тилида кийим-кечак номлари. – Т., 1970. – 115 б.; Нуъмонов Т. ¡збек тилида полизчилик терминлари:
Филол. фанлари номзоди дис. ... автореф. – Т., 1971. – 25 б.; Носиров Ш. Шевалар лексикасининг соќалар б¢йича

группалари // ¡збек шевалари лексикаси. – Т., 1991. – 120-181-бетлар; Саидова М. Наманган шеваларидаги šариндошлик

терминларининг лексик-семантик таќлили: Филол. фанлари номзоди ... дис. – Т., 1995. – 138 б.


background image

11

I. Ном маъносини ифодаловчи с¢злар

.

Уй-р¢зђор ва х¢жалик буюмларига оид номлар

: šорл.

н

нп

р // н

мп

р, чекъч // чекъш

,

šипч.

н

мп

р, чопърђъч

// арал.

н

мп

р // н

нп

р, чекъш, чопърђъч, х

лз

н

к, н

хс

н

к

; šорл.

й

рђуч

š;

арал.

д

ст

с // жарчоš

,

осиё

, šорл.

ођър

// šипч.

келъ

// арал.

ођър, келъ, ж

з, д

ст;

šорл.

й

стъš

, šипч.

дастъš

// арал.

д

стъš // й

стъš // т

кс

р, б

лънч

, т

кетч

, б

лъш

; šорл.

š

з

н

ђзъ, с

рпуш

// šипч.

š

з

н

взъ, šапšаš // šаšм

š

// арал.

с

рпуш, šапšаš, декпуш

; šорл.

уйм

š

// šипч.

нгуш,

йм

š

//

вуйм

š

// арал.

уйм

š,

нгуш

йм

š

; šорл.

ш

х

, ч

рш

х

,

п

нш

х

, темърш

х

// пъш

нтърн

š

// šипч.

йръ, п

йшаха, тарма, тортšол, темър

йръ

//

арал.

темърш

х

йръ, п

йшаха, тарма

; šорл.

жор

п

// šипч.

шуутки, шибиртки // жор

п, шуутки

шибиртки

; šорл.

ор

ђ

// šипч.

ораš

// арал.

ор

ђ // ораš, д

с

; šорл.

ч

йг

рд

н

// šипч.

ч

йчўмъч

//

арал.

ч

йг

рд

н

//

ч

йчўмич

;

Ќайвон номлари

: šорл.

ън

й // ън

к, м

л

// šипч.

т

н

, съйър, м

л

// арал.

ън

й // ин

к,

съйир, м

л, š

р

м

л, м

дг

в

; šорл.

гос

л

// šипч.

буз

в

// арал.

гос

л

, буз

ђ, ќож

к

; šорл.

ђ

н

жън

(сигирнинг биринчи бола берган пайти) // šипч.

тана

// арал.

ђон

жън // тана

; šорл.

жув

н

,

ќокъз

//

тана

; šипч.

буšа, хокъз

// арал.

жув

н

, ќокъз, н

рг

в, š

ч

р

; šорл.

пъш

к

// šипч.

пъш

к //

пъшъš

// арал.

пъш

к

; šорл.

эчки, т

к

// šипч.

ечкъ, с

рк

// арал.

ечки, т

к

,

боз

;

Чорвачиликка оид номлар

: šорл.

йълšъчъ

// šипч.

жылšычы

(йилšибоšар) // арал.

йълšъчъ;

šорл.

суруй

// šипч.

сурув

(йилšи галаси) // арал.

суруй

; šорл.

šотан

// šипч.

šот

н, атар

//

арал.

šот

н, атар

; šорл.

šор

// šипч.

šора

// арал.

šор

, ђора

; šорл.

šърšъм

// šипч.

šырšим

// арал.

šърšъм

.

Кийим-безакка оид номлар

: šорл.

к

л

пош, ър

šъ к

л

п

ш

// šипч.

šалвуш // к

л

вуш

//

арал.

к

л

пош, т

š

, т

šъ, т

šъя, ш

нъ, ш

п

ш.

Бух.

каллапўш // калапўш

(< тож. каллапўш <

калла - бош, пўш < пўшидан (беркитмоš) сœзидан - яъни бош ёпиш) Мирзаев, 1969, 122). чођ. Тошк.,
Анд., Фарђ.

доппъ // дўппъ

, Жиз.

т

ппъ

, Гурл., Хива.

тайха

., Šипч.

таšйа

- Šашš., Сам.,

šалпођ

каби.

šорл.

сън

ч

, бейънгч

// šипч.

ъчъкч

// ъчък // к

мзърч

//

арал.

сън

ч

ж

м

ч

, гуппъч

,

жубб

ч

, чођ. Тошк.

нъмч

,

Жиз.

к

мзърч

. Бух. Сайр.

ъчък // ъчъкч

, Šашš.

сън

в

н

(< тож. сийна

- кўкрак, в

н < банд, беркитиш) šад. ёз. ёд. iчмак (ДЛТ. 1. 127). šорл.

култ

пош

к //

šипч.

култ

пуш

к

//

арал.

култ

пеш

к

, чођ. Шарš груп. šипч.

туматай

1

; šорл.

жул

п

// šипч.

жъл

п

// арал.

жул

п //

жъл

п

;

Озиš-овšат номлари

: šорл.

кеск

н

ш

// šипч.

х

мър

ш

// арал.

узм

,

шъбурд

, узм

н

ш;

šорл.

б

р

к // б

р

й

// šипч.

барак

// арал.

б

р

к, тушбер

// чуш бер

// тушпўра

; šорл.

ђ

лвундъ

// šипч.

ђълбъндъ

// арал.

ђ

лбъндъ // ђълбъндъ // х

лвундъ

;

д

л

м

, гъл

г

й, п

лл

// šипч.

вуз сутъ

// арал.

д

л

м

, гъл

г

й,

вуз сутъ, š

ђ

н

š

чођ. Жиз.

д

л

м

, Найман -

гъл

г

й,

Сурх.

šађаноš

; šорл.

уйутšъ

// šипч.

тамызђы;

арал.

уйутšъ, т

мъзђъ

; šорл.

тухум, м

й

к,

йумуртšа

// šипч.

жумыртšа

// арал.

тухум м

й

к, йумуртš

, šорл.

ч

кк

(сўзма) // šипч.

ч

кк

//

арал.

ч

кк

; šорл.

ђъл

й

ш

// šипч.

ђилакаш

// арал.

ђъл

к

ш

(šиймали овšат); šорл.

ъж

н

// šипч.

х

съп

// арал.

ъж

н, х

съп

;

Жўђрофий, геологик ва осмон жисмларига оид номлар

: šорл.

д

йр

в

т

// šипч.

дайр

в

т

// арал.

д

йр

в

т

(дарё яšинидаги ер); šорл.

йол

// šипч.

джол

// арал.

йол, р

; šорл.

ч

рб

ђ

//

ч

рв

ђ // ќ

й

т

// šипч.

чарваš

// арал.

ч

рв

š,

šорл.

гум

// šипч.

гум

// арал.

гум

(дарёнинг чуšур

ери); šорл.

чоššъ

// šипч.

тев

// арал.

чоššъ, šоя

; šорл.

геол

г // т

ђк

вл

гъч

// šипч.

т

вк

вл

гъч

//

арал.

т

ђк

вл

гъч

; šорл.

пт

пбет

// šипч.

фтапбет

// арал.

пт

пбет //

пт

пбет

(šуёш

тушган жой).

II. Ќаракат маъносини ифодаловчи с¢злар.

¡рганилаётган шеваларда ќаракат тушунчасини

ифода šилувчи хилма-хил с¢злар мавжуд б¢либ, бу инсон ва бошšа хил жонли мавжудотлар,

шунингдек, табиатда юз бериб турадиган турли хил жараёнларни англатади. Бу ќаракатлар ¢з
хусусиятига к¢ра физикавий ва муќим ќаракатлар билан бођлиšдир. Чунончи: šорл.

ч

й

// šипч.

ч

й

//

арал.

ч

й// ч

й

(ювмоš); šорл.

туй

// šипч.

туй

// арал.

туй

(тугмоš); šорл.

бужунгл

// ђъжъмл

//

šипч.

1

Дониёров Х.Šипчоš диалектларининг лексикаси. – Т.: Фан, 1979. –85-бет.


background image

12

ђыжимла

// арал.

ђъжъмл

// бужънгл

; šорл.

йугур // ч

пъл

// šипч.

ч

вл

// арал.

ч

пл

; šорл.

супър

// šипч.

шъпър // супър, шъпър

; šорл.

г

пър

// šипч.

г

вър, суйл

//

арал.

суйла, г

пър

; šорл.

š

р // мушл

// šипч.

šар, йођур

// арал.

š

р, мушл

, йођур

(хамир šормоš) ва б. ш.к.

Навоий вилояти шеваларининг лексик šатламлари

. Тил лексик системасининг ривожи ва

бойиши мураккаб жараён б¢либ, у ушбу тил ¢з тараššиёти давомида босиб ¢тган тарихий й¢лни ¢зида
ифода šилади. Мана шу мураккаб жараённи билиш учун тилшуносликда турли усуллардан

фойдаланилади. Бунда асосий ¢ринлардан бирини тил лексикасини тарихий-этимологик тадšиš šилиш
эгаллайди. Тил луђат таркибини тарихий-этимологик жиќатдан, яъни с¢зларнинг генетик манбаларини

т¢ла таќлил šилиш ¢збек тилининг ¢тмишда šандай šардош ва ноšардош чет тиллар билан алоšада
б¢лганини, бу тилда šайси тилларнинг таъсири мавжудлигини аниšлашга ќам к¢маклашади.

¡збек адабий тили лексикасининг тарихий-этимологик šатламлари назарий планда кенг

¢рганилган

1

. Бизнинг Навоий вилояти шевалари лексикасидаги тарихий-этимологик šатламларни

белгилашга оид таќлилларимиз мана шу нуšтаи назарга таянган ќолда амалга оширилди ва улар
šуйидагича номланди: 1. Умумтуркий лексик šатлам. 2. ¡злаштирилган лексик šатлам.

Умумтуркий лексик šатлам

. Ќар бир туркий тил луђат таркибини ташкил этувчи

умумхарактерга эга бўлган сўзлар туркий тилларнинг барчаси учун умумий-муштарак бўлгани сингари

ўзбек тили ќамда ўзбек халš шеваларининг ќам ўзиники бўлган сўзлардир. Туркий тилларда муайян
сўзларнинг ўхшашлиги бу лисоний бирликнинг бир тилдан иккинчисига ўтганлигини англатмайди.

Туркий тиллардаги ўхшашликнинг муайян сабаблари бор, яъни бу ¢хшашлик туркий тилларнинг аслида
бир манбага, бир генетик асосга эга эканидан, уларнинг луђат жамђармаси šадимда ягона

бўлганлигидандир. Навоий вилояти шеваларида ишлатиладиган кўплаб сўзлар тарихда йирик нуфузни
ташкил šилган šипчоšларга алоšадор бўлса, šорлуš тип шеваларда ишлатиладиган кўплаб сўзлар

šорлуš ва уйђур тилига яšинлигидан далолат беради. Ўзбек тилининг бошšа туркий тиллар билан
умумийлигини ќозирги туркий тилларда айрим фонетик ўзгаришлар билан ишлатилаётган šуйидаги
сўзларни солиштириш орšали ќам кўрсатиш мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, ќар бир сўз туркий
тилларнинг ќар šайсисида тилнинг ўз фонетик šонунларига кўра турлича талаффуз šилинади ва

ўзгачалик ёзувда ифодаланади. Навоий вилоят шевалари луђат таркибининг асосий šисмини ќам
умумтуркий сўзлар ташкил этади:

йу

*

//

йъђ

*

// айуš

*

// ад. орф. айиš, šиёс šилинг: šад. турк. а

i , ДЛТ. азiђ, ёšут. аабий, шор.

адыђ, тув. адыђ, хак. азыђ, уйђ. эйиš, нўђ. айув, š.šалп. айув, šораим. айув, бошš. айыв, šорач. айыв,
тат. айу, озарб. айу. šоз. айу, туркм. айы.

ачу

*

//

ччъ

*

// ачыђ

*

// ад.орф. аччиš; šиёс šилинг: šад.турк. асi, туркм. ажа-, хак. ачы-, бошš.

асы-,

се-, эжи-, уйђ. ечи-, šирђ. ачы-, ачуу, š.šалп. ашшы, нўђ. ашшы, а:шыђ, чулм. ачыђ, ёšут. ahый-,

аhыы-, šоз. ашит-, ачув. тув. ажи-.

б

лчъђ

*

// ад.орф. балчиš: šиёс šилинг: šад. турк. baliq, ДЛТ. балчiš, озарб. п

лчык, туркм.

п

лчык, уйђ. балчук, šирђ. балчыš, šорач. балчыš, тат. балчыš, šоз. балшыš, ššалп. балшыš, нўђ.

балшыš, бошš. балсыš, чулм. палчиš, олт. палчак, хак. палчах, палђас, тув. малчаш, чув. пылчак, сол.

мўђул. балчиг.

йедъ

*

// ад.орф. етти; šиёс šилинг: šад. турк. jетi, jедi, ДЛТ. jэттi, олт. jети, тув. чеди, хак. чити,

ёšут. сэттэ, озарб. jеддi, туркм. йеди, бошš. йете, тат. жиде, šоз. жетi, ššалп. жети, šирђ. жети, уйђ.
йетте, тоф. hsедi, šум. йетти, нўђ. йети.

с

руђ

*

// с

ръђ

*

// ад.орф. сариš; šиёс šилинг: šад. турк. sari , тув. сариг, чулм. сарыђ, хак.

сарыђ, олт. сари, озарб. сары, туркм. сары, тат. сары, šоз. сары, šирђ. сары, ššалп. сары, нўђ. сары,
бошš. hары, уйђ. серыš, серыђ, тоф. sarы , чув. сара.

ођул

*

// ул

*

// ад.орф. ўђил; šиёс šилинг: šад.тур. оyul, ДЛТ. ођул, озарб. ођыл, уйђ. ођыл, туркм.

огул, олт. уул, šирђ. уул, тув. оол, хак. оол, ёšут, уол, гаг. оол, šараим. увул, šоз. ул, ššалп. ул, нўђ. ул,
бошš. ул, тат. ул, чув. ыввал, тоф.

:l каби.

¡збек-м¢ђул ва ¢збек-хитой лексик параллеллари

. Ўзбек тили ва ўзбек халš шеваларида,

жумладан, Навоий вилояти шеваларида шундай сўзлар борки, улар бошšа тизимга мансуб бўлган

тилларда ќам учрайди. Бундай сўзларни ќар икки халš тилида ќам учратиш мумкин. Масалан: баавай,

1

Бегматов Э. Ќозирги ¢збек адабий тилининг лексик šатламлари. – Т.: Фан, 1985. – 55 б.


background image

13

бэл, салхин, сахал (саšол), танглай, тамга (томга), мэрган, мос (мус), жил (йил), тамђа, т

н(г), хатуš

(šаттиš) каби сўзлар мўђул тилида ќам, ўзбек тили ва шеваларида ќам šадимдан ишлатилиб

келинмоšда. Ишда бундай с¢зларнинг кириб келиш сабаблари, тарихи ќаšида маълумот берилди.
Уларни мўђул тилидан ўзбек тилига, ўзбек тилидан мўђул тилига ўтган сўзлар деб бўлмайди. Шу

сабабли ќам бу сўзлар тилшуносликда туркийча-мўђулча параллеллар, ўтроš сўзлар деб ќам
аталмоšда. М¢ђул ва туркий тиллар билан шуђулланувчи к¢пгина олимлар бу тиллар генетик жиќатдан

бир деб ќисоблайдилар ќамда олтой тилларининг алоќида бир шохобчаси (туркий-м¢ђул гуруќи)
сифатида šарайдилар . Бу тилларнинг ќар иккаласи учун ќам муштарак б¢лган лексик šатламнинг

мавжудлиги ќам ана шу тарихий-лисоний жараёнлар билан бевосита бођлиšдир

1

. Ёки ўзбек тили ва

шеваларида уйђур тили орšали хитой тилидан ўзлашган сўзлар ќам учрайди. Мас.: Хитойча

шатанг

сўзи ўзбек шеваларида

шотъ, шати, шоти

каби вариантларда учрайди.

Нарвон

маъносида

šўлланиладиган

шотъ

сўзи кўпроš Фарђона шеваларида šўлланилади.

Ш

тъ

сўзи Навоий вилоятининг

фаšат Šизилтепа туманидаги айрим šишлоš шеваларида учрайди.

т

й-т

й

(тетапоя) – болаларнинг

энди юришни ўрганаётган, биринчи šадам š¢яётган пайтида айтиладиган сўз: Хитой тилида:

тайтай

,

уйђур тилида:

тайтай

. Хитой ва уйђур тилларида бу сўз

хоним, бека

маъноларида ќам ишлатилади.

Ўзбек тили ва шевалардаги айрим сўзлар хитой тилида ќам параллел šўлланилаверади. Бу

ќаšда айрим манбаларда šайд этилган

2

. Мас.:

бек

(жаноб) // хит.

раiк

(олийжаноб), раiк - in < бегin

(вилоят ќокими) (Баскаков,71);

бътък

(хат, китоб/ // хит.

ре

piet

(мўйšалам, ёзув šуроли), âiti (ёзмоš) +

к (šўшимча) (Баскаков, 71);

ч

й

// хит.

сha

(чой) (Баскаков,71);

куй // куj

(оќанг) // хит.

кu

< riok (šўшиš)

(Баскаков,71);

сув.

šад.турк.

суђ

, хит.

Shuj - shuei

(сув) (Баскаков, 73);

т

нг

// хит.

тan

dan

(тонг,

эрталабки ваšт) (Баскаков, 73);

т

нг

// хит.

t’an

tan’

(тонг, текислик) (Баскаков, 73);

темир

//хит.

тe-ri

(темир бўлаклари) (Баскаков, 73). Ўзбек ва хитой тилларида учрайдиган бу каби сўзларни ¢збек-хитой
луђавий параллеллар деб баќолаш мумкин.

Ўзлаштирилган лексик šатлам

. Ќар бир тилнинг луђат таркибида бошšа тиллардан ўтган

сўзлар, яъни ўзлашган šатлам ўзига хос ўрин эгаллайди. ¡збек тили ва ¢збек халš шевалари

лексикасининг тараššиёт й¢ллари, унинг этимологик таркиби, ¢збек тилидаги ¢злашма ва байналмилал
с¢зларнинг лингвистик хусусиятларини ¢рганиш šатор тилшунос олимларнинг ишларида тадšиš

šилинган

3

.

Тилнинг ривожланиши жамият тарихий тараššиёти билан узвий бођлиšлиги учун унинг луђат

таркиби жамият ќаётидаги ќар šандай ўзгаришни ќар томонлама ифодалай олади. Бошšа тиллардан
кириб келган сўз ва иборалар ўша халšнинг моддий ва маданий турмушини ифодаловчи лисоний тизим

сифатида халš орасида šанчалик кенг тарšалган бўлса ќам, улар šабул šилинган тилнинг ўз луђат
фонди ќисобланади. Маълумки, ўзбек тили ва унинг шевалари луђат таркибининг ярмидан кўпини

туркий сўзлар ташкил šилса, šолган šисмини бошšа тиллардан кирган ўзлашган сўзлар ташкил šилади.

Халšларнинг ўзаро муносабатда бўлиши барча тилларнинг ўзаро аралашувига сабаб бўлган

ќамда ўша тилнинг бойиши ва ривожланишига олиб келган. Маълумки, тилларнинг ўзаро муносабатда
бўлиши тил тараššиёт жараёнининг асосий хусусиятларидан биридир. Одатда ќар бир тилда бошšа

тиллардан сўзларнинг šабул šилиниши янги предмет ва воšеаларнинг ифодаланиши асосида рўй
беради. Бу эса тилларда янги сўзларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Умуман олганда, дунёдаги

бирорта тил фаšат ўз тилида мавжуд бўлган сўзлар билангина кенг šамровли луђат бойлигига эга бўла
олмайди.

