Лингво-ареальная трактовка диалектов узбекского языка Навоийского вилоята (на примере лексического материала) | Каталог авторефератов

Лингво-ареальная трактовка диалектов узбекского языка Навоийского вилоята (на примере лексического материала)

inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
1-38
0

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.
Поделиться
Муродова, Н. (2023). Лингво-ареальная трактовка диалектов узбекского языка Навоийского вилоята (на примере лексического материала). Каталог авторефератов, 1(1), 1–38. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/autoabstract/article/view/42676
0
Цитаты
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Объект исследования: свыше 15000 фактических материалов, записанных от информантов из 250 опорных населенных пунктов Навоийского вилоята.
Цель работы: сбор, классификация материалов по диалектам Навоийского вилоята, определение проживающих здесь родов, изучение влияния друг на друга ведущих (карлукских, кыпчакских, огузских) наречий узбекского языка, выяснение отношения лексики диалектов этой территории к древним памятникам, узбекскому литературному языку, диалектам бухары и Самарканда. Картографирование своеобразных языковых особенностей лексики диалектов Навоийского вилоята.
Метод исследования: диахронный и синхронный аспекты лингвистико-географического метода анализа на основе теории диалектического познания, сравнение, описание, классификация.
Полученные результаты и их новизна: впервые в монографическом плане на основе лингво-географических методов исследована лексика узбекских народных диалектов Навоийского вилоята, определены их семантико-тематические группы, проаналиизированы лексико-семантические особенности. Диалекты данной территории сравниваются с литературным языком, проанализированы диалектальные единицы, не встречающиеся в литературном языке. Составлена языковая карта диалектов Навоийского вилоята и на нее нанесены изоглоссы, выражающие лексико-семантические особенности диалектов. Языковые данные, полученные в результате картографирования, дали возможность для получения данных об этногенезе представителей диалектов, их миграции, процессах объединения или разъединения родов и племен. Выяснены зоны проживания более 50 узбекских родов, проживающих в Навоийском вилояте. На основе собранных материалов составлен словарь данных диалектов.
Практическая значимость: настоящая диссертация имеет определенное практическое значение, материалы которой могут послужит для дополнения новыми научными воззрениями, лингвистическими доказательствами учебники и учебные пособия по узбекской диалектологии, лексикологии, лексикографии, этимологии, а также новые учебники, предназначенные для средних школ, лицеев и колледжей. Научные заключения и обобщения исследования послужат основой для составления толковых и многоязычных словарей, определения ареалов распространения тех или иных говоров, территориальных различий между диалектами, создания и дополнения «Атласа узбекских народных диалектов».
Степень внедрения и экономическая эффективность: по основному содержанию работы опубликованы статьи в научных журналах и сборниках, издана монография, сделаны доклады в научно-теоретических конференциях и семинарах разного уровня.
Сфера применения: диалектология, языковедение и научные дисциплины филологического направления, а также история, этнография, география.


background image

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ

АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ

ИНСТИТУТИ

Šўлёзма ќуšуšида

УДК 811.512.133 (575.144)

МУРОДОВА НИГОРА

Қ

УЛИЕВНА

ЎЗБЕК ТИЛИ НАВОИЙ ВИЛОЯТИ

ШЕВАЛАРИНИНГ ЛИНГВО-АРЕАЛ ТАЛ

Қ

ИНИ

(лексика материаллари асосида)

10.02.02 - ўзбек тили

Филология фанлари доктори илмий даражасини

олиш учун таšдим этилган диссертация

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И

Тошкент - 2006


background image

2

Тадšиšот ¡збекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва

адабиёт институти ва Навоий давлат педагогика институтида бажарилган.


Илмий маслаќатчи

-академик

Ш.ШОАБДУРАЌМОНОВ


Расмий оппонентлар: филология фанлари доктори, профессор

А.МАМАТОВ

филология фанлари доктори, профессор

Б.¡РИНБОЕВ


филология фанлари доктори, профессор

А.МАТЂОЗИЕВ



Етакчи илмий муассаса –

Низомий номидаги Тошкент давлат

педагогика университети

Диссертация ќимояси 2006 йил _______ ойининг ___куни соат___ да Œзбекистон Республикаси

Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ќузуридаги ДК 015.04.02
раšамли фан доктори илмий даражасини бериш бœйича Ихтисослашган кенгаш йиђилишида
œтказилади.

Манзил: 700170. Тошкент шаќри, И.Мœминов кœчаси, 9-уй.


Диссертация билан Œзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг Асосий кутубхонасида

танишиш мумкин.