Навоий вилояти шеваларида ќам бошšа тиллардан ўзлашган кўпгина сўзлар борки, шу шева

вакиллари бундай лексемаларни ўз нутšларида мослаштирган ќолда худди ўз сўзларидек
ишлатадилар: Масалан:

с

бун // с

:ун

(ар. собун, ЎзАФЛ, 107)

ад.орф. совун;

с

ннуš // с

ндъђ

1

Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – М., 1969. – С. 148-152; Санжиев Г.Д. Современный монгольский

язык. – М., 1960. – С. 30-31.

2

Баскаков Н.А. К проблеме китайских заимствований в тюркских языках. Тюркология. - №5. - Баку, 1987.

3

Мирзаев М. Тил šандай ривожланади? – Т., 1972; Гулямова Н.Т. Русские лексические заимствованные слова в

узбекском языке. – Т., 1975; Юсупов К. ¡збек ва тожик тилларининг ¢заро таъсири. – Т., 1974; Бегматов Э. Собственный
пласт лексики современного литературного узбекского языка: Дис. ... д-ра филол. наук. – Т., 1988; Бафоев Б. Лексика

произведений Алишера Навои (Лексико-семантические, статистические и тематические исследования): Дис. ... д-ра филол.

наук. – Т., 1989.


background image

14

(ар.сандуš, ЎзАФЛ, 110);

мулойим

(ар. мулойим, ЎзАФЛ, 170);

ђ

вђ

(ар. ђавђо. ЎзАФЛ, 128);

з

муч

(тож. зомуча, ТРС, 156) ад. орф. ќандалак;

търък

м

н

(тож. тирукамон, ТРС 394),

п

йъч

(форс. пой.

ЎзАФЛ, 35)

ад.орф. оёš кийимсиз;

д

см

л

(форс. дастмол, ЎзАФЛ, 75);

д

мб

- дам, дарё четига ва

умуман сув ќавзалари šирђођига тупроš, шађал ва бетондан šурилган кўтарма, тўђон (рус. < голл. dam,
Рус.ИСИЛ, 135);

кър

г

з

(керогаз, рус. < керосиновый газ, рус. < ингл. Kerosene < юнон. Кiros - šум +

газ, Рус.ИСИЛ, 205);

м

нтур

(рус < фран. монтёр, Рус.ИСИЛ, 293) каби жуда кўплаб арабча, форс-

тожикча, рус тили ва у орšали Европа тилларидан ўтган сўзлар ўзбек тили ва унинг шеваларида
šўлланилиб келинмоšда. Бундай сўзлар турли маъновий гуруќларга оид лексемалар бўлиб, уларнинг

шевада пайдо бўлиш сабаблари, уларнинг айримлари адабий тилда учрамаса-да, шеваларда саšланиб
келаётгани тўђрисидаги фикрлар ишда батафсил баён этилган.

Навоий вилояти шеваларида š¢лланиладиган айрим арабча с¢зларнинг маънолари кенгайган

ќолатда ќам учрайди. Мас.: ар.

ђассол

(ювђучи) ¢з маъносидан ташšари мазкур шевада

эшитмасликка

олмоš

с¢зини ќам ифодалайди. Ёки ар.:

ђайир

(рашкчи)

тез ¢садиган, серђайрат, ар.

ж¢бба (

т¢н)

1)

ёш болаларга кийдириладиган пахтали к¢йлак; 2) нимча маъноларида учрайди.

Айрим форс-тожик сўзларининг фаšат шевалардагина саšланганлигини ќам кузатишимиз

мумкин. Масалан, форс-тожик тилидаги

ђўлагир

(œзб. лœмбоз) с¢зи Навоий вилояти шеваларида ќам

учрайди. Ёки мазкур шевада

¢ргумчак

с¢зини форс-тожик тилидагидек

тортанак

с¢зи ифодалайди.

Бундай мисолларни к¢плаб келтиришимиз мумкин. Мас.:

стънч

енглик;

кун

яна, тађин,

д¢:л

п

т¢полон; к¢пчилик,

б

т

– кейин,

таппот

– иссиš шамол ва б.ш.к.

Шунингдек, диссертацияда сўнгги йилларда жамиятдаги инšилобий ўзгаришлар ќам тилнинг

луђат таркибини бойитишга олиб келганлиги, фан ва техника соќасидаги кашфиётлар янги-янги

сўзларнинг тилимизга кириб келишига сабаб бўлаётгани ќаšида ќам тўхталди.

Иккинчи боб

«

Навоий вилоят шевалари лексикасининг луђавий-маъновий хусусиятлари

»

деб номланади. Тарихий ёзма манбаларга бир назар ташласак, ¢збек халšи ќам šадимий халšлардан
бири эканлигининг гувоќи б¢ламиз. ¡збек халšи к¢п асрлик тарихий ќаёти давомида ¢з маданиятининг,

¢з тилининг ижодкори б¢лди. Шу боис ќам ¢збек тили лексикаси ¢зининг šадимий ва бой тарихига
эгадир. У асрлар оша ривожланиб, бойиб келган. Тилимиздаги жуда к¢п с¢злар šадимги даврлардан

буён š¢лланилиб келган б¢лса, айримлари нисбатан кейинроš пайдо б¢лган. Даврлар ¢тиши билан
мавжуд с¢зларнинг маъноларида ќам ¢згаришлар юз бериб турган. Маълумки, с¢злар бир šанча

маъноларни англатади. Айниšса, улар шеваларда ¢згача б¢либ, к¢п маъноли, синоним, омоним,
антоним с¢злар к¢ринишида ишда кенг таќлил šилинган.

Сўзларнинг кўп маънолилиги

. Ўзаро фикр алмашув жараёнида бир сўзнинг бир неча

маънода ишлатилиши ёхуд с¢з бирор маъносининг кенгайиши натижасида кўп маъноли сўзлар пайдо

бўлади. Маълумки, сўзнинг англатган маънолари šанчалик кўп бўлса, тил лексикасининг маъновий
майдонлари шу šадар кўп бўлади. Ўзбек тили ва ўзбек шеваларининг луђат таркибини ташкил этган

сўзларнинг кўпчилиги кўп маънолидир. Кўп маънога эга бўлган сўзларнинг маънолари ички томондан
бођланган бўлади. Бу хусусият кўп маъноли сўзнинг омонимлардан фарšловчи белгисидир. Аслида ќар

бир сўз маълум бир нарса, белгининг атамаси сифатида пайдо бўлади. Кейин у бошšа турдаги нарса,
белгиларга берилади. Кўп маъноли сўзлар šайси йўл билан юзага келишидан šатъи назар, уларнинг

ќар бирида асосий бошланђич маъноси бўлади. Кўп маъноли сўзлар ўзбек шеваларида ќам ўзбек
адабий тилидагидек маъноларга эга бўлиб, улар яна ўзига хос сўз бойликларига ќам эга. Шунинг учун

ќам кўп маъноли сўзлар шевалараро ќам ќар хил бўлиши мумкин. Ўзбек адабий тилидаги кўп маъноли
сўзлар билан Навоий вилояти шеваларидаги кўп маъноли сўзларни šиёс šилганимизда маънолар
миšдори нуšтаи назаридан šўйидаги кўринишлари кузатилди.

1. Адабий тил ва шеваларимизда мавжуд бўлган муайян бир сўзнинг бирдан ортиš маънолари

бир-бирини šоплайди. Ундан ташšари, диалектал кўп маъноли сўз адабий тилда учрамайдиган
маъноларни ќам ифодалайди.

Навоий вилояти шеваларида учрайдиган бундай кўп маъноли сўзлар ўзига хос томонлари

билан бошšа шевалардан ва ўзбек адабий тилидаги кўп маъноли сўзлардан фарšланади.

Диссертацияда улар гуруќларга б¢либ таќлил этилган. 1) Тана аъзоларига нисбат бериш натижасида
пайдо б¢лган к¢п маъноли с¢злар. Мас.: Бет - одамнинг юзи. Šуйидаги кўчма маъноларда šўлланади:
šорл.

сутнънг бетъ //

šипч.

суттин бети

, šорл.

фт

п бет

// šипч.

афтаб бет

- šуёш тушиб турган


background image

15

томон, šорл.

шорв

нънг бетъ

// šипч.

шорпаны

ң

бети -

шўрванинг ёђи, šорл.

ернънг бетъ

// šипч.

жерди

ң

бетъ

- ернинг юšори šатлами (šисми); šорл.

кът

пнънг бетъ

// šипч.

кът

птъ

ң

бэтъ

ва шу

кабилар. Демак, Навоий вилояти шеваларида

бет

сўзи ва унинг кўчма маъноларининг šўлланиш

даражаси адабий тилдагига šараганда анча кенгдир. Мазкур шевада

бет

сўзи

šаймоš, юза, юšори

šатлам, томон

маъноларида ќам šўлланади. 2) Белги-рангларга нисбат бериш орšали юзага келган

к¢п маънолилик. Улар кишиларнинг хислатлари, рангларнинг белгилари ва бир šатор с¢зларнинг к¢чма

маънолари шулар билан бођлиš равишда юзага келган к¢п маънолиликдир. Навоий вилояти
шеваларида ўзбек адабий тилидагидек ва бошšа ўзбек шеваларидагига ўхшаб

оš

сўзи ва унга нисбат

бериш натижасида юзага келган янги маънолар ўзига хос хусусиятлари билан характерлидир.

š // аš

-

сўзининг ранг маъносидан ташšари яна šуйидаги маънолари мавжуд: šорл.

š конгъл

д

м //

šипч.

аš

к

ң

ыл

, šорл.

šл

п г

пърдъ

// šипч.

аšлап г

пърдъ

гуноќсиз эканлигини тушунтирди, šорл.

š

суй

к

// šипч.

аš суйак

адам (диний тушунчага кўра юšори табаšа вакили), šорл.

š йувип,

š

т

р

м

ђ

// šипч.

аš йувип, аš тарамаš -

ювиб тарамоš, парвариш šилмоš, šорл.

š къй

р

// šипч.

аš

кийар

- марќум учун аза тутганларнинг кœк кийимларини ташлаш маросими; šорл.

šл

ндъ

// šипч.

аšланди

- кечирилди, šорл.

šл

вчъ

// šипч.

аšловчи

(ќимоячи; бу с¢з шолини, уйни оšловчи

кишиларга нисбатан ќам šўлланилади).

š

сўзи яна šуйидаги маъноларда ќам ишлатилади. šорл.

к

с

съ

š

рдъ

// šипч.

касасы ађарды

- турмуши яхши бœлиб кетди. Бу сўзнинг яна бир маъноси

бор:

к

с

съ

š

рдъ -

сигири туђиб ош-šатиšли бўлди.

š

сўзи сут-šатиš маъносидан ташšари

тухум

ва

балиš

маъноларида ќам ишлатилади. šорл.

šнъ

šš

šошъп йем

йдъ

// šипч.

аšты аššа

šошып бомайди

- сут ёки šатиš билан тухумни ёки балиšни šўшиб еб бўлмайди каби маъноларда

šўлланилган. Бундан ташšари šипчоš шеваларида

аšлыš бермаš

оšлик бермоš - совчиларнинг олдига

розилик сифатида šўйиладиган буюм маъносида ќам ишлатилади.

2. Навоий вилояти шеваларида мавжуд бўлган кўп маъноли сўз ва унинг барча маънолари

адабий тилимизда йўš. Мас.:

д

рђ

т -

1) Сув йўлини тўсиш учун šурилган тўђон. 2) Ариš ёки зовурдан

ўтиш учун šурилган кўприк. Аръš устъг

šурълг

н д

рђ

т м

шънл

отъш учун молж

лл

нг

н (Олчин,

Кабоби, Гигант, Šирšариš, Кескантерак);

šъл

в -

1) šорамолларда, кўпроš жувоналарда учрайдиган

касаллик номи. Бу касалликка чалинган мол сувни ичолмай, ялаб ичади, ќатто овšат ќам емайди.
Шунда молнинг тили šилов

(туз билан ишšаланади) šилинади: Ќокъзнънг тълъ šъл

в болг

нъ учун

šъл

вл

в šълънди (Учтут, Šалšонота, Ќаловоттепа, Салимсултон);

2) Пичоš ва ўроš сингари тиђли асбобларни чархлангандан кейин асбоб сиртида šоладиган

майда заррачалар. М-н:

пъч

ђнънг

šъловъ

.

3. Ўзбек адабий тилидаги кўп маъноли сўзнинг баъзи маънолари Навоий вилояти шевалари

лексикасидаги ўша сўзнинг айрим маъноларига мос келади. Баъзи маънолари учрамайди. Баъзан ўша
кўп маъноли сўзнинг адабий тилда учрамайдиган маънолари шеваларда учрайди. Масалан:

п

лл

лексемаси ќозирги ўзбек адабий тилида šуйидаги маъноларда šўлланилади. 1. Пайт (ёз палласи). 2.

Бутуннинг ярми (тарвузнинг палласи). 3. Тарози палласи. 4. Ўсимлик номи. 5. Фаза. Булардан 1,2,3
маънолари Навоий вилояти шеваларида ќам šўлланилади. Šолган маънолари учрамайди, аммо мазкур
шевада

п

лл

сўзининг яна бошšа маънолари учрайди:

п

лл

-

1. Янги туššан сигирнинг биринчи сути

- ођиз сути (Элобод, Кенагас, Манђит, Варš, Тепаариš, Чоркалла, Чоштепа, Чорвоšгузар, ¡ртаš¢рђон,
Šизилча). 2. Ошšовоšнинг тўртбурчак шаклда кесилган бўлаги -

п

лл

съ

. 3. Сувда ивиган нон.

Диссертацияда сўз маъноларининг кўчиш йўли билан ўзгаришларига ќам к¢плаб мисоллар

келтирилди. Улар šуйидаги типларга бўлиб таќлил этилди.

1. Сўз маъноларининг ўхшашлик асосида кўчиши

. ¡хшашлик номи остида, биринчидан,

предмет, ќодиса, ќаракатнинг ташšи к¢ринишидаги шаклий ¢хшашлик ва, иккинчидан уларнинг
вазифасидаги ¢хшашлик к¢зда тутилади. Бирор нарса, ќодиса ёки ќаракат номи иккинчи бир нарса,

ќодиса, ќаракатга ана шу икки – ички ва ташšи ¢хшашлик асосида к¢чади:

а) ташšи (шаклий) ¢хшашлик асосида:

л

б//лаб

одамнинг лаби. Шунга бођлиš бўлган кўчма

маънолари:

суп

нънг л

бъ

// šипч.

супаны

ң

лаби

, šорл.

д

рй

нънг л

бъ

//šипч.

дайраны

ң

лаби

-

дарёнинг šирђођи, šорл.

с

тълнънг л

бъ

// šипч.

баšырны

ң

лаби

, šорл.

горнънг л

бъ

// šипч.

горди

ң

лаби

, šорл.

т

мнънг л

бъ

// šипч.

тамнын лаби

каби. Булардан ташšари Навоий вилояти


background image

16

шеваларида

лаб

сўзининг мавќумлашган маъноларини ифодалайдиган

л

бъ л

бъг

тъйм

йдъ

//

šипч. лаби лабига тиймайди (тез гапиради), šорл.

лъпп

-лъп

// šипч. лаппа-лап - лимма-лим, šорл.

л

бъ д

ќ

нъ йођ

// šипч.

лаби даќани жоš

- гапида турмайдиган, яхши гапиролмайдиган каби кўчма

маъноли сўз ва иборалар ќам кўплаб šўлланилади.

б)

вазифавий ¢хшашлик асосида: учм

š

- унинг маъноси šанот силкиш билан ќавода

ќаракталаниш ќисобланади. Бу маъно šушларга табиатан айтилган бўлиб, кейинчалик унинг маъноси
ўзгариб ва тараššий этиб борган. Натижада паррандадан бошšа нарса - буюм ва ќодисаларга татбиš
этила борган. Масалан: отга нисбатан

уч

р

т

(тез чопар маъносида), гиламга нисбатан

уч

р гъл

м

,

самолётга нисбатан

с

м

лут учъп

ттъ

, Ер йўлдошига нисбатан кўчирилганини ќам кузатиш мумкин.

Ёки маъно тараššиёти туфайли

лв

нч учм

š

(арђимчоš учмоš),

учъп кеттъ

(тез борди) каби šатор

маънолар юзага келади.

2. Метонимия йўли билан сўз маъноларининг ўзгариши

.

чъгъл // чъйъл

. Бу сўз икки хил

маънони англатади. Биринчи маъносида учини топиб, ёзиб бўлмайдиган, чалкашиб, «у ер-бу ерига
тугун тушиб šолган» (ип) бўлса, иккинчисида «чалкашиб кетган» (воšеа) маъноларида келади.

3. Сўз маъноларининг торайиши

. Ваšт ўтиши билан Навоий вилояти шевалар группасига хос

айрим сўзларнинг маъносидаги силжиш ўша сўзнинг илгариги šўлланиб келган маъноларининг
торайишига олиб келганини кўрамиз. Мас.:

д

рђ

т

сўзи авваллари

тўђон

- сув йўлини тўсиш учун

šурилган мослама ва

к

прък

маъноларида šўлланиб келинган, ќозир бу сўз фаšат к

прик маъносида

учрайди. Ёки аваллари

ќ

й

т

сўзи

ч

рб

ђ

билан кенг šўлланилиб келинган бўлса, ќозир фаšат

уйнинг орšасидаги ер -

рš

ќ

й

т

номи билан учрайди. Сўз маъноларининг кўчиш йўли билан

ўзгаришлари ишда šатор мисоллар орšали изоќланди.

Шевада лексик синонимлар

. Синонимлар хусусида тилшуносликда бир šатор илмий-тадšиšот

ишлари šилинган

1

. Ўзбек халš шевалари ќам ўзбек адабий тилидагидек синонимларга бой бўлиб,

шеваларнинг луђат таркибини бойитиш учун манба бўлиб хизмат šилади. Халš шеваларидаги
синонимлар сўзловчининг ўз фикрини аниš, равшан ифодалашга ёрдам беради, чунки синонимлар
сўзловчининг энг нозик маъно оттенкаларини сўз воситасида ифодалашга интилиши натижасида ќам

келиб чиšади. Навоий вилояти шеваларининг лексик таркибида синонимларнинг пайдо бўлиши турли
тарихий ва этник факторлар, ўзбек адабий тили ва бошšа тилларнинг мазкур шеваларга таъсири ќамда

диалектларнинг ўзаро муносабати билан белгиланиши ишда таќлил šилиб берилган. Фаšат шуни айтиш
керакки, умуман олганда абсолют синонимларнинг бўлиши šийин. Зотан, синонимлар одатда ќар хил

шевалар орасида маълум даражада бир-бирига нисбатан муšобил (эквивалент) бўла олса-да, лекин
хусусан адабий тилда улар бир-бирига нисбатан тамоман муšобил бўлиши šийин. Чунки уларнинг

маъноларида маълум даражада фарš бўлади ва маълум даражада маъно оттенкаси мавжуд бўлади

2

.

Диалектал синонимлар ишда икки группага бўлиб таќлил šилинди:

1.

Ички (хусусий) синонимлар

. Белги, нарса, ќодиса, ќаракат ўзбек адабий тилига маълум

бўлмаган Навоий вилояти шеваларининг бирдан ортиš диалектал лексик бирликларида ифодаланган

синонимлар ички синонимлардир. Улар мазкур шеваларнинг ўз ичидаги синонимлар ќисобланади.
Масалан:

д

л

м

, ж

к с

рп

лл

, гъл

г

й -

ођиз сути;

сън

ч

, ъчъкч

// ъч

кч

, бейънгч

- нимча;

гърдъх

н

, к

птъдев

р

- кўрпача,

бут

н

-

лойšа,

уш

кчъ

- чаšимчи,

дънк

м

д

р

- куч-šувват,

жупр

кчъ -

гап етакловчи (ташувчи);

ќубдър

м

- жуда бўлмаса;

с

ндж

п, бошр

ђ

- сийрак, кам;

дул

п, дуржъ, ътърšън

- к¢п, м¢л;

д

в, ъркът

- баšувват;

ќ

п

зъ тушм

š - йузм

š -

сузмоš;

šунд

šл

дъ, ор

дъ -

йўргаклади;

д

ръђм

// т

ръšм

-

сиšилма,

жъйн

дъ -

йиђиштирди,

саранжом-саришта šилди;

д

рš

лм

š -

муќтож бўлмоš каби.

2. Ташšи (умумий) синонимлар

. Ташšи синонимлар диалектал сўз билан адабий сўз ёки

диалектал сўз билан адабий тилда бўлмаган ўзбек тилининг бошšа диалектидан кирган сўз билан бир

1

Исамуќамедова С. Ќозирги замон ¢збек адабий тилида синонимлар: Филол. фанлари номзоди ... дис. – Т., 1963;

Дониёров А. Ќозирги ¢збек тилидаги синоним с¢зларнинг стилистик функциялари: Филол. фанлари номзоди ... дис. –

Самарšанд, 1967; Ќожиев А. ¡збек тили синонимларининг изоќли луђати. – Т., 1974; Š¢чšортоев И. Луђавий синонимик
воситалар ва уларнинг асосий турлари // ¡збек тили ва адабиёти. – 1984. - №4. – Б. 64; Содиšов Т. С¢зларнинг шакл ва

маъно муносабатларига к¢ра турлари / ¡збек шевалари лексикаси. – Т.: Фан, 1991. – 86-100 бетлар.

2

Дониёров Х. Šипчоš диалектларининг лексикаси. - Т.: Фан 1979. - 34-бет.


background image

17

хил маъноли бўлган сўзлардир. Бундай синонимлар šаторидаги компонентларнинг манбалари

жиќатидан šуйидаги гуруќлар б¢йича таќлили ишда берилди. 1) Адабий-диалектал синонимлар.
Масалан: адабий тилдаги

ялпиз, чумоли

сўзлари мазкур шеваларнинг барчасида актив

šўлланиладиган

пъд

на, ќулбой

ва

морч

, šумусš

маъноларига тенг. Чунки адабий тил

бирликларидан

ялпиз

ва

чумоли

сўзлари Навоий вилоят шеваларида адабий тилдагидек ишлатилгани

учун

ялпиз

билан

пъд

н

, ќулбой; чўмоли

билан

м

рч

, šумусš

синонимлардир. Адабий

синонимик šатор шеваларда ишлатиладиган сўзлар билан яна ортади. Масалан: адабий тилдаги

бемалол, хотиржам

сўзлари мазкур шеваларда

рš

йън, ќ

влъšм

сд

н

сўзлари билан синонимик

šаторни ќосил šилади. Ёки адабий тилдаги

шошилинч

,

тез, дарров

сўзлари мазкур шевадаги

ъшт

р

п, šъч

л

нг

каби сўзлар билан синонимик šаторни ќосил šилиб бирга šўлланилиб келади.

Синонимларнинг бир марказий маъно атрофида уюшуви, синонимик šатор ташкил этишида ќар

бир сўзнинг фаšат битта, конкрет маъносидан келиб чиšамиз, чунки тилда шундай маънога эга бўлган
сўзлар борки, уларнинг бир маъноси иккинчи бир сўзнинг маъноси билан бир хил бўлса, бошšа маъноси
ундан тамоман узоš туради. Мас.: мазкур шеваларда

ъч

кч

сўзи

таом

маъносида

ќ

съп, ъж

н

сўзлари билан бир синонимик šаторда турса,

кийим

маъносида

сн

ч

, нъмч

, бейънгч

сўзлари

билан бошšа синонимик šаторни ташкил этади.

Ўзбек адабий тилининг лексик системасига мансуб бўлган сўз билан диалектал сўзлардан

иборат синонимларнинг компонентлари ќам маъно оттенкаларига эга бўладилар: коп,

ду:л

п, дуржъ,

ътърšън

(кўп маъносида) лексемалари ўзаро синонимик šаторни ќосил šилади. Кўплик маъноси

атрофида уюшса ќам, уларнинг нозик фарšлари бор. Бу фарš уларни бошšа сўз билан бириктирилганда
сезилади. Мас.:

б

з

рд

д

м коп ду:л

п

ёки

дуржъ

дейиш мумкин бўлса,

ътърšън

сўзини бу

ўринда šўллаб бўлмайди. Чунки

коп, ду:л

п, дуржъ

сўзлари ижобий эмоционалликка эга бўлса,

ътърšън

сўзи салбий эмоционал муносабатни билдиради.

2) Диалектлараро синонимлар. Бошšа диалектлардан ўтган сўзлар билан маъноси бир хил

бўлган синонимлар диалектлараро синонимлардир. Ќар бир шевада мавжуд бўлган сўзлар бошšа
шеваларда ќам учрайди. Зеро, ўша предмет ёки ќаракатни билдирувчи сўз бошšа ном билан айтилса

ќам, улар бир хил маънони, тушунчани ифодалайди ва ўзаро синонимик šаторни ташкил этади. Адабий
тилдаги

арђимчоš

сўзи мазкур шевадаги

лв

нч, ќ

лънч

к

сўзлари билан синоним бўла олганидек,

бошšа шеваларда ќам синоним бўла олади. Масалан:

н

*

, эн

*

,

н

*

,

п

*

йъ

(Тошк.)

бувъ

(Анд.) - она;

бърънж

в

*

, м

ст

в

*

х

рд

(Тошк.)

м

ст

в

(Фарђ.)

шъх

рд

// м

ст

в

(Бух.) - мастава;

б

рšулл

*

барšулла

(Жўш) - бутунлай, тамомила;

гурк

*

харлан

(Бўст.) - бўри ва

шу кабилар.

Ўзбек тили ва унинг шеваларида синонимик šаторни ташкил этаётган сўзлар таркибида тарихан

ўзлашиб šолган форс-тожик ва араб тилларидан ўтган сўзлар ќам бор. Бундай сўзлар ўзбек тилидаги

сўзлар билан бирга šўлланилиб, синонимик šаторни ќосил šилади. Масалан:

а) тож.-форс + ўзбекча сўзлар синонимияси: тож -

стунч

*

(Šизилтепа, Нурота) -

ўзб.

енглик;

б

к

*

// б

г

*

- б

й

(Тошк.) - ўзб. барг тож. япроš; тож. - падар - ўзб.

д

д

*

,

т

*

; тож.

-

норез

*

-

ўзб.

нон ушођи; тож -

пешка

*

- ўзб. уйнинг т¢ри.

б) арабча + ўзбекча сўзлар синонимияси: ар.

башара

- ўзб.

йуз,

пт, турš, бет, чеќр

, келб

т;

ар. куч-šувват

ўзб.

м

д

р, м

ж

л, сълл

, д

рм

н, дънк

; ар. мактуб - тож.

н

ма-х

т

каби.

Шунингдек, диссертацияда синонимларнинг турлари, функциялари ќаšида ќам маълумотлар берилган.
Ўзбек шеваларидагидек, Навоий вилояти шеваларидаги синоним сўзлар ќам тилимизнинг луђат

таркибини бойитиш, уни янада мукаммаллаштириш учун хизмат šилади.

Шевадаги лексик омонимлар

. Ўзбек тили ва унинг шеваларида сўз маъноларининг кенгайиши

тилнинг ички имкониятлари асосида янги маъноли сўзларнинг ќосил бўлишига, сўз шаклларининг
šисšариши ва омонимларнинг вужудга келишига сабаб бўлади

1

. Ўзбек шеваларидаги, жумладан

Навоий вилояти шеваларидаги омонимлар ўзбек адабий тилидагига нисбатан кўп маъноларга эгадир.

1

Турсунов ¡., Ражабов Н. Омонимларнинг пайдо б¢лиш й¢ллари / ¡збек тили грамматик šурилиши ва диалектологияси

масалалари. – Т., 1966. – 76-85-бетлар; Тожиматов Т. Баъзи омонимларнинг пайдо б¢лиш сабаблари ќаšида / ¡збек тили

лексикологияси ва грамматикаси масалалари. – Т., 1978; Содиšов Т. Омонимлар / ¡збек шевалари лексикаси. – Т.: Фан,

1991. – 102-107-бетлар.


background image

18

Масалан:

ч

кк

(сузма)

ч

кк

(томчи)

ч

кк

(ноўрин сўз ёки ќаракат). Бу г

пънгъз ч

кк

боптъ;

šипч.

с

з

(соз, мусиšа)

с

з (иноš)

с

з

(сўз);

т

р

(ад.орф. тор)

т

р

- дуторнинг тори;

т

р// т

р -

чолђу асбобидан бирининг номи;

т

р // д

р // д

р

- ювилган нарсаларни šуритиш учун осиб šўядиган

сим (ёки арšон);

т

р

- келинларнинг сепини ёйиб šўйиш учун бођланадиган махсус чизимча. Бундай

омонимлар турли сўз туркумларига мансуб бўлиб, уларнинг ќосил бўлиши мисоллар орšали ишда
таќлил šилинган. Навоий вилояти шеваларида ќам омонимлар šўйидагича юзага келади: 1. Тасодифий
ўхшашлик натижасида пайдо бўлган омонимлар. Навоий вилоят шеваларидаги сўз талаффузда турли

фонетик ўзгаришлар натижасида адабий сўзга шаклан ўхшаб šолади, натижада шу бир хил фонетик
кўринишдаги сўз бошšа-бошšа лексик бирлик сифатида кўринади. Омонимияни юзага келтирган

фонетик ўзгаришни ќозирги мавжуд фонетик šонуният билан изоќлаш мумкин. Текширилаётган
шеваларда ќам айрим сўзлар фонетик ўзгаришлар натижасида омоним ќосил šилади. Ишда бундай

омонимлар мисоллар орšали таќлил šилинган. Яна шундай омонимияни ќосил šилган фонетик ўзгариш
борки, уларни ќозирги мавжуд фонетик šонуният билан изоќлаб бўлмайди. Адабий тилнинг луђат

таркибидаги маълум бир лексик бирлик адабий тилда ќам, Навоий вилояти шеваларида хам шаклан ва
маъно жиќатдан бир хил бўлади, шу билан бирга шу лексема мазкур шевада яна алоќида тушунчани

ифодалайди. Мас.: ¢збек адабий тилидаги

ђўра

- ќали пишмаган мева маъносини билдиради. Навоий

вилояти шеваларида

ђўра

сўзи бу маъносидан ташšари яна бошšа маъноларда šўлланилади:

ђора -

šадоš (šавариš);

ђор

- š¢йлар турадиган жой. Адабий тилда

šайиш - бўйин эгмоš, ачинмоš, жон

куйдирмоš,

шунингдек,

тасма

маъноларида šўлланилади. Мазкур шевада бу маъноларидан ташšари

š

йъш -

овšатнинг бир тури маъносида ќам келади.

2. Маънонинг парчаланиши натижасида пайдо бўлган омонимлар. Полисемия билан омонимия

ўртасида маълум даражада алоšа мавжуд, полисемия бир сўзнинг турли маънолари ифодаси бўлса,
омоним турли сўз демакдир, ќар бир лексик омоним алоќида тушунча ифодасидир. Œзбек халš

шеваларида, жумладан, Навоий вилояти шеваларида ягона маънонинг парчаланиши, яъни
полисемиянинг ажралиши натижасида ќам омонимлар юзага келади. Полисемиядан тармоšланган

маъно сўзнинг дастлабки маъносидан узилганда, яъни ички форма йўšолса, омоним ќосил бўлади.
Бунда сўзнинг шакли (фонетик тузилиши) ўзгармай šолиши туфайли омоним юзага келади. Масалан:

д

м

(нафас),

д

м

(ќордиš),

д

м

(тўђон),

д

м

(жим ўтир) омонимлари худди шундай юзага келган.

Шунингдек, ишда омонимларнинг семантик жиќатдан шевалараро ва адабий тилдан фарšлари
мисоллар асосида таќлил этилган.

Шевада лексик антонимлар.

Ўзбек адабий тилидаги сингари ўзбек шеваларида, жумладан,

Навоий шеваларида антонимлар кўплаб учрайди. Масалан:

šълтъръђ - йођ

н, к

лт

- узън, с

лšъ -

т

р

нг, шор - п

ч, й

ш

рм

š - š

рт

йм

š, ъшт

р

п

(шитоб) -

б

пурж

, п

нд

в

šъ

(лапашанг) -

эпчъл, д

мм

л - ч

šš

н, к

м - бъсй

р

каби. Мазкур шевада сўзларнинг кўчма маънода

šўлланишидан ќам антонимлар юзага келади. Жуфт ќолда šўлланган зид маънони ифодаловчи бундай

сўзлар ўзаро антоним бўлиб келади. Масалан:

иссъš-сувъђидан хабар ал

– «ќол-аќволидан хабар

олмоš» маъносини ифодалайди. Ёки,

бу менънг й

хшъ й

м

нъм бол

дъ – «

šариндош-уруђ»

маъносини билдиради. Ишда антонимларнинг с¢з туркумлари б¢йича морфологик хусусиятлари таќлил

šилинди.

Антонимларнинг синонимияга муносабати.

Сўзларнинг антоним ва синонимларини

таššослаб ўрганиш уларнинг турли маъноларини аниšлашда катта фойда келтиради. Ўзбек
тилшунослигида биринчи марта А.Ќожиев томонидан яратилган синонимлар луђати (Ќожиев, 1974)

тилимиздаги антонимларнинг синонимларини аниšлашда катта ёрдам беради. Тилимиздаги ќар бир
антоним компонентининг бир šанча синоними бўлиши мумкин. Бу ќолат адабий тилдагига šараганда
шеваларда кўпроš учрайди. Масалан: буни

айёр

-

содда

антоними мисолида кœриш мумкин:

йй

р

-

тулкъ, пъхънъ й

рг

н, шумт

к

, ж

дуг

р, муђ

мбър;

с

дд

-

ддъй, гол. Буни бошšа мисолларда

ќам кўриш мумкин. Масалан:

д

нк

с

- ъшч

н

: д

нк

с

- сул

м

суšъ, тепс

тебр

нм

с, ъшй

šм

с;

ъшч

н - ђ

йър, меќн

тк

ш;

л

п

ш

нг - удд

бур

(н)

;

л

п

ш

нг

- л

тт

кесм

с, п

нд

в

šъ,

н

удд

б

р

н, л

в

к, б

ш, л

нд

вър, н

уšув;

удд

бур

(н)

- ъшч

н, эпчъл,

бжъл;

с

хъй - х

със

:

с

хъй

- šолъ

чъš, ќ

т

мт

й;

х

със

- šъзђ

нч, šурумс

š н

к

с, мумсъš, коръмсъз.


background image

19

Антонимларнинг юзага келишида икки асосий омил катта аќамиятга эга. Булар ички ва ташšи

имкониятлардир. Шевалар ўз ички имконияти заминида антонимларни юзага келтиради. Бунда айрим
сўзлар антонимик жуфтлик ќосил šилишида ўзига хос вазифалари жиќатидан ўзаро бирлашади ва
антонимик жуфтлик ќосил šилади:

ъшт

р

п

(шитоб) -

б

пуржа, д

мм

л

-

ч

šš

н, п

нд

в

šъ

(лапашанг) -

эпчъл

каби.

Ташšи имкониятда бошšа тиллардан ўтган сўзлар антонимик жуфтлик ќосил šилади. Масалан:

ўзбекча-форс-тожикча:

ччъš-шърън,

п

йд

- з

л

л; форс -тожикча:

к

м

-

бъсй

р;

арабча-арабча;

р

ќ

т -

з

п

; арабча-форс-тожикча:

х

р

п -

б

т

; арабча-ўзбекча:

к

с

л - с

ђ,

л

- й

м

н.

Табу ва эвфемизмлар

. Тилимизнинг луђат таркибини бойитишда, с¢злардан турли услубий

маšсадларда самарали фойдаланишда, нутš ва тафаккур маданиятини ¢стиришда табу ва

эвфемизмларнинг аќамияти каттадир. Бу соќага бађишланган šатор ишлар мавжуд

1

. Šадимда халšлар

илоќийлаштирилган нарсаларга ишонганлар. Уларнинг номлари айтилса, бирор кулфат келишидан

šўрššанлар. Ќатто šабила бошлиšларининг вафотидан кейин уларнинг номини айтиш таъšиšланган.
Уларни бошšа номлар билан айтиш эќтиёжи туђилган. Шунинг учун ќам айрим предметлар, шахслар,

ќаракат-ќодисалар турли номлар билан айтилган. Бугунги кунда ќам табу сўзлар šайнона-келин, эр-
хотин уларнинг šариндош-уруђлари ўртасидаги муомалада учраб туради. Буни Навоий вилояти

шевалари мисолида šуйидагича изоќлаш мумкин. Бирор оилага келин бўлиб тушган šиз турмуш
ўртођининг šавм-šариндошларини урф-одатлари бўйича ќурмат šилиши керак. Келин эрининг ота-
онасига

бъйъ,

йъ, х

л

// х

л

, к

тт



т

// к

тт



т

,

т

// д

д

,

кейинчалик

м

м

смъ, був

съ

ёки болаларининг исмини šўшиб

Анварнинг бувъсъ // бъйъсъ

ёки

був

съ

деб мурожаат šилганлар.

Турмуш ўртођини аввал

хўжайиним, хўжам

, кейинчалик бош фарзандларининг номи билан Раънони

д

д

съ

ёки

Раъно

деб чаšирганлар. Умуман, турмуш ўртођининг šавм-šариндошларига номини айтиб

мурожаат этиш ман этилган. Бугунги кунда ќам бундай урф-одатлар саšланган. Навоий вилоят

шеваларида келинларнинг ќозир ќам турмуш ўртођининг šариндош-уруђларини ќурмат юзасидан турли
номлар билан айтиши учрайди. Масалан: турмуш ўртођининг опасини

š

йнъ

п

, к

тт

šъз

, синглисини

šайнъсънгъл, къчкън

šъз

деб, ака-укалари бўлса, уларни ќам ќурмат билан

š

йнъ

к

, š

йнъук

,

уларнинг болаларига

š

йн

ђ

л

ръм

деб мурожаат этадилар. Бу урф-одатлар заминида оиладаги ва

жамоа ўртасидаги ќурматни саšлаб šолишдек буюк туйђулар ётади. Бундан ташšари халšимиз айрим

šўрšинчли нарсалар ќаšида гапирганда ќам табу сўзлардан фойдаланганлар. Масалан: йиртšич бўрини

горк

деб ёки илоннинг номи ќам, ўзи ќам даќшатли бўлгани учун уни

г

з

нд

,

рм

л

вчъ

деб

атаганлар. Ќозир ќам бу одатлар саšланган.

Тилимизда эвфемизмлар ќам кўплаб учрайди. Айниšса, улардан шева вакиллари кенг

фойдаланади. Эвфемизмлар, биринчидан, сўз маъноларининг бойиши, кенгайиши, луђат бойлиги

ќамда улардаги ўзгариш билан бођлиš бўлса, иккинчидан, нутš маданияти билан бођлиš бўлган
ќодисадир. Эвфемизмларни Навоий вилояти шеваларида хам кўплаб учратамиз. Эвфемик

воситалардан умумнутšий эвфема ќамма šўллайдиган - тил эгалари томонидан бир хил тушуниладиган
воситалардир. Бу тур мазкур шевада энг кўп šуйидаги табулаштирилган объектлар учун ишлатилади.

Ўлим тушунчаси билан бођлиš эвфемик воситалар

.

Ўлмоš

тушунчаси энг кўп šайта-šайта

эвфемалаштирилган, юзлаб бадиий, мажозий, индивидуал, окказионал, нозик услубий хусусиятларга

эга бўлган эвфемик воситаларнинг шаклланишига сабаб бўлган:

марќум бўлмоš, вафот этмоš, šазо

šилмоš, абадийликка бош šўймоš, орамиздан кетмоš

ва ш.к. Навоий вилояти шеваларида

¢лмоš

маъносида šуйидаги эвфемалар учрайди:

л

мн

н оттъ, ж

н бердъ, в

ф

т эттъ, б

л

л

рънъ

т

шл

п кеттъ, б

л

л

ръ й

лђъз š

ллъ, дунё

ни т

рк эттъ, н

ут боллъ, š

йтъш болдъ

каби.