Манзил: 700170. Тошкент шаќри, И.Мœминов кœчаси, 13-уй.


Автореферат 2006 йил ______ ойининг ____ куни жœнатилди.




Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, филология фанлари

номзоди

Н.МАЌКАМОВ


background image

3

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ


Мавзунинг долзарблиги

. Шеваларни ¢рганиш – халš тарихи, этник-маданий ќаётини тадšиš

этиш учун šимматли материаллар беради. Сабаби жонли халš шевалари адабий тилнинг ёзма
ёдгорликларига нисбатан šадимий манбадир. Халš шеваларини ўз ваšтида ва атрофлича ўрганмас
эканмиз, давр ўтиши билан ундаги ноёб с¢злар истеъмолдан чиšади. Президентимиз Ислом Каримов
айтганларидек: «...улар миллий давлатчилигимиз истиšболини белгилашда, к¢п асрлик беšиёс

маънавий-тарихий меросимиз, маданиятимиз, дину тилимиз ва муšаддас урф-одатларимизнинг янада
šад ростлашида муќим омил вазифасини бажаради»

1

. Шунинг учун халš шеваларини ўрганиш ¢збек

тилшунослигида долзарб масалалардан бири ќисобланади.

Маълумки, ќар бир тилнинг ўрганилиш даражаси унинг ички šонуниятларини билиш, тилнинг

шеваларини тавсифлаш, уларда саšланиб келаётган тил бойликларини аниšлаш, шевалар билан
адабий тил орасидаги алоšаларни ўрганиш билан узвий бођлиšдир. Шуни таъкидлаш жоизки, ўзбек

шевалари ўзбек миллий тилининг бир тармођи бўлиши билан бирга адабий тил ва барча ўзбек
шеваларига хос бўлган умумий лексик šатламга ќам эга. Шунингдек, ўзбек шеваларида яна ўзига хос

лексик гуруќлар ќам борки, улар шу шева вакилларининг моддий ќаёт шароитлари, шу шева жойлашган
ќудуднинг иšтисодий ривожи билан бођлиšдир. Маълумки, ќаётдаги барча нарсалар, янгидан вужудга

келган, пайдо бўлган ќар šандай воšеа-ќодисалар энг аввало тилнинг лексикасида ўз ифодасини
топади. Шу боис ќам лексика тилнинг бошšа сатќларига šараганда мураккаб ва кўп šирралидир. Унинг

вазифаси, бир томондан, жамият яшаётган борлиšни барча мураккабликлари билан инъикос этиш
бўлса, иккинчи томондан, унда тилнинг лексик-семантик, услубий, сўз ясаш ва шу каби бир šатор

мураккаб лисоний ќодисалари, уларнинг ¢заро муносабатлари ¢з ифодасини топади. Бу биз тадšиš
šилаётган Навоий вилояти ўзбек шевалари учун ќам тегишлидир. ¡збек тилшунослигида Навоий вилоят

шевалари лексикаси алоќида монографик тадšиšот объекти б¢лмаган. Зеро, бу шевалар ўзига хос
лисоний хусусиятларга бой бўлиб, луђат таркибида кўп сонли диалектал белгиларнинг мавжудлиги
билан бошšа шевалардан фарšланиб туради. Шу сабабли ќам ушбу ќудуд шеваларини барча лисоний
йўналишлар бўйича тавсиф ва тадšиš šилиш, айниšса уларни šиёсий-тарихий ва лисоний-жуђрофий

усулларда таќлил šилиш ниќоятда долзарбдир. Бундай тадšиš натижалари ўзбек шевашунослиги, ўзбек
тили тарихи учунгина эмас, балки туркийшунослик фани учун ќам šимматли материаллар бериши

шубќасиз. Чунки ўрганилаётган шеваларда ўзбек тилининг бошšа шеваларида šайд этилмаган, šадимги
ёдгорликлар тилидагина саšланиб šолган ќодисалар мавжуд. Бу Навоий вилояти ўзбек шевалари

лексикасининг таркибий šисмида šадимий туркий тил лексикаси унсурларининг саšланганлигидан
далолат беради. Бугунги кунда халš тилидаги диалектал хусусиятлар шеваларнинг ўзаро алоšаси,

адабий тил ва турли маданий-маърифий муассасаларнинг таъсири натижасида камайиб, шевалар
ўртасидаги ¢зига хос фарšлар текисланиб, адабий тилга сингиб бораётган жараёнда шеваларнинг бой

лисоний бойликларини - адабий тилда учрамайдиган сўзларни тўплаш, уларни саšлаб šолиш ќамда
уларнинг адабий тил мулкига айланишига к¢маклашиш зарурлиги мазкур тадšиšотнинг долзарблигини

белгилайди.

Муаммонинг ¢рганилганлик даражаси

. ¡збек шевалари лексикасини ¢рганишда

Ш.Шоабдураќмонов, С.Иброќимов, Ф.Абдуллаев, Б.Ж¢раев, М.Мирзаев, А.Шерматов, Х.Дониёров,
О.Мадраќимов, Т.Содиšов, О.Т¢раšулов каби олимларнинг хизматлари беšиёсдир. Улар ¢зларининг

тадšиšотлари билан мустаšил илмий й¢налиш - ¢збек шевашунослигининг пайдо б¢лиш ва
ривожланишига асос яратишди

2

.

1

Каримов И.А. Ќалоллик ва фидойилик – фаолиятимизнинг асосий мезони б¢лсин. – Т.: ¡збекистон, 1994. – 3-б.

2

Шоабдураќмонов Ш. ¡збек адабий тили ва халš шевалари: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т., 1963. – 483 б.; Иброќимов С.

¡збек тилининг касб-ќунар лексикаси (Фарђона шеваларининг материаллари асосида): Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т.,

1960. – 471 б.; Абдуллаев Ф. Хоразм шевалари. – Т.: ¡закадемнашр, 1968. – 347 б.; Ж¢раев Б. Юšори Šашšадарё шевалари.

– Т., 1969. – 168 б.; Мирзаев М. ¡збек тилининг Бухоро группа шевалари: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т., 1965. – 494 б.;

Шерматов А. Проблемы исторического развития и современного функционирования узбекских диалектов (по материалам
говоров Низовья Кашкадарьи): Дис. ... д-ра филол. наук. – Т., 1978. – С. 339; Дониёров Х. Šипчоš диалектларининг

лексикаси. – Т., 1979. – 158 б.; Мадрахимов А. Исследование по лексике огузского наречия узбекского языка: Дис. ... д-ра

филол. наук. – Т., 1978. – С. 503; Содиšов Т. С¢зларнинг шакл ва маъно муносабатига к¢ра турлари // ¡збек шевалари


background image

4

Кейинги йилларда ¢збек шеваларининг луђавий хусусиятлари Н.Шойимова, М.Бегалиев,

Р.Й¢лдошевларнинг монографик тадšиšотларида ¢рганилди

1

.

¡збек шевалари лисоний-жуђрофий усул билан ќам ¢рганилган. Ареалогиянинг ушбу махсус

тадšиš усули билан ¢збек шевалари А.Б.Ж¢раев, Š.Муќаммаджонов, Й.Иброќимовлар ишида тадšиš
этилган

2

. Шунга šарамасдан, ¢збек тили лаќжа ва шеваларининг барча ќудудий к¢ринишлари етарли

даражада тадšиš šилинган эмас. Бу фикр Навоий вилояти ¢збек шеваларига ќам тегишлидир. ¡збек
тилининг етакчи (šарлуš, šипчоš, ¢ђуз) лаќжалари мавжуд б¢лган мазкур ќудуд шевалари ¢зига хос

лисоний хусусиятларга эгалиги билан бошšа ¢збек шеваларидан фарšланади. Айни замонда, ¢збек
тилшунослигида Навоий вилояти шевалари алоќида тадšиšот объекти б¢лмаган. Демак, ушбу

диссертация ишимиз ¢збек тилининг учала (šарлуš, šипчоš, ¢ђуз) лаќжаси мавжуд б¢лган ќудуд
шеваларини лисоний-жуђрофий усулда илк бор ¢рганишга бађишланган.

Тадšиšотнинг маšсад ва вазифалари

. Тадšиšотнинг асосий маšсади Навоий вилояти ўзбек

шеваларини а) хариталаштириш, б) бу ерда яшовчи уруђларни аниšлаш, ¢збек тили етакчи (šарлуš,

šипчоš, ¢ђуз) лаќжаларининг бир-бирига таъсирини ¢рганиш, в) т¢планган с¢зларни лисоний-жуђрофий
йўналишда таќлил этишдир.