Ёки

кўммоš

тушунчасига нисбатан

д

фн етм

ђ, ж

йъг

šойм

ђ, йерг

šойм

ђ, šойъб š

йтм

ђ

.

Кок къйм

ђ,

š б

ђл

м

ђ, йъл отърм

ђ, куйл

к къйм

ђ

каби бирикмалар ќам ўлимнинг рамзий

эвфемик ифодасидир. Таъзияхоналарда ќам одамлар азадорлар кўнглига енгиллик улашиш учун

1

Исматуллаев И. Эвфемизмларнинг луђат составини ва с¢з маъноларини бойитишдаги аќамияти / ТошДПИнинг «Илмий

асарлар»и. 2-китоб. – Т., 1964. – 3-12 б.; Лауде-Циртаутас И. О табу и эвфемизмах в казахском, киргизском и узбекском

языках // Сов. тюрколгия. – Баку, 1976. - №4. – С. 49; Босчаева Н.Ц. Эвфемистичность в диалогической речи. – Л.: ЛГУ, 1989.

- №4. – С. 79-81.; Омонтурдиев А. ¡збек нутšининг эвфемик асослари. – Т.: Фан, 2000. – 127 б.


background image

20

б

нд

лък, худ

нънг ъшъ бу, ќ

мм

нънг ќ

м б

шъд

б

р бу, ж

йл

ръ ж

нн

тт

босън,

съзл

рг

с

бр берсън, козл

ръйъзнъ

чъйъзл

каби эвфемик воситаларни šўллайдилар.

Оила šуриш билан бођлиš эвфемик воситалар. Эрг

берм

š

тушунчасини ифодалаш учун

Навоий вилояти шеваларида šуйидаги эвфемалардан фойдаланилади: šорл.

эг

съг

берм

ђ,

турмушг

берм

ђ, уз

тм

š, чъš

рм

š, ж

йл

штърм

ђ, šипч. куй

вг

берм

š, куй

вг

чъšармаš, башънъ ъккът

šимаš

каби.

Ажрашм

š

сўзи ўрнида šуйидаги эвфемизмлардан

фойдаланилади:

р

нъ

чъš šълм

š,

ъл

съ бузълдъ, келъшъшм

дъ, х

р

ктеръ тођръ

кем

дъ; šипч. х

тънънъ šойдъ, жавабънъ бердъ, ажралди

каби.

Бўђоз

тушунчасини ифодалашда

мазкур шевада šўйидагича эвфемалар šўлланилади: šорл.

х

мъл

д

р,

ђър

ёš, ъккъ š

т, бойъд

б

р, юки

ђър;

šипч.:

тол х

тън, ађыр айаš, жукъ

вур, хамиласи бар

.

Туђмоš

тушунчасини

ифодалашда мазкур шеваларда

ф

рз

ндлъ боллъ

,

коп

йъшдъ, эс

н-

м

н šутулди, бош

ндъ

,

козъ й

ръдъ, енгил болдъ,

н

болдъ, šъзлъ ёки ођъллъ болдъ

каби эвфемалар šўлланилади.

Мабодо оилада šиз фарзанд туђилса уни номини айтиш учун

тълл

т

пдъ,

н

съг

й

рд

мчъ,

эт

йй

п

р

каби эвфемалардан фойдаланилади.

Тадšиšотнинг

учинчи боби

«

Навоий вилояти шевалари лексикасининг адабий тилга

муносабати»

деб номланади. Ўзбек адабий тили бугунги кунда ќам энг кўп сўзларни шевалардан

олади. Шу билан бирга уларга таъсир кўрсатади. Натижада шевалар адабий тилга яšинлашиб,

фонетик, грамматик, лексик хусусиятлари адабий тилга мослашиб боради. Шуни айтиш мумкинки,
шеваларнинг адабий тил билан муносабати масаласи деганда улар ўртасидаги ўхшаш, фарšли

томонлар ќамда адабий тилда сўз ва грамматик шаклларни меъёрлаштиришда шеваларнинг ўрни,
умуман, адабий тилга нисбатан тутган мавšеи назарда тутилади.

Навоий вилояти шевалари лексикасидаги деярли барча сўзлар ођзаки, жонли нутš жараёнида

адабий тилдаги сўзлардан оз б¢лса ќам, бирор жиќатидан фарšларга эга. Навоий вилояти шевалари

бўйича тўпланган материалларга асосланиб шуни айтиш лозимки, мазкур шевадаги мавжуд бир šатор
сўзлар адабий тилимиз луђат таркибида йўš, бошšа бир группа сўзлар эса адабий тил луђат

таркибидаги сўзлардан ё шакл ёки маъно жиќатдан фарšланади. Шу боисдан тадšиšот объекти бўлган
Навоий вилоят шевалар лексикасининг луђат таркибини ташкил этган шевага хос сўзларни ўзбек

адабий тилига šиёслаб šуйидагича изоќладик. 1) Адабий тилда муšобили бор сўзлар. 2) Адабий тилда
муšобили йўš сўзлар. 3) Адабий тил ва шевада шаклан ўхшаш, аммо маъноси ўзга сўзлар. 4) Адабий

тил билан шевада маъноси ўхшаш, шакли бошšа сўзлар.

Адабий тилда муšобили бор сўзлар

. Ўзбек шеваларида, жумладан,Навоий вилояти

шеваларида бирор предмет, иш-ќаракат, белги-муносабатни билдирадиган сўзлар адабий тилдагидан
яна бошšача ном билан ќам учрайди. Улар šандай ном билан šўлланса ќам,маънолари битта бўлиб,

фаšат шевалараро турли хил номлар билан юритилади. Навоий вилояти шеваларида кундалик ќаёт
учун доимо зарур бўлган, фикрни равон ифодалашга ёрдам берадиган, адабий тилни бойитиш учун

керакли бўлган сўзлар мавжуд. Бундай сўзларнинг ўзбек адабий тилида муšобили бор бўлиб, улар
šуйидагича изоќланади: а) ном маъносини ифодаловчи диалектал сўзлар:

б

нт, д

рђ

т

- тўђон,

ђулв

-

šувур,

съй

, д

ст

с, ж

рч

š

- тегирмон;

д

с -

ўроš,

ж

з, ч

ђърч

-

ўђир;

пъд

н

,

ќулбуй

- ялпиз,

ж

к -

ођиз сути;

ђул

нгър -

лўмбоз;

д

лъз, м

д

н

- йўлак, коидор,

ънн

лл

-

пешона,

с

в

т -

уй ќайвонлари турадиган молхона,

соз

н

- игна,

отрък

1

– ёлђон,

урт

- лунж,

съх

к -

šирђич,

шъв

н

- оштахта,

ќ

р

с

- šўрšинч маъносида ишлатилади.

šонуš

- меќмон. Ёзма

ёдгорликларда ќам

šонуš

сўзи šўлланилган. М.: Мен бiр šарiбман манšа бу кун кеча šонуši барiнлар, бу

еwда jаmаjiн. Мен бир йўловчиман, менга бу кеча меќмонликка жой беринглар, шу ерда šолайин

2

. Ўзбек

адабий тилидаги

йўлдош

сўзи ќмиладорлик пайтида ќмила билан бирга пайдо бўладиган ва хомилани

озуšа моддалари билан таъминлаб турадиган орган

3

маъносини ифодалашда ќам šўлланилади. Мазкур

шевада бу маънони

ќ

мр

,

эш

сўзлари ифодалайди.

ќ

мр

сўзи аёлларга нисбатан,

эш

сўзи

ќайвонларга нисбатан šўлланилади; б) ќаракат маъносини ифодаловчи диалектал сўзлар:

д

ръђм

š

- (Смит.) сиšилмоš;

ж

н(г)ъм

- в

йс

м

;

жъйн

м

š -

йиђиштирмоš;

ќ

п

зъ тушм

š

- сувда


1

Кошђарий Маќмуд. Девону луђатит турк. Т.1. – Т., 1960. – 127-бет.

2

Боровков А.К. Лексика среднеазиатского тефсира XII-XIII вв. – М., 1963. – С. 367.

3

¡збек тилининг изоќли луђати. 1 том. – Т.: Фан, 1981. – 353-бет.


background image

21

сузмоš;

šунд

šл

м

š

- йўргакламоš каби; в) белги маъносини ифодаловчи диалектал сўзлар:

б

з

рб

, д

в

- кучли, баšувват;

буйнъ й

р берм

с -

лаёšатсиз;

д

мм

л

- бесўнаšай; ш

тт

-

беобрўй;

сул

м

с

šъ

- ишёšмас, дангаса, ландавур;

хътмър

- бахил, ичи šора;

ќукм

н -

айнан,

ќаšиšатдан каби жуда кўп бундай диалектал сўзларнинг таќлили тадšиšотда берилган.

Юšорида келтирилган диалектал сўзларнинг Навоий вилояти шеваларида мавжудлиги

умумхалš ўзбек адабий тили лексик системасида мазкур шевалар лексикасининг тутган ўрни ва ролини

белгилашда алоќида аќамият касб этади. Агар юšоридагидек диалектал сўзлар адабий тилга šабул
šилинса, адабий тилдаги муšобил сўзнинг синоними сифатида келиб, синонимик šатор ташкил šилиши
мумкин: ялпиз -

ќулвуй // ќулбуй, пъд

н

;

тўђон

- б

нт, д

рђ

т;

л¢мбоз -

ђул

нгър;

šувур -

ђулв

;

лунж -

урт;

бахил, ичи šора -

хътмър

каби янги синонимик šаторлар ташкил топади ва адабий тил

лексик состави яна янги сўзлар билан бойийди.

Адабий тилда муšобили йўš сўзлар.

Ўзбек шеваларида, жумладан, Навоий вилояти

шеваларида ўзининг фонетик ва морфологик таркиби жиќатидан, шакл ва маънода фарšланадиган бир

šатор диалектал сўзлар борки, уларнинг ўзбек адабий тилида муšобили учрамайди. Улар мазкур
шеваларнинг эгаси бўлган аќолининг ќаётида учрайдиган конкрет предмет ёки ќодисаларнинг лексик-

семантик ифодаси сифатида Навоий вилояти аќолисининг ўзаро муносабатларида, фикр
алмашувларида восита бўлиб хизмат šилади. Тадšиšотда мазкур шевалардаги адабий тилда

учрамайдиган бундай сўзларни икки гуруќга ажратамиз:

1. Адабий тилда муšобили йўš диалектал туб сўзлар

2. Адабий тилда муšобили йўš диалектал ясама ва šўшма сўзлар

Адабий тилда муšобили йўš диалектал туб сўзлар

. Диалектал сўзни луђавий таркибига к¢ра

тадšиš šилиш ўзбек тили луђат таркибининг янада бойиши ва такомиллашуви учун халš шеваларида
узоš даврлар мобайнида šўлланилиб келган лаќжавий сўзларнинг моќиятини очиб беради. Шеваларда

ќам тузилиши, ќам маъноси билан фарš šиладиган, ўзининг фонетик ва морфологик таркиби жиќатидан
адабий тилимиз учун янги бўлган бир šатор диалектал сўзлар мавжудки, улар адабий тилда учрамайди.

Масалан: Навоий вилояти шеваларининг деярли барчасида ўрикнинг šуритилганини

ђолън

сўзи

ифодалайди. Ўзбек адабий тилидаги «топилмайдиган нодир нарса» маъносини ифодалаш учун мазкур
шевада

нзър

т

сўзи ишлатилади. Навоий вилояти шеваларининг барчасида дарёнинг чуšур жойини

гум

сўзи ифодалайди. Ёки тишнинг милки

в

р

; майда тош

ш

ђ

л, ч

ђъл

; ивитилган ип чизђич

р

жж

сўзлари орšали ифодаланади. Уст

сънчнъ узун

съг

р

жж

т

ртъп

лч

дъ. Навоий

вилояти шеваларининг барчасида ёстиšнинг узунроš шаклдагиси

лол

деб юритилади.

Навоий вилояти шевалари лексикасининг адабий тилда учрамайдиган бундай диалектал

сўзлари ўзининг šадимги шакл ва маъносини йўšотмаган ќолда šўлланилиб келинмоšда.

Адабий тилда муšобили йўš диалектал ясама сўзлар

. Адабий тилда учрамайдиган Навоий

вилояти шеваларидаги бир šатор сўзлар тузилиши жиќатидан ясама ёки šўшма бўлади. Бу сўзларнинг

таркибидаги морфема ёки компонентлардан бири адабий тилга маълум ёки маълум бўлмаслиги
мумкин. Улар šандай тузилишидан šатъи назар, лексик бирлик сифатида адабий тилда учрамайди.

Улар šуйидаги кўринишга эга: а) Навоий вилояти шеваларидаги диалектал сўз ўзбек адабий тилидаги
морфема ва компонентлардан тузилиши мумкин. Бундай ќолат кўпроš šўшма сўзлар таркибида
учрайди. Мас.: Šадим-šадимдан ёш šиз болалар ўртасида бешт

ш

ўйини мавжуд бўлган, ќозир ќам бу

ўйин ўйналади, бу ўйин унинг аввалги номи билан саšланган.

Беш

ва

тош

сўзларидан тузилган

бешт

ш

šўшма сўз таркибидаги

беш

ва

тош

сўзлари ќозирги адабий тилимизнинг луђат таркибида

бўлса ќам, лекин уларнинг šўшилувидан ќосил бўлган сўз адабий тилда йўš. Яна šуйидаги мисолларни
келтириш мумкин:

келънб

рм

ђ -

узум навининг бир тури; Хатирчи туманининг Зартепа šишлоš

шеваларида учрайди.

š

р

б

съптъ

- касаллик номи. Аёллар фарзанд кўрганда, бир ўзи ёлђиз šолиб,

касалга чалинса, š

р

б

съптъ, яъни касалга чалинипти, дейишади.

рš

ќ

й

т -

уйнинг орšасидаги

ер;

šул

šбур

в

- уй ќайвонларидан ќўкиз ёки сигирнинг шохларига арšон бођланиб, шу арšондан

ќалšа šилиб уларнинг šулоšларига солинишини

šул

šбур

в

сўзи ифодалайди; б) компонентларининг

šўшилувидан ќосил бўлган сўзнинг маъноси компонентлардан бири англатган маънога алоšадор
бўлади. Мас.:

н

нсъндър

р

- šиз бола турмушга чиšишга розилик бергач, šариндош-уруђлар

чаšирилиб, тўйдан олдин нон синдирар маросими ўтказилади ва иккита нон совчилар билан куёв


background image

22

томонга юборилади. . Бу

ром

л бердъ

сўзи билан ќам ифодаланади; в) šўшма сўзнинг 1-компоненти

ўзбек адабий тилига маълум, 2- компоненти фаšат шевалардагина учрайди:

д

йр

в

т – «

дарёнинг

šирђођи, лаби, ёšаси» маъноларида šўлланилади;

ч

йг

рд

н

- тўйларда суюš овšатларни сузишда,

сув ичишда ишлатиладиган узун дастали рўзђор асбоби;

д

връш

н

(Šалšонота, Учтут, Олчин) -

маросим номи. Навоий вилоят шеваларида ќозирги ўзбек адабий тилида бутунлай учрамайдиган
диалектал сўзлардан ташšари, адабий тилда ишлатиладиган ёки ишлатилмайдиган морфемалар ёки
компонентлардан тузилган лексик бирликлар мавжудки, бу мазкур шеваларнинг лексик имкониятлари

кенглигидандир. Ўзбек адабий тилининг луђат таркибида учрамайдиган мазкур шевага хос бўлган яна
šуйидаги лексик бирликларни келтиришимиз мумкин. Масалан:

м

йлъš -

овšатланиб бўлгандан сўнг

ишлатиладиган сочиš (Šизилча) чођ. Жанубий Šозођистон майчачыš;

б

шй

šъ

// šипч.

б

шй

ђъ

-

бош ювиш учун ишлатиладиган šатиš;

култ

пеш

к

- ўрта ва кекса ёшдаги аёлларнинг киядиган бош

кийими;

долт

х

н

- ќамма оила аъзолари тўпланиб ўтирадиган, керакли кийим-кечаклар турадиган

хона;

озбърчълък,

т

топ,

н

топ

- яšин šариндош уруђлар;

шувурђ

нъ

- узум навининг бир тури;

х

жъх

нъ

- эртапишар олма;

тър

м

йъ

- кузда пишадиган, šиши билан саšланадиган олма;

п

рдев

р

- уй деворлари пахса ёки ђиштдан šилиниб, болор šўйилганда атрофи ярим пахса,

п

рдев

р

šилинади;

ч

нђ

л

š -

пахтаси олинган ђўза пўчођи;

п

йъч

- оёš кийимсиз, пойабзалсиз;

лъкчоп

- бир учига пахта ўралган чўп каби.

Адабий тилда шаклан ўхшаш, аммо маъноси ўзга сўзлар

. Навоий вилоят шеваларининг

лексик таркибидан жой олган бир šатор лексик бирликлар адабий тилдаги сўзларга шаклан ўхшаса-да,

уларнинг маъноларида фарšлар мавжуд. Халš шеваларига хос лексик бирликларнинг адабий
тилдагидан маънода фарšланиши сўз маъноларининг тараššиёти билан бођлиš ќодиса. Бундай

диалектал сўзлар šуйидаги кўринишларга эга: а) ўзбек адабий тилидаги айрим сўзлар шеваларда ќам
кўп маъноли бўлиб, шевадаги сўзлар янги šўшимча маъно англатади. Масалан: Ўзбек адабий тилида

бўз

сўзининг бир неча маъноси šайд этилган. Изоќли луђатда šайд этилган маъноларидан ташšари яна

бошšа маънода šўлланилади. Нурота шеваларида

эчки

сўзи

боз

номи билан юритилади. Мазкур

шевада

г

шт

сўзи охири, тугаш пайти маъноларида ишлатилади. Адабий тилда

гашт

[ф-т] - бирор иш,

табиат манзараси, сайр-томоша, давр-даврон ва ш.к. олинадиган эстетик завš маъносида šўлланилади.

гўйянда

лексемаси адабий тилда ќофиз, ашулачи маъносини ифодалайди. Навоий вилоят шеваларида

ўлим маросимларида ўлган кишини йўšлаб айтиб турувчи

аёл

сўзини гой

нд

сўзи ифодалайди.

ђор

-

šўйлар турадиган жой. šойл

рнъ ђор

г

š

м

(Чўя).

Адабий тилда

ђўра

сўзининг šуйидаги маънолари šайд этилган: Ђўра [ф-т] 1) Ўрикнинг пишиб

етилмаган меваси, довучча; 2) Умуман пишиб етилмаган мева. ђўр мева; 3) Кўчма. Ќаёт тажрибаси кам,

турмуш šийинчиликларини кўрмаган, бўз, ђўр. (ЎТИЛ, 1981, III, 668).

Мазкур шевада

ъркътд

й

сўзи

баšувват

маъносида šўлланилади. чођ.: Жўш. иркит

айрон

халта. Ўзбек тилининг изоќли луђатида

ланг

сўзининг икки маъноси берилган: 1) ланг [ф-т] эск. чўлоš,

оšсоš; 2) ланг: ланг очиš, кенг очиš, катта очиš. Навоий вилоят шеваларида

ланг

сўзининг бу

маъноларидан ташšари, яна бошšа бир маъноси ќам мавжуд. Умумий равишда тарšалган касаллик,
«эпидемия» -

л

нг

дейилади. Ўзбек адабий тилида

пўстак

сўзи битта маънода, яъни «ўсиš жунли

ошланган теридан иборат тўшак» маъносида šўлланилади. Тадšиš этилаётган шевада бу маъносидан
ташšари

пост

к

супра маъносини ифодалайди.

Сонсиз

лексемаси адабий тилда «беќисоб кўп, сон-

санођи йўš, беадад» маъноларида šўлланилади. Мазкур шевада уšуви йўš, šўлидан бирор иш
келмайдиган кишиларга нисбатан ќам

с

нсъз

сўзи ишлатилади. Ўзбек тилининг изоќли луђатида

хор

сўзининг бир нечта маънолари šайд этилган (ЎТИЛ, 1981, II, 33). Òàäšиš этилаётган шевада

хор

сўзининг ¢збек адабий тилидагидан бошšа маъноси ќам учрайди. Нурота туманининг Деќибаланд
шеваларида

янтоš

сўзи билан бирга

х

р

лексемаси ќам šўлланилади.