Ушбу маšсадга эришиш учун иш олдига šуйидаги вазифалар š¢йилди:
- Навоий вилояти ўзбек халš шеваларининг ўзбек адабий тили ва тарихи, бошšа ўзбек

шевалари, айниšса, ќудудий жиќатдан ёндош бўлган Бухоро ва Самарšанд шевалари, шунингдек,
šардош туркий тиллар шеваларига муносабати, ўзаро таъсири каби масалаларни ёритиш;

- Навоий вилоятидаги šарлуš ва šипчоš гуруќ шеваларининг лексик хусусиятларини тадšиš этиш

ва бу шевалар лексикасига маќаллий тожик ва šозоš тили таъсирини ¢рганиш;

- Навоий вилояти шевалари лексикасининг šадимги ёдгорликлар ва эски ўзбек тилига бўлган

муносабатини кўрсатиш;

- тадšиš šилинадиган шевалар ва уларнинг вужудга келиш ва ривожланиш тарихини кузатиш

ќамда бунда муќим лексик-семантик хусусиятларни ¢рганиш;

- вилоят шеваларининг луђавий-маъновий категорияларини тадšиš šилиш ва улардаги муќим

семантик šонуниятларни кузатиш;

- вилоят шевалари лексикасидаги баъзи кенг истеъмолдаги с¢зларнинг š¢лланиш

даражаларини ¢рганиш;

- тадšиš šилинаётган шевалар лексикасидаги баъзи с¢зларнинг ареал тарšалишини белгилаш

ќамда уларни хариталаштириш.

Тадšиšотнинг илмий янгилиги

. Тадšиšотда šуйидаги илмий янгиликларга эришилди:

- Навоий вилояти ўзбек халš шевалари лексикаси ишда тарихий-šиёсий ва лисоний-жуђрофий

усуллар асосида илк бор монографик тарзда тадšиš šилинди;

- ќозирги ўзбек адабий тилида учрамайдиган, аммо šадимги туркий ва эски ¢збек тили ёзма

ёдгорликлари тилида мавжуд бўлган бир šатор сўзларнинг шеваларда саšланиб šолганлиги лисоний
далиллар асосида исботланди;

- Навоий вилояти ўзбек халš шеваларининг луђавий таркиби туркий тиллар лексикаси

материаллари билан šиёсланди ва имконият даражасида этимологик таќлиллар берилди;

- тадšиš šилинаётган ўзбек халš шевалари лексикасини бошšа ќудудлар ўзбек шевалари билан

šиёслаб ўрганиш орšали фаšат текширилаётган шева лексикасига мансуб б¢лган сўзлар аниšланди ва

уларнинг лисоний хусусиятлари белгиланди;

- Навоий вилояти ўзбек халš шевалари лексикаси бœйича тўпланган луђавий материал ва

маълумотлар асосида текширилаётган шеваларнинг лисоний харитаси тузилди ва унга шеваларнинг
лексик-семантик хусусиятларини ифодаловчи изоглоссалар туширилди;

лексикаси. – Т., 1991. – 86-119-бетлар; Тураšулов А. Лексика кокандской группы говоров: Автореф. дис. ... канд. филол. наук.
– Т., 1972. – 21 с.

1

Шойимова Н. Šашšадарё ¢збек šипчоš шевалари лексикаси. – Šарши, 2000. – 121 б.; Бегалиев М. ¡збек тили Šорабулоš

шеваси лексикаси: Филол. фанлари номзоди ... дис. автореф. – Т., 2002. – 26 б.; Й¢лдошев Р. Тошќовуз вилоятидаги ¢збек

шеваларининг лексик хусусиятлари: Филол. фанлари номзоди дис. ... автореф. – Т., 2002. – 22 б.

2

Ж¢раев А.Б. ¡збек тилли ќудудни ареал тадšиš этишнинг назарий асослари. – Т.: Фан, 1991. – 219 б.; Мухаммеджанов К.

Ареальное исследование узбекских говоров Южного Казахстана: Автореф. дис. ... д-ра филол. наук. – Т., 1988. – 44 с.;

Иброќимов Й. Жанубий Оролб¢йи ¢збек шевалари тадšиšи: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т., 2000.


background image

5

- хариталаштириш орšали олинган лисоний маълумотлар шева вакилларининг этногенези, уруђ

ва šабилаларнинг миграцияси, бирлашиш ёки ажралиш жараёнлари ќаšида маълумотлар олишга
имкон берди;

- диссертацияда тил ќодисаларининг тарšалиш ќудуди шартли белгилар (легендалар) орšали

акс эттирилган 100 та харитада берилди;

- 100 дан ортиš харитада 100 га яšин с¢знинг 300 дан ортиš вариантлари к¢рсатилди;
- Навоий вилоятида яшовчи 50 дан ортиš ¢збек уруђларининг яшаш зонаси аниšланди;

-

Навоий вилояти ¢збек шевалари луђати тузилди.