Šайиш

сўзи адабий тилда

тасма ва унинг турларини билдирса, шевада

š

йъш

тасма

маъносидан ташšари, ун ошининг бир тури -

шилпилдоš

маъносида šўлланилади. Š

йъшнинг бир неча хил турлари бўлиб, улар ќар хил шаклларда

пиширилади.

Катта š

йъш

ёки

кетм

н š

йъш

кафтдек катталикда кесилган юпšа хамирдан иборат

бўлса,

майда š

йъш

кичикроš шаклда кесилади;

б) адабий тилдаги сўз билан шаклан ўхшаш бўлган баъзи шева сўзларининг маънолари адабий

тилдагидан тамоман бошšа. Ўзбек адабий тилида

шађал

сўзи «майда тош» маъносида ишлатилади.


background image

23

Мазкур шевада

ш

ђ

л

- тулки маъносини ќам ифодалайди. Ўзбек адабий тилида итнинг увиллаши

улиди

тарзида ќам ишлатилади. Навоий вилоят шеваларининг барчасида ођизнинг яллиђланишини

улъдъ

сўзи ифодалайди. Бу сўз Жанубий Šозођистондаги ўзбек шеваларида ќам учрайди. улы - ођиз

ва тил касалланиб сулакай оšиши

1

.

Навоий вилоят шевалари лексикасини ўрганишимиз асосида шуни айтиш лозимки, халš

шевалари лексикасини ўрганиш жонли сўзлашув тилининг чексиз сўз бойликларини очиб беради. Халš

шеваларининг битмас-туганмас сўз бойликлари эса адабий тилнинг луђат таркибини бойитишга
имкониятлар мавжудлигини кўрсатади.

Адабий тил ва шевада маъноси ўхшаш, аммо шакли бошšа сўзлар.

Ўзбек адабий тилидаги

айрим сўзлар шеваларда бошšа шаклда ёки фонетик ўзгаришлар билан учраса-да, аслида уларнинг

маъноси ўхшашдир. Бундай сўзлар тадšиš этилаётган Навоий вилояти шеваларига šарашли бўлган
шаќар ва šишлоš ёки икки šишлоš аќолисининг сўзлашувида сўзлар лексик характерга эга бўлган турли

фонетик вариантларда учрайди. Тадšиšотда бундай сўзлар турли хил йўллар билан ќосил бўлиши
мисоллар асосида šуйидагича таќлил этилган: 1) Навоий вилояти шевалари лексикасидаги диалектал
сўзлар турли хил фонетик вариантларда šўлланилади:

š

š

л

ђ

- (Šизилча), чаšалоš, т

ъпч

к

- (Чўя),

š

унж

к

- (Навоий вилоят шеваларининг барчасида учрайди) - бурчак;

тушбур

// чушбур

// чушбер

-

(Šизилтепа) чучвара;

шъбъртки, шуутки

(Šоражон, Šирšариš, Ижанд, Šизилча, Чўя, Хатирчи,

Деќибаланд, Конимех) - супурги;

жуг

ръ

- (Хатирчи) жўхори каби. 2) šўшма сўзлар таркибидаги фарšи

бор сўзлар:

šš

- (Кармана, Ќазора, Šизилтепа) у ёššа;

й

šš

- (Навб., Хат.) у ёššа;

б

šš

, ш

šš

-

(Навбаќор, Хатирчи) бу ёššа, шу ёššа;

анжаššа, манжаššа

- у ёššа, бу ёššа, шу ёššа; šипч.

буйтм

,

шуйтм

, š

йт

м

н

- бундай šилма, шундай šилма, šандай šиламан. 3) Товушларнинг спорадик

ўзгариши натижасида: а) товушларнинг сингиши (ассимиляция) натижасида:

н < д

: куннуз - (Кармана,

Šизилтепа) кундуз;

м < б

:

ммур - омбур;

н < д

: с

ннуš - (Кармана, Šизилтепа) - сандиš;

р < н

: оннъм -

(Кармана, Šизилтепа) - ўрним каби; б) товушлар уйђунлиги (диссимиляция) натижасида:

дев

л

(девор),

з

рул,

нжъл, з

нжъл,

бджъл

(абжир) каби. Шунингдек, мазкур шевадаги бошšа фонетик

ќодисалар натижасида сўзларда рўй берган ўзгаришлар ќам ишда таќлил этилган.

Навоий вилояти шевалар лексикасининг диалектлараро муносабати.

Ўзбек шеваларининг

ќар бирининг ўзига хос лексик хусусиятлари мавжуд. Аммо бу уларнинг луђат таркиби адабий тилдан
фарšли дегани эмас, албатта. Ўзбек шевалари ва ўзбек адабий тили бир тилнинг, яъни ўзбек тилининг

турли кўринишлари бўлиб, бир-бири билан чамбарчас бођланган. Шундай бўлса ќам, уларнинг лексик
таркибида фарšлар учрайди. Буни Навоий вилояти шевалар лексикаси бўйича тўпланган материаллар
асосида šуйидагича изоќлаш мумкин:

ънн

лл

*

Шим. Хор.

ача

- ад.орф. пешона;

т

й - т

й

Тошк.

д

й - чеч

й

Турк.

ж

к-ж

ж

к

- ад.орф. тетапоя (энди оёššа кирган болаларнинг юриши);

д

рђ

т

*

Фарђ., Анд.

лъш //

лъш

Хор.

б

г

т // був

т

- ад.орф. тўђон;

д

ст

с, ун т

ртгъч, ж

з

Хор.

дийирм

н,

Хоразм

Ќазарасп.

ђар-ђар

- ад.орф. тегирмон, ёрђучоš;

м

д

н

Бух.

д

лв

н

Хор.

далан

Сам. д

ўл

н -

ад.орф. йўлак. коридор;

šъст

л

нг, ъшт

р

п

Сам., Бух., Šашš.

з

мл

м

š -

Šашš.

ъшт

р

п

- ад.орф. шошилтирмоš, šистамоš каби. Шундай сўзлар ќам борки, улар шевалараро

турли хил маъноларни билдиради. Масалан:

ж

рап

сўзи Хоразмда

пайпоš

маъносида бўлса, Бухоро,

Навоий шеваларида

супурги

маъносида келади. Андижон шевасида

šўпол

маъносида šўлланиладиган

дол

п

сўзи Избоскан, Андижон шевасида ќар хил сортдан «иборат дон» маъносида бўлса, Навоий

вилояти шеваларида «одам кўп» маъносида šўлланилади. Ёки Навоий вилояти шеваларида

бол

-

холавачча, тођавачча, аммавачча, амакивачча

маъноларида šўлланилса, Андижонда

б

л

// бўла -

бўлиš, тўла, семиз маъносида ишлатилади. Навоий вилояти шеваларида

вс

р

// авсар -

бўшанг,

лаванг

маъноларида ишлатилса, Жанубий Хоразм шеваларида

авсар

- «тўя нўхтасига бођланадиган

темир ќалšа» маъносида учрайди.

Ўзбек шеваларида, жумладан, Навоий вилояти шеваларида шундай сўзлар ќам борки, айрим

фонетик фарšларни ќисобга олмаганда, улар адабий тил билан бирга ишлатилиб, шевалараро бир хил
маънони билдириб келади. Уларни šўйидагича кўрсатиш мумкин:

лис

*

//

лус

Бух., Šашš.

лис //

лус

Сам.

лис

ад.орф. ђилай, «косой»;

нзър

т

*

Тошк

.

нзър

т

Šашš.

нз(и)р

т

Сам.

1

Муќаммаджонов Š. Жанубий Šозођистондаги ¢збек шевалари. – Т., 1981. – 162-бет.


background image

24

нзър

т -

ад.орф. топилмайдиган, нодир (нарса), анšонинг уруђи;

бут

н

*

Тошк.

бот

н

Сам.,

Бух.

б

т

н

- ад.орф. лойšа;

ђел

к

*

-

Бух.

ђелак

Šашš.

ђел

к

Сам.

ђелак

Сирд.

ђылак

-

ад.орф. šийма (думалоš, ёнђоšдай šилиб овšатга солинадиган šийма гўшт);

ђолангир

*

// ђол

нгър

*

Сам.

ђулангир

. Хор.

ђо:лагир - ад.орф. лўмбоз;

ђолун

*

Бух.

ђўлунг // ђулънг

Сам.

ђулън

Хор.

Бођот ђулун

Šашš.

ђолун -

ад.орф. šуритилган ўрик;

š

р

лъ

*

Šашš.

šаролъ

Жиз.

šаролъ

Хор.

šаролы // šар

лъ

Сам.

šаролъ

- ад.орф. олхўри;

н

нп

р

*

Бух.

н

нпар

Šашš.

н

мп

р

Сам.

н

нп

р

- ад.орф. чакич каби.

Ўзбек адабий тили мана шундай ўзбек халšининг кўпчилиги учун тушунарли бўлган сўзларни

лексик меъёр сифатида šабул šилиши мумкин. Бугунги кунда жуда кўп сœзлар юšоридагидек параллел
ишлатилиб келинмоšда. Бундай сўзлар ўзбек адабий тилига šабул šилинса, адабий тилдаги сўзларнинг

синоними сифатида ишлатилаверади. Ўзбек адабий тили бир томондан шеваларга таъсир этса,
иккинчи томондан улар ќисобидан мана шундай бойиб боради.

Шеваларда ќали ёзиб олинмаган, аммо адабий тилни бойитиш учун муќим бўлган, кундалик

ќаёт учун зарур бўлган сўзлар кўплаб учраб туради. Навоий вилояти шевалар лексикасини ўрганиш

натижасида ўзбек адабий тилида šўлланмайдиган сўзлардан šарийб беш юзтаси тўпланди. Тадšиšотда
ана шундай сўзларнинг асосийларини ўзбек адабий тилининг луђат таркибига киритиш тавсия этилган.
Масалан:

шпъч

š

- гўшт šиймалайдиган ёйсимон болтача;

лв

нч -

арђимчоš;

б

рšулл

-

бутунлай, тамомила;

б

ш йуšъ -

бош ювиш учун ишлатиладиган šатиš;

в

р

-

тишнинг милки;

ђул

нгър -

лўмбоз;

ђужур -

ђайрат;

келън б

рм

š -

ќусайни узум навининг бир тури;

л

тт

кесм

с -

лапашанг;

лул

й

стъš -

ёстиšнинг узунроš шаклдаги бир тури;

лък чоп -

бир учига пахта ўралган

чўп;

м

н

к -

кўп гапирадиган одам;

н

нп

р -

чакич;

збърчълък -

šариндош-уруђлар;

п

нд

в

šъ -

лапашанг,

с

ндж

б -

сийрак, одам кам;

уйутšъ -

томизђи;

ќулбой -

ялпиз каби.

Тадšиšотнинг

т¢ртинчи боби

«

Шеваларни хариталаштириш муаммолари ва Навоий

вилояти шеваларининг лингво-жуђрофий хариталари

» деб номланади. Ареал лингвистика соќаси

тил ќодисаларининг тарšалиш ќудудларини, бу ќодисаларнинг ¢заро муносабати ва адабий тилга
таъсирини лингвистик география методлари асосида ¢рганиш билан шуђулланади. Ареал лингвистика

муайян ќудудларда тарšалган тил хусусиятларини умумлаштириб, ареал умумийлик – тиллар
иттифоšи, шевалар изоглоссаларини аниšлаш ва уларни карталаштириш ишларини амалга оширади.

Бу соќа б¢йича ХХ асрда салмоšли ютуšлар š¢лга киритилди. Ареал лингвистика соќасидаги
тадšиšотлар ќинд-европа тиллари (Э.А.Макаев), славян тиллари (Р.И.Аванесов, Н.И.Толстой,

Г.А.Цыхун), герман тиллари (В.М.Жирмунский), роман тиллари (М.А.Бородина), фин-угор тиллари
(Б.А.Середренников), туркий тиллар (Н.З.Гаджиева), болšон тиллари (А.В.Десницкая) материаллари

асосида давом эттирилиб, салмоšли ютуšлар š¢лга киритилди

1

.

Ареал лингвистиканинг Россиядаги етук билимдони М.А.Бородинанинг фикрича, бу соќа

диалектология, лингвистик география ва ареалогиянинг ¢заро муносабати ва мантиšий давоми
сифатида юзага келган

2

. Ќозирги замон диалектологиясини хариталаштиришсиз, изоглоссаларни

аниšлаштиришсиз тушуниш мумкин эмас. Ареалларни ва изоглоссаларни аниšлаш, уларнинг ¢заро
муносабатини тадšиš этиш ареалогиянинг икки асосий тушунчасидир. Шунга к¢ра ареал лингвистика

¢зида диалектология, лингвистик география ва ареалогия элементларини šамраб олади. Бу муаммолар
¢збек тилшуноси А.Б.Ж¢раевнинг «¡збек тилли ќудудни ареал тадšиš этишнинг назарий асослари»

номли монографик тадšиšоти (1991)да анча кенг ёритилган.

1

Макаев Э.А. Проблемы индоевропейской ареальной лингвистики. – М.-Л., 1964; Аванесов Р.И. Выступление по докладам

// Вопросы диалектологии тюркских языков. – Баку, 1958. – С. 139-141; Толстой Н.И. О соотношении центрального и

маргинального ареалов в современной Славии // Ареальные исследования в языкознание и этнографии. – Л., 1977. – С. –
37-56; Жирмунский В.М. Немецкая диалектология. – М.-Л., 1956. – 636 с.; Бородина М.А. Проблемы лингвистической

географии. – М.-Л., 1966. – 220 с.; Бородина М.А. Предисловие // Народы и языки Сибири: ареальные исследования. – М.,

1978. – С. 3-6; Гаджиева Н.З. Проблемы тюркской ареальной лингвистики: Среднеазиатский ареал. – М., 1975. – 303 с;

Десницкая А.В. К вопросу о предмете и методах ареальной лингвистика // Ареальные исследования в языкознании и
этнографии. – Л., 1977. – С. 22-29.

2

Бородина М.А. О понятиях «диалектология», «лингвистическая география», «ареалогия» и «ареальные исследования» //

Типы языковых общностей и методы их изучения: Тезисы. М., 1984. – 20 с.


background image

25

Ареал лингвистиканинг таќлилий усули б¢лган лисоний-жуђрофий усул билан ¢збек

шеваларини

¢рганишда

тилшунос

олимларимиздан

А.Б.Ж¢раев,

Š.Муќаммаджонов,

Й.Иброќимовларнинг тадšиšотлари катта аќамиятга эгадир

1

.

Навоий вилояти шевасини ќам лисоний-жуђрофик тадšиš этиш šатор долзарб муаммоларни ќал

этишга ёрдам беради.

Навоий вилояти ўзбек, šозоš ва тожик тилларининг ўзаро мулоšот ќудуди ќисобланади. Мазкур

шева ќудудининг šўшни ќудудлар билан šиёслаш асосида кўриб чиšилиши Навоий вилояти лисоний-

жуђрофик тадšиšотининг хусусияти ќисобланади. Ќудудларнинг ўзаро алоšаси лисоний нуšтаи
назардан анчайин динамик ќисобланади, бу лисоний ќодисаларнинг талšини, йўналишини аниšлаш

имконини беради. Бу ўзаро алоšалар муšобил шакллар, сўзларнинг кириб келиши, кучлироš
шаклларнинг кучсизроš шакллар томонга šараб силжиши турли лисоний маšомлар, яъни адабий тил ва

шева, шева ва ќудуд шевалари кабиларнинг ўзаро алоšасида намоён бўлади

2

.

Лингво-жуђрофий харита материаллари ўзбек шеваларининг мавжуд таснифларини тўлдириш,

мукаммаллаштиришга, уларга аниšлик киритишга ёрдам беради. Шунингдек, ўзбек шеваларининг пайдо
бўлишида šатнашган туркий ва туркий бўлмаган этник группаларнинг ўзаро алоšалари натижасида рўй

берган жуда мураккаб этнолингвистик тараššиёт жараёнини ќам белгилаб беради

3

. Лисоний

хариталарда белгиланган тил ќодисалари тарšалган ќудудларни тадšиš этиш лисоний ќодисаларнинг

тарихини белгилайди, тилларнинг ¢заро таъсирини очиб беради, уларнинг тараššиётини
даврлаштириш имконига эга б¢лишга к¢маклашади. Шунинг учун ќам халš шеваларини лисоний

жуђрофий усулда ўрганиш тил тараššиётининг янги-янги šирраларини очиб беришига имкон яратади.
Бунга эришиш учун тил ќодисалари тарšалган ќудудни тадšиš этиш катта ёрдам беради. Шева

ќудудларининг моќияти эса уларни белгиловчи шева чизиšларига мос келади. Шева чизиšлари ќар хил
кўринишга эга бўлади. Масалан: Кўринишлар бир-бирига мос келиб šолиши мумкин. Бунда тадšиš

этилаётган Навоий вилояти ќудудининг шева ќудудларига таššосланганлигини кўрсатади. Шева
чизиšларини бирлаштирувчи кўринишлар ажратиб кўрсатилган ќудудларнинг хусусиятлари бўйича
таššослашга асосланади. Шунинг учун мазкур ќудуд учун хос бўлган, хариталарда акс этган объект
маълум диалектал таснифотга таянади.

Шундай šилиб, юšоридаги диалектологик маълумотларга таянган ќолда, Навоий вилояти лексик

характеридаги шева хусусиятларининг тарšалиш жуђрофиясини акс эттирувчи лисоний харитасини

тузишга ќаракат šилдик. Харитага мазкур ќудуддаги лисоний-жуђрофий кўрсаткичларга эга бўлган
лексик бирликлар туширилди. Навоий вилояти ўзбек халš шеваларининг лисоний харитасини яратишда

ва тузишда ўзбек диалектларини илк бор карталаштириш ишини бошлаб берган проф. Решетов В.В.,
Šашšадарё вилояти ўзбек шеваларини хариталаштирган А.Шерматов каби диалектолог олимларнинг

ишларига, туркий тилларнинг диалектологик атласини тузиш услуби ќамда М.А.Бородина,
О.Н.Мороховская, Г.Ф.Благова, Н.З.Гаджиева, Ф.А.Юсупов, А.Б.Жўраев, Ю.Ибрагимов каби

олимларнинг лисоний жуђрофия бўйича ишларидаги фикрларга таяндик

4

.

1

Ж¢раев А.Б. ¡збек тилли ќудудни ареал тадšиš этишнинг назарий асослари. – Т.: Фан, 1991. – 219 б.; Мухаммеджанов К.

Ареальное исследование узбекских говоров Южного Казахстана: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. – Т., 1988. – 44 с.;

Иброќимов Й. Жанубий Оролб¢йи ¢збек шевалари тадšиšи: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т., 2000.

2

Взаимодействие лингвистические ареалов. - Л.: Наука, 1980. - С. 276.

3

Решетов В., Шоабдаруќамонов Ш. Ўзбек диалектологияси. - Т., 1978. - 19 б.

4

Решетов В.В. О диалектологическом атласе узбекского языка // Второе региональное совещание по диалектологии

тюркских языков. - Казань, 1958. - С. 16-20; Шерматов А. Проблемы исторического развития и современного
функционирования узбекских диалектов (по материалам говоров Низовья Кашкадарьи): Дис. ... д-ра филол. наук. - Т., 1978;

Бородина М.А. О типологии ареальных исследований // Проблемы картографирования в языкознании и этнографии. - Л.:

Наука, 1974. - С. 43-54; Œша автор: Заключение // Взаимодействие лингвистических ареалов: Теория, методика и источники

исследования. – Л., 1980. С. 244-254; Мороховская О.Н. О лексическом разделе III выпуска Диалектологического атласа
русского языка // Русская диалектология. Лингвогеографический аспект. - М.: Наука, 1977. - С. 21-38; Благова Г.Ф. Тюркское

склонение в ареально-историческом освещении (юго-восточный регион). - М.: Наука, 1982. - С. 304; Œша автор: Об

ареальных системно-тематических исследованиях по грамматике тюркских языков // Тюркология. – 1978. - №1. – С. 8-28;

Гаджиева Н.З. Проблемы тюркской ареальной лингвистики: Среднеазиатский ареал – М., 1975. – С. 303; Œша автор:
Проблемы ареальной лингвистики // Вопросы языкознания. – 1984. - №2. – С. 47-60; Юсупов Ф.А. Татарский глагол в

ареальном освещении: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. – М., 1986. – 41 с.; Джураев А.Б. Ареальная лингвистика.

Сущность и структура // Тюркология. - 1988. - №6. - С. 21-27; Œша автор: Теоретические основы ареального исследования


background image

26

Навоий вилояти шеваларини текшириш давомида мазкур шеваларнинг ўзига хос лисоний

хусусиятларга эга эканлигининг гувоќи бўлдик. Бундай лисоний хусусиятларни мазкур шевалардаги
лексик-семантик фарšларда ќам кўриш мумкин. Ушбу шевалардаги лексик-семантик фарšларнинг

сабабларини кўрсатишдан аввал айрим мулоќазаларни билдирмоšчимиз.

Тадšиš этилаётган шеваларнинг тарихан вужудга келган тараššиёт даражасини очиб бериш

учун, биринчидан, шу шева вакилларининг тарихи орасидаги мавжуд алоšани ќисобга олиш зарур.
Иккинчидан, шевалар воšелигининг ќозирги чегараларини тўђри талšин этиш учун бу чегаралар

тараššиётнинг барча босиб ўтган йўли, натижаси, фаšат šадимда эмас, балки кейинги даврларда ќам
юз берган лисоний жараёнларнинг натижаси эканлигини унутмаслик муќимдир. Учинчидан, шевадаги

лексик-семантик фарšлар макон ва замондаги лисоний ўзгаришлар лисоний омилларнинг ўзаро
мураккаб алоšасининг натижасидир. Шунга кўра, шевалардаги фарšлар šатор омиллар билан талšин

этилади.

Алоšаларнинг сусайиши ва лисоний уюшмаларнинг турли гуруќларининг нисбатан ажралиб

šолиши, физик-жуђрофик тўсиšлар, ќудудларни маъмурий чегаралаш ва бошšалар шева фарšларининг
вужудга келишидаги муќим сабаблардан биридир. Юšорида айтилган омилларнинг бир šанчаси бир

пайтда ўзаро муносабатда бўлган жойларда, айниšса, чуšур шева фарšлари вужудга келади.

Навоий вилояти ўзбек халš шеваларининг тарихий ташкил бўлишида ўзбек шевалари

вакилларининг бошšа туркий ва туркий бўлмаган šўшнилар билан, асосан, šозоš ва тожик халšлари
билан лисоний алоšаси муќим аќамиятга эга бўлди.

Ўзбек ва тожик халšининг ўзаро алоšаси šадим замонларга бориб таšалади. Бу икки халš

ўртасидаги šадимий ќаётий ќамкорлик, яšинлик ва муштараклик уларнинг тилларида ќам ўз ифодасини

топди.

Араб тилининг тилимизга бўлган таъсири ќаšида ќам шундай дейиш мумкин. Ёки мазкур шева

вакиллари билан ёнма-ён яшаб, ўзаро мулоšотда бўлган туркий тиллардан šозоš тилининг таъсири
ќаšида ќам айтиш ўринли. М.А.Бородина ёзганидек, «Лисоний география фаšат тилнинг ички таркиби
билангина бођлиš эмас, у баъзан тадšиšотчини мамлакат халšлари, савдо йўллари ва айрим аќоли
пунктлари тарихи билан бођлиš тилнинг ташšи тарихи юзасидан ќам кутилмаган натижаларга

йўлиšтиради»

1

.

Навоий вилояти шева ќудудини шева сўзлари бўйича таšсимланиши šатор этнолисоний

омиллар билан ифодаланади. Шунинг учун шева воšелигининг тарšалиш чегараси тадšиš этилаётган
ќудудни айрим маъмурий бирликларга šадимий бўлиниши, у ёки бу жойларда деќšончилик, чорвачилик

тарšалиш зонаси, шунингдек, аќолининг турли даврларда кўчиши, унинг ќудудлараро алоšаси кабилар
билан белгиланиши мумкин.

Шева нуšтаи назаридан кўриб чиšилаётган лексик муšобиллар ќеч истисносиз таššосланаётган

воšеликнинг бир-бирига муносабати бўйича гавдаланиши лозим. Бу соќада хариталаштирилаётган

лисоний белгиларга šўйиладиган танлаш талаби шева белгилари тавсифи билан тўлалигича мос
келади. Шунинг учун шева хусусиятини ўзида акс эттирган ќар šандай шева воšелиги лингво (лисоний)

жуђрофик хариталаш ашёси бўлиши учун аниš имкониятига эга

2

.

Навоий вилояти шеваларини ќудудий ¢рганиш давомида мазкур вилоятда šуйидаги уруђ-

šабилалар мавжудлиги аниšланди (I-илова):

Аймоš

- МЭда к¢рсатилишича, м¢ђул ва туркий халšларнинг энг šадимги уруђларидан

ќисобланади (МЭ., 1 ж. 161)

3

. Бу уруђ ¢збек халšи таркибида ќам учрайди. Чунончи, Б.Ж¢раевнинг

таъкидлашича, у Юšори Šашšадарёда ќам мавжуд. Биз бу уруђни Навоий вилояти Навбаќор

туманидаги Метан, Мирзам¢мин šишлоšларида учратдик.

Араблар -

¡рта Осиёда яшовчи этник гуруќ. Уларнинг аждодлари 7-14 асрлар давомида келиб

¢рнашиб šолган. ¡збек, туркман ва тожиклар таркибида учрайди. Араблар асосан ¡збекистоннинг
Бухоро, Самарšанд ва Šашšадарё вилоятларида, шунингдек, Фарђона водийси шим.-шарšий šисмида

узбекоязычного массива. – Т., 1991; Ибрагимов Й. Жанубий Оролбўйи ўзбек шевалари тадšиšи: Филол. фанлари д-ри ... дис.

- Т., 2000.

1

Бородина М.А. Проблемы лингвистической географии. - М.-Л., 1966. - С. 8.

2

Жирмунский В.М. О диалектологичском атласе тюркских языков // ВЯ. - 1963. - №6. - С. 3.

3

¡збекистон миллий энциклопедияси. 1 жилд. – Т., 2000. – 161-бет.


background image

27

яшайдилар (МЭ., 1 ж. 389). Биз арабларни Навоий вилояти Навбаќор туманидаги Арабхона, Хатирчи

туманидаги Араб, Šизилтепа туманидаги Хонзурун, Арабон, Šатађон, Андоš šишлоšларида учратдик.

Бахрин

- ¡збек халšи таркибида учровчи бу уруђни Кармана туманидаги Учšун, Дурман,

Хатирчи туманидаги Бурšут, Бахрин, Чоштепа, Нурота туманидаги Янгиобод, Х¢жамурод, Куниш,
Жарма, Ажрим, Эски šишлоšларида учратдик.

Бурšутлар

– туркий уруђлардан ќисобланади. Улар асосан Зарафшон воќасида (ќоз. Пойариš,

Нарпай, Навоий, Ђиждувон туманларида), šисман Мирзач¢лда (Жиззах якинида) яшайдилар. Биз

барšутларни Кармана туманидаги Обранон, Лубатон, Янгиобод, Тепаариš, Урганжи, Навбаќор
туманидаги Кабоби, Ижанд, Гидроузел, Šаражон, Гужбођ, Янгиобод, Конимех туманидаги Тельман,

Šурама, Ќаšиšат, Нурота туманидаги Янги бино, Улус, Мушкан, К¢кбулоš, Жарма, Чашма
šишлоšларида учратдик.

Беклар

– Навоий туманидаги Туркман, Навбаќор туманидаги Олчин, Чорвоšгузар, Šизилтепа

туманидаги Урганжи, Гумбаз, Оš мачит, Šарсиямон šишлоšларида яшайдилар.

Галаур

– бу уруђни биз Šизилтепа туманидаги Ђойибон, Н¢бало, Зарметанча, Х¢жаš¢рђон,

Šалъаиазизон šишлоšларида учратдик.

Ђубомбор

– Н.Жабборовнинг таъкидлашича, бу уруђ ¡рта Осиёда яшовчи туркий элатларининг

халš сифатида шаклланишида иштирок этган этнослардан бири

1

. Улар Šизилтепа туманидаги Оšбурут,

Бозоржой, Муђжин šишлоšларида яшайдилар.

Ђулон –

Бу уруђни биз Šизилтепа туманидаги Дурман, Л¢блох¢р, Юšориасбоб šишлоšларида

учратдик.

Ђулом

– Бу уруђ Нурота туманидаги Сайиджон Эшон, Азизобод, К¢ктепа, Хайриобод,

Деќибаланд šишлоšларида яшайди.

Жалоир

– Бу уруђ ¢збек ва ¡рта Осиёда яшовчи бошšа туркий элатларининг шаклланишида

иштирок этган муќим компонентлардан бири ќисобланади. Улар вилоятнинг Кармана туманидаги
Юšориšароšош, Хатирчи туманидаги Олчин, Уйшун, Бурšут, Чинор šишлоšларида яшайдилар.

Капа

– Бу уруђ Хатирчи туманидаги Янги работ, Авоќли šишлоšларида истиšомат šиладилар.

Кенагас

- ¡збек халšи таркибига кирган этнослардан бири б¢лган бу уруђ Хоразм, Бухоро

вилояти, Фарђона водийси, Šораšалпођистон ва Шимолий Афђонистонда яшайдилар. 1926 йилда
¢тказилган аќоли р¢йхатига к¢ра Шаќрисабз, Китоб ва уларга яšин šишлоšларда 35040, Бухоро

воќасида 2725, Кармана ва унинг атрофида 2775 к. истиšомат šилган (МЭ., 4 ж. 545). Биз ¢рганаётган
Навоий вилоятида Навбаќор туманидаги Šирšариš, Конимех туманидаги Д¢стлик, Янгиобод, Кунеобод

šишлоšларида истиšомат šиладилар.

Каллар

– Бу уруђни биз Хатирчи туманидаги Тепа, Сарой šишлоšларида учратдик.

Šалмоš

– Бу уруђни Навбаќор туманидаги Šизилработ, Кескантерак, Отчопар, Янгиобод, Оš

олтин šишлоšларида учратдик.

Šораšалпоš

– Šораšалпоšлар Навоий вилоятининг Навбаќор тумани Кескантерак, Гигант,

Šушšочди, Д¢cтлик, Šизилтепа туманидаги Работигарди, Сарибош, ¡ртаš¢рђон, Конимех туманидаги

Шодибек šишлоšларида яшайдилар.

Šорача

– Бу уруђ Навоий вилоятининг Кармана туманидаги Арђун, Варš, Хончарвоš, Олчин,

Маликработ, Бурšут, Хатирчи туманидаги Янги šишлоš, Чанšай, Жалойир, Šуччи, Тасмачи, Šизилтепа
туманидаги Нонвоён šишлоšларида яшайдилар.

Šипчоš

– бу туркий элат ¢збекларнинг халš сифатида шаклланишида иштирок этган

уруђлардан. Улар Хатирчи туманидаги Урганжи, Койиш, Янги šишлоš, Лангар, Конимех туманидаги

Урганжи, Койиш, Янги šишлоš, Кенегас šишлоšларида яшашади.

Šирђиз

ларни Навоий вилоят Šизилтепа туманидаги Сарой, Тошработ šишлоšларда учратдик.

Š¢нђирот

– Бу уруђни Хатирчи туманидаги Алиён, Урганжи, Конимех туманидаги Ш¢ртепа

šишлоšларида учратдик.

Šутчи

– Бу уруђ Šизилтепа туманидаги Ќасанча, Узилишкент šишлоšларида яшайди.

Манђит

лар йирик ¢збек šабилалардан бири. 1923-26 й. маълумотига к¢ра ¡збекистонда 130

мингдан ортиš манђитлар бор (МЭ., 5 ж. 456). Биз ¢рганаётган вилоятда улар Хатирчи туманидаги

1

Жабборов И. ¡збек халšи этнографияси. – Т., 1994. – 79-бет.


background image

28

Эломонтепа, Денов, Чилош, Навбаќор туманидаги Ижанд, Янгиќаёт, Šизилтепа туманидаги Ђардиён,

Зармитан, Šипчоš, Конимех туманидаги Оšтепа šишлоšларида учратдик.

Махсим

– вилоятнинг Хатирчи туманидаги Гумбаз, Галабек, Полвонота šишлоšларида

яшайдилар.

Метан

ларни Навбаќор туманидаги Исломикент, Конимех туманидаги Чордара, Маликчи

šишлоšларида учратдик.

Минг, минглар

– МЭ да к¢рсатилишича, ¢збек халšи таркибига кирган šабилалардан бири.

Самарšанд вилояти, šисман Фарђона водийси ќамда Бухоро воќасида тарšоš ќолда, Сурхондарё
вилоятининг Бойсун, Шеробод, Денов туманларида, Хоразм ва Тожикистоннинг Ќисор туманида

яшайдилар. Зарафшон водийсида яшовчи минглар 3 йирик уруššа, бу уруђлар, ¢з навбатида, яна бир
šанча кичик уруђларга б¢линган. Бу уруђ вилоятнинг Šизилтепа туманидаги Михчагар, Манђитон

šишлоšларида яшайдилар.

Мисит

– бу уруђ вилоятнинг Навбаќор туманидаги Šизилработ, Хашман, Бешработ

šишлоšларида яшайдилар.

Моври

– Бу уруђ вилоятнинг Šизилтепа туманидаги Šулба, Калтанобод, Шейхон šишлоšларида

учрайди.

М¢ђул

- Бу уруђни тадšиš этилаётган вилоятнинг Šизилтепа туманидаги Тошмачит šишлођида

учратдик.

Найман

- ¢збек, šораšалпоš, šозоš, šирђиз, н¢ђой ва олтой халšлари таркибига кирган бу

šабила Фарђона водийси, Хоразм воќаси, Šораšалпођистон, Šашšадарё ва Сурхондарёнинг Термиз
туманида š¢нђиротлар билан бирга яшаб келишган. Кейинчалик дастлаб Афђонистоннинг Балх

вилоятига, с¢нгра Зарафшон водийсига к¢чиб кетишган (МЭ., 6 ж. 246). Навоий вилоятида Хатирчи
туманидаги Жалойир, Найман, Х¢жаобод šишлоšларида учрайди.

Олапойча

– Вилоятда бу уруђ к¢п эмас. Улар Хатирчи туманидаги Шейхлар, Манђит

šишлоšларида истиšомат šиладилар.

Саид

– Бу уруђ вилоятнинг Навбаќор туманидаги Халовоттепа, Олчин šишлоšларида

яшайдилар.

Саёд

– Бу уруђ вилоятда к¢п эмас. Улар Хатирчи туманидаги Бођчакалон, Новжа

šишлоšларида истиšомат šиладилар.

Тахчи

– Бу уруђ вилоятнинг Нурота туманидаги Ч¢я, Хатирчи туманининг Бођишамол,

Олтинсой šишлоšларида учрайди.

Тома

– бу уруђ «Шайбонийнома» асарида учрайди. Улар Нурота туманидаги Ч¢я, Хатирчи

туманидаги Симитан, Б¢ђирдоš, Олтинсой, Полвонота, Кармана туманидаги Лангар šишлоšларида

истиšомат šиладилар.

Турк

– МЭда к¢рсатилишича, ¢збеклар таркибидаги этник гуруќлардан бири. Турклар 4. йирик

šабила (турк, мусобозори, калтатой ва барлос)дан иборат б¢лган. 6-16 а.ларда ќозирги ¡збекистон
ќудудига келиб жойлашган. Šадимги ва ¢рта асрдаги туркий šабилаларнинг šолдиђидан таркиб топган.

Т таркибига турклашган м¢ђул šабилаларнинг айрим гуруќлари ќам кирган. 20 а.нинг бошларида Т.
ларнинг к¢пчилиги тођлардан воќаларга к¢чиб тушганлар. Улар Бухоро хонлиги ќудудида, Самарšанд

вилояти, Фарђона водийсида жойлашган, айрим гуруќлари эса ¡ратепа, Жиззах яšинида ва Тошкент
воќасида яшаганлар (МЭ., 8 ж. 640). Биз ¢рганаётган вилоятда Кармана туманидаги Б¢стон, Хатирчи

туманидаги Ширинобод šишлоšларида учрайди.

Хитой (šитай)

– Бу уруђ Конимех туманидаги Амантубек, Шуртепа, Шодибек, Šумрабод

šишлоšларида яшаганлар. Хитой, И.Жабборовнинг таъкидлашича, ¢збек ва ¡рта Осиёда яшовчи бошšа
туркий элатларнинг халš сифатида шаклланишида иштирок этган этнослардан биридир

1

.

Х¢жа

– Навоий вилоятида энг к¢п тарšалган уруђлардан, вилоятнинг Кармана ва унинг

атрофидаги Янгиариš, Чоркалла, Катта мачит, Айрончи, Д¢стлик, Тошработ, Деќигарон, Гулобод

šишлоšларида, Навбаќор туманидаги Салимсултон, Šалšонота, Мирзам¢мин, Šатађон, Хатирчи
туманидаги Шакар, Зарафшон, Болтаšизил, Šангли, Айрончи šишлоšларида, Šизилтепа туманидаги

Айрончи, Ванђози, Варозун, Тошработ, Кенагас šишлоšларида яшайдилар.

1

Жабборов И. ¡збек халšи этнографияси. – Т., 1994. – 79-бет.


background image

29

Эшон

– Улар вилоятнинг Хатирчи туманидаги Бођ, Учтепа, Бойšара, С¢фи, Šизилтепа

туманидаги Ђардиён, Зармитан, Нурота ва унинг атрофидаги Алпкупори, Šизилча, Šадоš, Оšтепа,
Ђазђон š¢рђонида к¢п учрайди.

Эронилар

– Бу элат вилоятнинг Навбаќор туманидаги Сарой, Мирзам¢мин, Манђит

šишлоšларида учрайди.

Эсавой

– бу уруђ ќам биз ¢рганаётган вилоятда кам. Улар вилоятнинг Šизилтепа туманидаги

Ажванди, Арабон, Суфиён, Работ, Бободуђи šишлоšларида учрайди.

Эсару

– бу уруђ вилоятнинг Šизилтепа туманидаги Тавонс, Ђамх¢р šишлоšларида учрайди.

Навоий вилояти бўйича тўпланган материалларга таянган ќолда тузилган лингво-жуђрофик

харитаси ўзбек шеваларининг тарšалиш ўринлари, тилнинг тараššиёт šонуниятлари ва йўлларини
аниšлашга ёрдам беришига шубќа йўš.

Навоий вилояти ¢збек шевалари лексикасининг лингво=жуђрофий хариталари.

Мустаšил

Давлатлар ќамкорлиги мамлакатларида тилшуносликнинг бир б¢лими б¢лган лисоний жуђрофия

соќасининг тилшунос олимлари шева ќудудларининг šатор турларини аниšлади. Айрим умумлашмалар
билан уларнинг шева шакли, жойлашган ¢рни ва «текислиги» ќисобга олинадиган тизимга

мувофиšлаштириш мумкин. Тегишли пођоналаш (иерархия) šуйидаги шева ќудудлари номларини ¢з
ичига олади: яхлит, б¢линган, орол, марказий, туташ, ёндош, пайраха ва б.

¡збек тилшунослигида ќам А.Ж¢раев томонидан макон ва замон тилшунослиги (ареал

лингвистика)нинг назарий асослари, уни ¢збек тил майдонини минтаšалаштириш, диалектал минтаšа

(диалектная зона) ва номинтаšавий (азонал) šисмлар ривожида тадбиš этиш усуллари тавсия этилди

1

.

Биз ќам Навоий вилоятининг диалектал минтаšалари б¢йича материаллар т¢пладик. Навоий

вилоятининг лингво-жуђрофий хариталари тузилди.

Навоий вилояти ўзбек шевалари харитасида мазкур ќудуддаги диалектал сўзларнинг лексик

бирликлари акс эттирилди. Ушбу хариталар 100 дан ортиš б¢либ, жуда кўплаб лисоний бирликларнинг
тарšалишини акс эттирган. Хариталаш давомида ќар хил фигуралар, тасвирлар, штрихлардан
фойдаланилди.

Навоий вилояти ўзбек шевалари харитаси учун асос сифатида Бухоро ва Самарšанд

вилоятларининг хариталари олинди. Тадšиš этилган 209 аќоли пункти харитага туширилди.

Навоий вилояти шеваларини хариталаштириш учун мазкур ќудуддаги 209 та šишлоšдан

материал тœпланди. Маълумки, тадšиš этилаётган мазкур шеваларга, юšорида šайд этилганидек,
šозоš ва тожик тилларининг таъсири бор, албатта. Навоий вилояти шеваларини хариталаштиришда

худди шу нарсалар ќам эътиборга олинди.

Хаританинг лисоний материаллари тадšиš этилаётган ќудуддаги œзбек шевалари тизимининг

ташšи диалектал чегараси ва œзбек тилининг бошšа диалектал зонаси билан алоšасини аниšлаш
имконини берди. Харитада диалектал лисоний бирликлар муайян бир ќудудда šандай тарšалганлиги

геометрик белгилар тизими (доира, тœртбурчак, ромб, учбурчак) ёрдамида карта тузиш тамойили
асосида жойлаштирилди. Ќар бир белги битта сœз шаклини ифода этади. График белгиларнинг

œšилиши хаританинг чап томонида жойлашган. Хариталардаги лисоний бирликлар мавзуий гуруќлар
б¢йича берилди.Тадšиšот давомидаги текширишлардан маълум бўлишича, Навоий вилояти

ќудудидаги шевалар бир хилда эмас. Мазкур шевага, биринчидан, туркий тиллардан šозоš тилининг,
иккинчидан, туркий бўлмаган тожик тилининг ўзаро таъсири кучли. Текширилаётган шева

материалларини хариталаш тилларнинг ўзаро таъсир доирасини белгилаш имконини яратди. Мазкур
шева бўйича тўпланган материалларни харитада акс эттириш жараёнида хариталанилаётган

лексемалар ва уларнинг вариантлари тарšалган ќудудларни белгилашга, шева чизиšларини кўрсатиб
беришга ќаракат šилдик.

Навоий вилояти ўзбек шевалари харитаси Кармана, Навбаќор, Конимех, Šизилтепа, Нурота,

Хатирчи туманлари ќудудларини šамраб олади. Навоий вилояти ўзбек халš шеваларида яхлит

тарšалиш хусусиятига эга бўлган шевалар гуруќи мавжуд. Бундай шевалар гуруќи ўзига хос лексик-
семантик ќодисалар билан таќлилланади.

Баъзи сўзларнинг тарšалиши харитада кўрсатилишича, улар бир-биридан узоš šишлоšларда

ќам бир хилда šўлланилган (III илова). Бунинг ўзига хос сабаблари бор, албатта. Биринчидан, šўшни

1

Джураев А.Б. Теоретические основы ареального исследования узбексоязычного массива. – Т., 1991. – С. 74.


background image

30

шеваларнинг таъсири бўлса, иккинчидан, маълум бир ќудуддаги аќолининг бошšа ќудудларга кўчиб

боришлари билан белгиланади. Буни тадšиš этилаётган Навоий вилояти шевалари мисолида ќам
кузатиш мумкин. Навоий вилояти, Хатирчи туманига šарашли Лангар šўрђонидаги аќолининг бир šисми

Кармана туман Нарпай жамоа хўжалигидаги šишлоššа кўчиб келганлар. Ќозир бу šишлоš Лангар
šишлођи дейилади. Ёки ўша аќолининг бир šисми Кармана туман Дурман šишлођига кўчиб келиб яшаб
šолган. Шунинг учун хам Лангар šўрђони ва унинг атрофидаги šишлоšлар, Дурман, Лангар šишлођидаги
шеваларнинг лисоний бирликларида ўхшашликлар кўплаб учрайди. Шунингдек, бу шеваларга ўхшаш

бўлган Навбаќор туманидаги Ижанд шеваларини олиб кўрайлик. Бу ерда истиšомат šилаётган аќоли
ќам Лангар šўрђонига šўшни бўлган, ўша Нурота тођ тизмаларида жойлашган Сармишсой, Воуч

даќаларидан пастликка кўчиб тушган аќолининг авлод-аждодларидир. Ёки Ижанд ќудудига šўшни
бўлган Чаšмоšтепа, Салимсултон šишлоšларида яшаётган аќоли ќам Сармишсой, Воуч ќудудларидан

кўчиб келган аќолидир. Шунинг учун ќам юšорида номлари кўрсатилган худудларда диалектал
сўзларнинг бир хил šўлланилиши табиий. Масалан:

х

мър

ш -

угра,

гъл

г

й -

ођиз сути;

сън

ч

//

сън

б

н -

нимча,

ң

ъш -

ангишвона;

др

см

н -

исириš,

н

мп

р

//

н

мп

р -

чакич;

к

л

п¢ш

//

к

л

вуш -

дўппи каби диалектал сўзлар мазкур шеваларда бир хил учрайди. Бундай ўхшашликлар

Лангар šўрђонига šўшни бўлган Нурота туманининг Чўя, Šизилча, Хатирчи туманининг Зартепа, Денов,

Бўђирдоš каби šишлоš шеваларида ќам учрайди. Навоий вилояти ўзбек шеваларининг харитасида
кўрсатилган айрим тожикча сўзларнинг šўлланиши эса ўзбек ва тожиклар яшайдиган, икки тиллилик

мавжуд бўлган Нурота ва Šизилтепа туман шеваларида учрайди.

Тадšиšотда Навоий вилояти шеваларида учрайдиган диалектал сўзларнинг ќудудлар бўйича

тарšалиши хариталар орšали кўрсатиб берилган.

Таќлил этилган материалларга таяниб, шуни айтиш мумкинки, Навоий вилояти ўзбек

шеваларида šўлланадиган сўзларни умумтуркий, яъни ўзбек тилига хос бўлган лисоний бирликлар
ташкил этади.

Навоий вилояти шеваларини хариталаштириш эса буни яна бир бора исботлади. Лингво-

жуђрофий хариталарнинг аќамиятли томони шундаки, улар орšали халšнинг тарихи, унинг тилини

ўрганиш имкони яралади.

Тадšиšот объектидан тўпланган маълумотларни šиёсий-тарихий ва лисоний-жуђрофий усулда

таќлил этиш натижасида šуйидаги умумий хулосалар чиšарилди.


УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР


1. Халš шева ва лаќжалари ¢зида тилнинг ¢та к¢ќна ќолатини, луђавий, грамматик

хусусиятларини саšлаб келаётган ноёб манбадир. Ушбу бойликни ¢рганиш соќасида ¢тган асрнинг
иккинчи ярмида анчагина ишлар амалга оширилди. Айниšса, ¢збек шеваларининг типлари аниšланди.

Улар таснифланди, шеваларнинг луђавий бойлиги т¢планди, грамматик хусусиятлари тавсифланди,
диалектал луђат тузилди. Шунга šарамасдан ¢збек тили лаќжа ва шеваларининг барча ќудудий

к¢ринишлари етарли даражада тадšиš šилинган эмас. Бу фикр Навоий вилояти ¢збек шеваларига ќам
тегишлидир.

2. Навоий вилояти шевалари узоš давом этган ривожланиш даврларини ¢з бошидан кечирган.

Таќлиллар шуни к¢рсатдики, Навоий шевалари луђат фондининг негизини туркий (¢збекча) с¢злар

ташкил этади. Šабул šилинган с¢злар эса шеванинг луђат таркибини янада бойитган, холос. ¡рганилган
шевалар лексикаси этимологик жиќатдан турлича б¢лишига šарамай, ундаги барча лексик бирликлар
шу шевада гаплашувчи аќоли мулоšотида баробар хизмат šилади.

3. Навоий вилояти шеваларининг асосий фонетик хусусиятларини šорлуš тип ва аралаш тип

шеваларида орšа šатор, šаттиš [ы] ва олд šатор, юмшоš [и] жуфт унлиларининг конвергенцияси
(бирикиб кетиши) натижасида индифферент(оралиš) [ъ] унлиси ќосил б¢лиши; орšа šатор [у] ва олд

šатор [у] жуфт унлиларининг конвергенцияси натижасида индифферент [

] унлисининг ќосил б¢лиши

ва, шунингдек, орšа šатор [о] ва олд šатор [

] жуфт унлиларининг конвергенцияси натижасида

индифферент [о] унлисининг ќосил б¢лиши ќамда умумтуркий орšа šатор [а] унлисининг дивергенцияси
(парчаланиши) натижасида олд šатор [

] ва орšа šатор [

] унлиларининг пайдо б¢лиши каби туркий


background image

31

б¢лмаган тиллар таъсири туркий тилларнинг «темир šонуни» б¢лган сингармонизм šонунини бузиб

юбориш каби хусусиятлар ташкил šилади. Натижада бу шеваларда танглай оќангдошлиги амал šилмай
šолди. Бурун оќангдошлигида ќам маълум даражада бу šонуниятга амал šилмаслик ќоллари к¢ринади.

4. Навоий вилояти бир šатор šардош ва ноšардош этносларнинг, жумладан, ¢збек, тожик,

šозоšларнинг ¢заро мулоšот ќудудидир. К¢п миллат вакиллари истиšомат šилаётган бу вилоятда икки
тиллилик мавжуд б¢либ, тожик-¢збек (ёки ¢збек-тожик) тилида (Нурота, Šизилтепа туманларидаги
аќоли), šозоš-¢збек тилида (Конимех, Томди туманларидаги аќоли) с¢злашувчи шева вакиллари

истиšомат šилишади. Навоий вилоятида аќоли ¢ртасида бугунги кунда нутšий мулоšотнинг яна
šуйидаги к¢ринишлари мавжудлиги аниšланди: тожикча-¢збекча-русча, ¢збекча-тожикча-русча; šозоšча-

¢збекча-русча, ¢збекча-šозоšча-русча каби уч тиллилик ќодисаси.

5. Навоий вилояти шевалари лексикасининг бой материалларини т¢плаш ва уларни муайян

мавзуий гуруќлар б¢йича тасниф šилиш ушбу луђавий тизимнинг ниќоятда хилма-хил ва к¢п šиррали
эканлигини к¢рсатди. Бу шева аќолиси тилида истеъмолда б¢лган ќунармандчиликка, касб-корга,

šишлоš х¢жалигига оид терминлар, кишиларнинг кундалик турмуши, фалсафий-диний šарашларига оид
с¢злар, šадимий маданияти, маънавиятини ифода šилувчи с¢злар бундан далолат бериб турибди.

6. Барча тил ва шеваларда б¢лгани каби тадšиš šилинган шевалар лексикаси ќам ички ва

ташšи манбалар, омиллар таъсирида ривожланиб, бойиб борган. Бу шевалар луђат фонди тарихнинг

турли даврларида ¢з ички ресурсини ташкил šилувчи туркий тиллардан озиšланган. Шунингдек, бу
шеваларга ¢з даврида форс-тожик тили ва шевалари, араб тили, м¢ђул тили ва бошšа тиллар ¢з

таъсирини к¢рсатган.

7. Тадšиš šилинган шевалар лексикасида ички (¢з) ва ташšи (¢зга) омилларнинг таъсири

маќаллий аќоли тилига турли тиллардан эќтиёж талабига к¢ра маълум миšдорда с¢зларнинг
¢злашишига ва шевалар лексикасида тарихий этимологик луђавий šатламларнинг юзага келишига

сабаб б¢лган. Биз олиб борган таќлиллар Навоий вилояти шевалари лексик таркибида туркий с¢злар
šатлами, форс-тожикча с¢злар šатлами, арабча с¢злар šатлами, русча-байналмилал с¢злар šатлами
ќамда м¢ђулча, хитойча луђавий унсурлар мавжудлигини аниšлашга имкон берди.

8. Навоий вилояти шевалар лексикаси бир томондан адабий тил, иккинчи томондан бошšа

¢збек шевалари лексикаси билан šиёсланди. Улар орасида луђавий муштараклик ва луђавий фарšлар
мавжудлиги аниšланди.

Шевалараро муштарак туркий фонд – бу шеваларнинг генетик манбаи бир эканлиги

натижасидир. Шевалараро лексик фарšлар, айниšса Навоий вилояти шеваларининг луђавий ¢зига

хослиги ќар бир шева лексикасининг ¢зига хос б¢лган лексемаларида к¢ринади. Бизнинг бу масала
юзасидан кузатишларимиз Навоий вилояти шеваларида: а) ¢збек адабий тили ва бошšа ¢збек

шеваларида учрамайдиган с¢злар; б) шакл жиќатидан ушбу шевагагина хос с¢злар; в) маъно
жиќатидан ушбу шевага хос с¢злар; г) маъноси ¢хшаш, аммо шаклан фарšланувчи с¢злар; д) шакли

бир хил, аммо маъно жиќатдан фарšли с¢злар; е) бирор маъноси билан адабий тил ва ¢зга шеваларда
š¢лланишидан фарšланувчи к¢п маъноли с¢злар мавжудлигини к¢рсатди.

¡рганилаётган шевалар лексикасидаги келтирилган фарšлар ушбу ќудуд шеваларининг ¢зига

хос тарихий тараššиёти, ќудуднинг ¢зига хос табиий-жуђрофий хусусиятлари, аќолининг ¢зига хос

турмуш тарзи, х¢жалиги, маданий-маънавий омиллар билан бођлиšдир.

9. Навоий вилояти шевалари луђавий-маъновий категорияларига к¢ра ќам ¢з хусусиятларига

эга. Шева лексикасида к¢п маъноли с¢злар, маъноси ¢згарган с¢злар, шаклан ва маъно жиќатидан
¢хшаш ва фарšли с¢зларни тадšиš šилиш буни ёрšин к¢рсатади. Бундай с¢злардан синонимлар

диалектал нутšни услубий равон šилиш билан бирга, шеванинг луђат таркибини янги с¢злар билан
бойитган. Шунингдек, омонимлар нутš ихчамлигини таъминлаш билан бирга шева аќолиси нутšини

янги-янги маънолар билан бойитган. Антонимлар эса, алоќида-алоќида мустаšил маъносига к¢ра зид
с¢злар сифатида ишлатилиши билан бирга, ¢заро бирикиб, янги жуфт с¢злар яратилишига асос

б¢лган.

10. Шева аќолисининг баъзи šадимий ишонч ва эътиšодлари, расм-русумлари бу шеваларга хос

б¢лган табу ва эвфемизмларда ифодаланган. Ушбу категориялар шева вакилларининг талаффузи
ноšулай ёки тилга олиш хосиятсиз, ноšулай деб ќисобланган лексемалар ¢рнига муšобил с¢зларни

топиб ишлатиш маќорати б¢либ, улар диалектал нутšнинг беозор (юмшоš) б¢лишини таъминлайди.


background image

32

11. Умум¢збек тилида бор б¢лган фаол с¢зларнинг жуда к¢п šисми Навоий вилояти шевалари

таркибида бор. Шунингдек, мазкур шевалардаги с¢зларнинг аксарият šисми адабий тилда ќам мавжуд
б¢либ, бу с¢злар ушбу шевалар ва адабий тил муносабатларида умумийликни таъминлайди. Шу билан

бирга бу ќолат ¢збек адабий тили лексикасининг шаклланишида фаšат таянч шеваларгина эмас, балки
барча ¢збек шевалари, шу šатори Навоий вилояти шевалари ќам šатнашганлигидан далолат беради.

12. ¡збек адабий тилининг шевалар билан, шеваларнинг адабий тил билан ¢заро муносабати

уларнинг бир-бирига б¢лган таъсирида к¢ринади. Адабий тил ¢šув-¢šитиш ишлари, ваšтли матбуот,

радио-телевидение ва етакчи шаќар шевалари таъсири орšали шеваларга таъсир ¢тказиб, уларни
¢зига яšинлаштириб бораётган б¢лса, шеваларнинг адабий тилга б¢лаётган таъсири эса адабий

тилнинг луђат таркибини янги с¢злар билан таъминлашда к¢ринади. ¡рганилаётган шевалардан
т¢планган лексик материаллар к¢рсатдики, унда к¢плаб адабий тилда муšобили б¢лмаган ва умуман

адабий тилда й¢š с¢злар учрайди. Бундай с¢зларни эќтиёж туђилганда адабий тилга šабул šилиб
олиш, улардан адабий тилда муšобили б¢лган с¢зларнинг синоними сифатида, муšобили б¢лмаган

ќолда эса адабий тилнинг лексик бирлиги сифатида фойдаланиш имконияти мавжуд. Мана шундай
šилинганда ¢збек адабий тилининг луђат фонди ва луђат таркиби янада бойиши аниš.

13. Шевалар лексикасини хариталаш диалектал с¢зларни ички ќудудий таснифлаш учун

имконият яратди. Лингво-жуђрофий хариталарда белгиланган тил омиллари тарšалган шева

ќудудларининг ¢заро таъсири, улар тараššиётидаги ривожланиш босšичлари лисоний ќодисалар
тарихини к¢рсатиб беради.

14. Навоий вилояти шеваларига тожик ва šозоš тилларининг таъсирини инкор этиб б¢лмайди.

Бу Навоий вилоят шеваларининг лексик таркибини текширишда, шунингдек, шевалар лексикасини

хариталаштиришда инобатга олинди.

15. Навоий вилояти шевалар лексикаси б¢йича тузилган лингво-жуђрофий хариталар мазкур

шеваларнинг šардош туркий тиллар ва бошšа ¢збек халš шевалари билан муносабатини аниšлашга,
ички таснифини ¢рганишга, шунингдек, келгусида тузилиши к¢зда тутилган «¡збек халš шевалари
атласи»нинг яратилишида материал б¢лиши мумкин.

Тадšиšот натижалари šуйидаги ишларда ¢з ифодасини топган:

I. Монография


1. Муродова Н. ¡збек адабий тили ва шевалари лексикасининг šиёсий тадšиšи. – Т.: Фан, 2002. –

127 б.

II. Илмий журналларда чоп этилган маšолалар

2. Муродова Н. ¡збек адабий тилининг шевалар билан муносабати масаласи // ¡збек тили ва

адабиёти. – 1999. - №1. – Б. 62-63.

3. Муродова Н. Навоий вилояти шевалари лексикаси // ¡збек тили ва адабиёти. – 2002. - №5. –

Б. 61-63.

4. Муродова Н. Навоий вилояти ¢збек шеваларида форсча-тожикча с¢злар // ¡збек тили ва

адабиёти. – 2002. - №3. –Б. 71-72.

5. Муродова Н. Навоий вилояти шеваларида от ясалиши // ¡збек тили ва адабиёти. – 2003. - №5.

– Б. 73-77.

6. Муродова Н. Шевалар лексикасини šиёсий œрганиш // Тил ва адабиёт таълими. – 2003. - №2.

– Б. 51-53.

7. Муродова Н. Навоий вилояти шеваларида сифат ясалиши // Тил ва адабиёт таълими. –

2004. - №2. – Б. 45-47.

8. Муродова Н. ¡збек адабий тилининг бойишида шеваларнинг ¢рни // Тил ва адабиёт таълими.

– 2004. - №6. – Б. 49-52.

9. Муродова Н. Навоий вилояти шеваларида туркча-м¢ђулча с¢злар // СамДУ илмий

тадšиšотлар Ахборотномаси, 2004. - №2. – Б. 54.-55.


background image

33

10. Муродова Н. Эвфемизмларнинг маънавий маданиятимизни бойитишдаги аќамияти / ХорДУ.

Илм сарчашмалари. – 2005. - №2. – Б. 70-73.

11. Муродова Н. С¢злашув тили бойликлари // ¡збекистон матбуоти. – 2005. - №6. – Б. 40.

12. Муродова Н. Навоий вилояти шеваларида арабча ¢злашма с¢злар // Педагогик таълим. –

2002. - №6. – Б. 47-49.

III. Илмий т¢пламларда чоп этилган маšолалар ва тезислар


13. Муродова Н. «Девону луђатит турк» ва ¢збек шевалари / Адабиёт гулшани. Илмий

маšолалар т¢плами. – Т.: Меќнат, 1999. – Б. 69-72.

14. Муродова Н. Шеваларнинг с¢з бойлиги / ¡збек тилшунослиги муаммолари. Илмий

маšолалар т¢плами. Низомий номидаги ТДПУ, 2003. – Б. 96-99.

15. Муродова Н. Навоий вилояти шевалари лексикасининг тарихий асослари / Филологик

таълимда инновацион технологиялар. Илмий маšолалар т¢плами. Низомий номидаги ТДПУ, 2004. – Б.
27-32.

16. Муродова Н. ¡збек тилининг Навоий вилояти шеваларида синонимларнинг š¢лланилиши /

¡збек тилшунослиги масалалари. Илмий маšолалар т¢плами. СамДУ, 2004. – Б. 58-62.

17. Муродова Н. Алишер Навоий асарларида айрим лексик диалектизмларнинг š¢лланилиши

ќаšида / ¡збек тилшунослиги масалалари. Илмий маšолалар т¢плами. СамДУ, 2004. – Б. 62-65.

18. Муродова Н. Абдуќолиš Ђиждувоний асарларининг халš тилини ¢рганишдаги аќамияти /

Ќожагон тариšати ва Абдуќолиš Ђиждувонийнинг маънавият тариšатидаги ¢рни. Илмий маšолалар

т¢плами. Навоий, 2003. – Б. 145-146.

19. Муродова Н. Навоий вилояти шеваларини лингво-жуђрофий усулда ¢рганишнинг аќамияти /

¡збек тилшунослигининг долзарб масалалари. Илмий маšолалар т¢плами. ТДПУ, 2005. – Б. 80-82.

20. Муродова Н. Давлат тили ва ¢збек алифбоси, имлосига оид муаммолар / Давлат тили

ќаšидаги šонунни амалга оширишнинг долзарб муаммолари. Илмий-амалий анжуман тезислари. –
Навоий, 1993. – Б. 63.

21. Муродова Н. Шеваларнинг ¢збек адабий тилини бойитишдаги аќамияти / Истиšлол ва тил.

Илмий-амалий анжуман материаллари. - ¡зДЖТУ, 2005. – Б. 70-74.

Транскрипция белгилари

:

а

- орšа šатор, кенг унли товуш, ад. орф. а

- олдинги šатор, кенг унли товуш, ад. орф. а

- орšа šатор, кенг унли товуш, ад. орф. о

э

- олдинги šатор, œрта-тор унли, ад.орф. э

е

- олдинги šатор, ўрта-тор унли товуш, ад.орф э (е)

и

- олдинги šатор, тор унли товуш, ад.орф. и

ы

- оралиš šатор, тор унли товуш, ад. орф. и

ъ

- оралиš (индифферент) тор унли товуш, ад. орф. и

ү

- олдинги šатор, тор унли товуш, ад. орф. у

у

- орšа šатор, тор унли товуш, ад.орф. у

- олдинги šатор, ўрта-кенг унли товуш, ад. орф. ў

о

- орšа šатор, ўрта-кенг унли товуш, ад. орф. ў

ң

-

тил орšа, бурун нг ундоши

Шартли šисšартмалар

:

Манбалар

ДЛТ

- Маќмуд Кошђарий. Девону луђатит турк. I, II, III.

- Тошкент, 1960-1963

¡зМЭ - ¡збекистон Миллий Энциклопедияси. – 8 жилдлик. –

Тошкент, 2000-2004

НАЛ

- Навоий асарлари учун луђат. - Тошкент, 1993.

Рус.ИСИЛ

- О.Усмонов. Р.Дониёров. Русча-интернационал сўзлар


background image

34

изоќли луђати. - Тошкент, 1965.

ФЗТ - Фарќанги забони точики. 1,2. - М., 1969.
ЎзАФЛ - Р.Сапаев, Ш.Авезметов. Ўзбек тилидаги арабча ва форсча

сўзлар луђати. - Тошкент: Ўšитувчи, 1996. (тўплам), I. –

Тошкент, 1957, II, 1961.

Ўз.ТИЛ

- Ўзбек тилининг изоќли луђати. -М. I, II том. 1981.

Тиллар

Ад.орф. – адабий орфографик
ар. - арабча

бошš. - бошšирд тилида
грек - грек тилида

ёšут - ёšут тилида
ингл. - инглиз тилида

лот. - лотин тилида
мўђул -

мўђул тилида

нем. - немис тилида
нуђ. - нўђой тилида

озар. - озарбайжон тилида
олт. - олтой тилида

поляк - поляк тилида
рус. - рус тилида

турк. - туркман тилида
тува - тува тилида

тат. - татар тилида
тоф.– тоф (тофалар-карагас) тилида

уйђур - уйђур тилида
форс - форсча

ф-т. - форсча-тожикча
фр. - француз тилида

шор. – шор (шўр-шор) тилида
хак. - хакас тилида

чув. - чуваш тилида
юнон - юнон тилида

šозоš - šозоš тилида
šораим -

šораим тилида

šорач. – šорачой тилида
šораšалпоš - šораšалпоš тилида

šирђиз -

šирђиз тилида

šўм. - šўмиš тилида

Шевалар

Анд. - Андижон шевасида
Бух. - Бухоро шевасида
Жиз. - Жиззах шевасида

жл. - ж-ловчи шеваларда
Нам. - Наманган шевасида

Сурх. - Сурхондарё шевасида
Сам. - Самарšанд шевасида

Тошк. - Тошкент шевасида
туркман - туркман шевасида

Фарђ. - Фарђона шевасида
Хор. - Хоразм шеваларида
Šозоš-найман - šозоš-найман шевасида

šорлуš -

šорлуš лаќжасида

šурама šурама шеваларида

Šўšон- Šўšон шевасида
Šизилт. Šизилтепа шевасида

šипчоš šипчоš лаќжасида
Šашš. - Šашšадарё шевасида



background image

35

Филология фанлари доктори илмий даражасига талабгор Муродова Нигора Šулиевнанинг

10.02.02 - ¢збек тили ихтисослиги б¢йича «¡збек тили Навоий вилояти шеваларининг лингво-ареал
талšини» (лексика материаллари асосида) мавзуидаги диссертациясининг


ŠИСŠАЧА МАЗМУНИ

Калит с¢злар

: лексик сатќ, мавзуий гуруќлар, ќудудий ёндош шевалар, šипчоš лаќжаси, šарлуš

лаќжалари, синонимлар, антонимлар, омонимлар, полисемантик сœзлар, моносемантик сœзлар,
луђавий-маъновий категориялар, ареал лингвистика, лингвистик жуђрофия, табу ва эвфемизмлар, ¢з

šатлам, ¢злашма šатлам, луђавий бирлик, лексема, ички ва ташšи манбалар.

Тадšиšот объекти:

Навоий вилоятида жойлашган 250 та таянч аќоли пунктларидаги

информантлардан ёзиб олинган 15.000 дан ортиš фактик материаллар.

Ишнинг маšсади

: Навоий вилоят шева материалларини т¢плаш, таснифлаш, у ерда яшовчи

уруђларни аниšлаш, ¢збек тили етакчи (šарлуš, šипчоš, ¢ђуз) лаќжаларининг бир-бирига таъсирини
¢рганиш, мазкур ќудуд шевалар лексикасининг šадимги ёдгорликлар, ¢збек адабий тили, Бухоро ва

Самарšанд шеваларига муносабатини аниšлаш. Навоий вилояти шевалари лексикасининг ¢зига хос
лисоний хусусиятларини хариталаштириш.

Тадšиšотнинг илмий методлари

: диалектиканинг билиш назарияси асосида диахрон ќамда

синхрон аспектларда лисоний-жуђрофий таќлил усули, šиёслаш, тавсифлаш, таснифлаш.

Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги

. Навоий вилояти ¢збек халš шевалари лексикаси

ишда лисоний-жуђрофий усуллар асосида илк бор монографик тарзда тадšиš šилинди. Уларнинг

маъновий-мавзуий гуруќлари аниšланди, лексик-семантик хусусиятлари таќлил šилинди. Мазкур ќудуд
шевалари адабий тил билан šиёсланди. Адабий тилда учрамайдиган диалектал бирликлар лисоний

таќлил šилинди. Навоий вилояти шеваларининг лисоний харитаси тузилди ва унга шеваларнинг лексик-
семантик хусусиятларини ифодаловчи изоглоссалар туширилди. Хариталаштириш орšали олинган
лисоний маълумотлар шева вакилларининг этногенези, уруђ ва šабилаларнинг миграцияси, бирлашиш
ёки ажралиш жараёнлари ќаšида маълумотлар олишга имкон берди. Навоий вилоятида яшовчи 50 дан

ортиš ¢збек уруђларининг яшаш зонаси аниšланди. Т¢планган материаллар асосида мазкур
шеваларнинг луђати тузилди.

Амалий аќамияти

: ушбу диссертация муайян амалий šимматга эга б¢либ, унинг материаллари

¢збек тили шевашунослиги, лексикологияси, лексикографияси, этимологияси каби соќаларга доир

ќамда ¢рта мактаб, лицей ва коллежлар учун ёзилажак дарслик ва š¢лланмаларни янги илмий
фикрлар, лисоний далиллар билан бойитишга хизмат šилади, изоќли ва к¢п тилли луђатлар тузишда,

Навоий вилоят шеваларининг лисоний хариталари тадšиš этилаётган шевалар луђавий
бирликларининг тарšалиш ареалларини белгилашда, шевалараро ќудудий фарšларни белгилашда,

«¡збек халš шевалари атласи»ни яратиш ва т¢лдиришда асос б¢лади.

Татбиš этиш даражаси ва иšтисодий самарадорлиги

: ишнинг илмий хулоса ва натижалари

юзасидан илмий-назарий семинарлар ва илмий конференцияларда маърузалар šилинган, тадšиšот
юзасидан монография, илмий маšола ва т¢пламларда маšолалар нашр этилган.

Š¢лланиш соќаси

: шевашунослик, тилшунослик ва филологик й¢налишдаги фанлар ќамда

тарих, этнография, география.


background image

36

Р Е З Ю М Е

диссертации Муродовой Н.К. на тему

«Лингво-ареальная трактовка диалектов узбекского языка Навоийского вилоята (на примере

лексического материала)» на соискание ученой степени доктора филологических наук по

специальности

10.02.02 – узбекский язык

Ключевые слова

: лексический слой, тематические группы, территориально параллельные

говоры, кыпчакское наречие, карлукские наречия, синонимы, антонимы, омонимы, полисемантические

слова, моносемантические слова, лексико-семантические категории, ареальная лингвистика,
лингвистическая география, табу и эвфемизмы, собственный слой, усвоенный слой, лексическая

единица, лексема, внутренние и внешние источники.

Объект исследования

: свыше 15000 фактических материалов, записанных от информантов

из 250 опорных населенных пунктов Навоийского вилоята.

Цель работы

: сбор, классификация материалов по диалектам Навоийского вилоята,

определение проживающих здесь родов, изучение влияния друг на друга ведущих (карлукских,
кыпчакских, огузских) наречий узбекского языка, выяснение отношения лексики диалектов этой

территории к древним памятникам, узбекскому литературному языку, диалектам бухары и самарканда.
Картографирование своеобразных языковых особенностей лексики диалектов Навоийского вилоята.

Метод исследования

:

диахронный и синхронный аспекты лингвистико-географического

метода анализа на основе теории диалектического познания, сравнение, описание, классификация.

Полученные результаты и их новизна

:

впервые в монографическом плане на основе

лингво-географических методов исследована лексика узбекских народных диалектов Навоийского

вилоята, определены их семантико-тематические группы, проаналиизированы лексико-семантические
особенности. Диалекты данной территории сравниваются с литературным языком, проанализированы
диалектальные единицы, не встречающиеся в литературном языке. Составлена языковая карта
диалектов Навоийского вилоята и на нее нанесены изоглоссы, выражающие лексико-семантические

особенности диалектов. Языковые данные, полученные в результате картографирования, дали
возможность для получения данных об этногенезе представителей диалектов, их миграции, процессах

объединения или разъединения родов и племен. Выяснены зоны проживания более 50 узбекских
родов, проживающих в Навоийском вилояте. На основе собранных материалов составлен словарь

данных диалектов.

Практическая значимость

:

настоящая диссертация имеет определенное практическое

значение, материалы которой могут послужит для дополнения новыми научными воззрениями,
лингвистическими доказательствами учебники и учебные пособия по узбекской диалектологии,

лексикологии, лексикографии, этимологии, а также новые учебники, предназначенные для средних
школ, лицеев и колледжей. Научные заключения и обобщения исследования послужат основой для

составления толковых и многоязычных словарей, определения ареалов распространения тех или иных
говоров, территориальных различий между диалектами, создания и дополнения «Атласа узбекских

народных диалектов».

Степень внедрения и экономическая эффективность

:

по основному содержанию работы

опубликованы статьи в научных журналах и сборниках, издана монография, сделаны доклады в
научно-теоретических конференциях и семинарах разного уровня.

Сфера применения

:

диалектология, языковедение и научные дисциплины филологического

направления, а также история, этнография, география.

RESUME

Thesis of Murodova N.K.

On the scientific degree competition of the Doctor of Science

in Philology, specialty 10.02.02 Uzbek Language

on subject “Lingual-areal treatment of dialects of Uzbek language of the Navoi viloyat

(province)(by the example of the lexical material)”


background image

37

Key words:

a lexical layer, lexical groups, territorially parallel dialects, Kypchak dialects,

Karluk dialects, synonyms, antonyms, homonyms, polysemantic words, monosemantic words,
lexico-semantic categories, areal linguistics, linguistic geography, taboo and euphemisms, natural
layer, acquired layer, lexical unit, lexeme, internal and external sources.

Subjects of the inquiry

: over 15,000 units of actual written material obtained from

informants from 250 basic settlements of the Navoi viloyat (province).

Aim of the inquiry

: gathering, classification of materials according to dialects of the

Navoi viloyat, definition of families living here, studying the influence of leading (Karluk, Kypchak
and Oguz) dialects of the Uzbek language on each other, determining the relation of lexis of dialects
on this territory to ancient literary monuments, the Uzbek literary language, and to the dialects of
Bukhara and Samarkand. Mapping the original language features of lexicon of dialects of the Navoi
viloyat.

Method of the inquiry

: diachronic and synchronous aspects of a linguistic-and-

geographical method of the analysis on the basis of the theory of dialectic knowledge, comparison,
description, and classification.

The results achieved and their novelty

: for the first time the lexicon of Uzbek national

dialects of the Navoi viloyat has been explored monographically, on the basis of a linguistic-and-
geographical methods,. Their semantic-and-lexical groups have been determined, lexical-and-
semantic features have been analyzed. Dialects of the given territory have been compared with a
literary language. The analysis of the dialectic units not occured in a literary language has been
made. The lexical map of the dialects of the Navoi viloyat has been made and the isoglottic lines
expressing lexical-and-semantic features of dialects have been put on it. The language data received
in the result of mapping have enabled for data acquisition about the ethnogeny of the
representatives of dialects, their migration and processes of association or separation of families and
tribes. Zones of residing of more than 50 Uzbek families living in the Navoi viloyat have been
ascertained. On the basis of the collected materials the dictionary of the given dialects has been
compiled.

Practical value

: the present dissertation has a certain practical value its materials serve for

addition of textbooks and training aids by new scientific views and material evidence on the Uzbek
dialectology, lexicology, lexicography, etymology, as well as new textbooks intended for secondary
schools, lyceums and colleges. The scientific conclusions and generalizations of the research will
form a basis for compiling explanatory and multilingual dictionaries, definition of areas of spread of
those or other dialects, territorial distinctions between dialects, making and additions of “The Atlas
of Uzbek national dialects“.

Degree of embodiment and economic efficiency:

on the grounds of the dissertation

presentations in scientific journals and collected articles have been published, the monograph has
been issued, reports in scientific-theoretical conferences and seminars of a different level have been
made.

Sphere of usage:

dialectology, linguistics and scientific disciplines of philological direction,

as well as history, ethnography, geography.


background image

38

References

Муродова Н. 1збекадабий тили ва шевалари лексикасининг эиёсий тадэиёи. -Т.: Фан, 2002. -127 6.

Муродова Н. |збек адабий тилининг шевалар билан муносабати масаласи II [збек тили ва адабиёти. - 1999. - №1. - Б. 62-63.

Муродова Н. Навоий вилояти шевалари лексикаси II |збек тили ва адабиёти. - 2002. - №5. -Б. 61-63.

Муродова Н. Навоий вилояти рзбек шеваларида форсча-тожикча с0злар II ;збек тили ва адабиёти. - 2002. - №3. -Б. 71-72.

Муродова Н. Навоий вилояти шеваларида от ясалиши II |збек тили ва адабиёти. - 2003. - №5.-Б. 73-77.

Муродова Н. Шевалар лексикасини ёиёсий оерганиш//Тил ва адабиёттаълими. -2003. - №2. -Б. 51-53.

Муродова Н. Навоий вилояти шеваларида сифат ясалиши // Тил ва адабиёт таълими. -2004. - №2. - Б. 45-47.

Муродова Н. |збек адабий тилининг бойишида шеваларнинг 0рни II Тил ва адабиёт таълими.-2004. - №6. - Б. 49-52.

Муродова Н. Навоий вилояти шеваларида туркча-м01]улча с^злар // СамДУ илмий тадёиэотлар Ахборотномаси, 2004. - №2.- Б. 54.-55.

Муродова Н. Эвфемизмларнинг маънавий маданиятимизни бойитишдаги акамияти / ХорДУ. Илм сарчашмалари. - 2005.-№2. - Б. 70-73.

Муродова Н. С^злашув тили бойликлари II |3бекистон матбуоти. - 2005. - №6. - Б. 40.

Муродова Н. Навоий вилояти шеваларида арабча 0лашма с0злар // Педагогии таълим. -2002. - №6. - Б. 47-49.

Муродова Н. «Девону лу1)атит турк» ва 0збек шевалари / Адабиёт гулшани. Илмий мазолалар телами. - Т.: Мекнат, 1999. - Б. 69-72.

Муродова Н. Шеваларнинг с0з бойлиги / |збек тилшунослиги муаммолари. Илмий мазолалар телами. Низомий номидаги ТДПУ, 2003. - Б. 96-99.

Муродова Н. Навоий вилояти шевалари лексикасининг тарихий асослари / Филологик таълимда инновацион технологиялар. Илмий маёолалар т^плами. Низомий номидаги ТДПУ, 2004. - Б. 27-32.

Муродова Н. |збек тилининг Навоий вилояти шеваларида синонимларнинг ё^лланилиши / |3бек тилшунослиги масалалари. Илмий маёолалар т^плами. СамДУ, 2004. - Б. 58-62.

Муродова Н. Алишер Навоий асарларида айрим лексик диалектизмларнинг ё^лланилиши каёида / |3бек тилшунослиги масалалари. Илмий мазолалар т^плами. СамДУ, 2004. - Б. 62-65.

Муродова Н. Абдуколиё Ъиждувоний асарларининг халё тилини ^рганишдаги акамияти / Кожагон тариёати ва Абдуколиё Ъиждувонийнинг маънавият тариёатидаги $рни. Илмий маёолалар т^плами. Навоий, 2003. - Б. 145-146.

Муродова Н. Навоий вилояти шеваларини лингво-жу1)рофий усулда 0рганишнинг акамияти / |3бектилшунослигинингдолзарб масалалари. Илмий маёолалар теслами. ТДПУ, 2005. - Б. 80-82.

Муродова Н. Давлат тили ва 0збек алифбоси, имлосига оид муаммолар / Давлат тили каёидаги ёонунни амалга оширишнинг долзарб муаммолари. Илмий-амалий анжуман тезислари. -Навоий, 1993. - Б. 63.

Муродова Н. Шеваларнинг 0збек адабий тилини бойитишдаги акамияти / Истиёлол ва тил. Илмий-амалий анжуман материаллари. - ;зДЖТУ, 2005. - Б. 70-74.