Тадšиšотнинг методологик асослари ва методлари

. Диссертациянинг методологик асосини

диалектиканинг билиш назарияси (гносеология) ќамда ¡збекистон Республикаси Президенти
И.Каримовнинг маънавий мерос, миллий тил ва миллий маданиятнинг ривожланиши ва тараššий этиш

й¢ллари ќаšидаги назарий šарашлари ташкил этади. Тадšиšот мавзусини ёритишда диахрон ќамда
синхрон аспектларда лисоний-жуђрофий таќлил усули, šиёсий, тавсифий каби методлардан

фойдаланилди.

Тадšиšотнинг илмий ва амалий аќамияти

. Ўзбек халš шеваларининг лексик-семантик

хусусиятлари жуда кам ўрганилган.

Навоий вилояти ўзбек халš шеваларининг лексик-семантик хусусиятларини šиёсий-тарихий ва

лисоний-жуђрофий усулларда тадšиš šилиш ¢збек диалектологиясининг баъзи муаммоли томонларини
ќал šилиш, уни янги назарий маълумотлар билан т¢лдиришга ёрдам беради. Тадšиš šилинаётган

шеваларнинг фонетик, грамматик ва лексик хусусиятларини ¢рганиш, уни бошšа ¢збек шевалари, тил
тарихи, шунингдек, баъзи šардош тиллар шевалари билан šиёслаш нафаšат ўзбек диалектологияси

учун, балки умумтуркий тиллар диалектологиясининг баъзи мунозарали ќамда долзарб назарий
масалаларини ќал šилиш учун муайян šимматга эгадир. Навоий вилоят шеваларининг лисоний

хариталари тадšиš этилаётган шевалар луђавий бирликларининг функционал белгилари тарšалиш
ареалларини белгилашга, шевалараро ќудудий фарšларни белгилашга, шунингдек, ќудуд тилининг
бошšа ўзбек шевалари билан муносабатини аниšлашга, ички таснифини беришга хизмат šилади ќамда
«Ўзбек халš шевалари атласи»ни яратиш ва т¢лдиришга асос б¢лади. Шуни алоќида таъкидлаш

жоизки, бугунги кунда ¢збек шеваларининг лисоний атласини яратиш нафаšат ўзбек тилшунослигининг,
балки умумтуркийшуносликнинг долзарб вазифаларидан биридир. Чунки диалектологик атлас тил

ќодисаларининг туркий тиллараро ќудудий тарšалиши ва тил тарихий тараššиётининг баъзи чигал
масалаларини ќал šилишга имкон беради. Бундай илмий изланишларнинг яна муќим бир томони борки,

улар ¢збек адабий тилининг луђавий меъёрларини белгилаш, турли соќаларнинг илмий
терминологиясини тартибга солиб, тилнинг имловий ва орфоэпик šоидаларини такомиллаштириш каби

масалаларни ќал этишда ёрдам беради. Шунингдек, ¢рганилаётган ќудуд этнографиясини ¢рганишда
муќим аќамиятга эга. Ушбу диссертация муайян амалий šимматга эга б¢либ, унинг материаллари олий

ўšув юртлари, ўрта мактаб, лицей ва коллежлар учун ёзилажак дарслик ќамда šўлланмаларни янги
илмий фикрлар ва лисоний далиллар билан бойитишга хизмат šилади.

Натижаларнинг жорий šилиниши

. Диссертация иши натижаларидан Навоий давлат

педагогика институти ¢збек филологияси факультети талабаларига «¡збек диалектологияси» фани

б¢йича маъруза ва амалий машђулот дарсларини олиб боришда кенг фойдаланилмоšда.

Ишнинг жамоатчилик синовидан ¢тиши

. Диссертация мавзуси б¢йича Давлат тили ќаšидаги

šонунни амалга оширишнинг долзарб муаммолари (Навоий, 1993), Хожагон тариšати ва Абдухолиš
Ђиждувонийнинг маънавият тариšатидаги ¢рни (Навоий, 2003), Навоий давлат педагогика институти

профессор-¢šитувчиларининг анъанавий илмий-назарий анжуманларида (1997, 1998, 1999, 2002, 2003,
2004), Истиšлол ва тил (Тошкент, 2005) номли республика илмий-назарий анжуманларида маърузалар

šилинди.

Натижаларнинг эълон šилинганлиги

. Диссертациянинг асосий мазмуни муаллиф томонидан

республикамизда эълон šилинган йигирмадан ортиš илмий маšолаларда, шунингдек, 2002 йилда чоп
этилган «¡збек адабий тили ва шевалари лексикасининг šиёсий тадšиšи» номли монографияда ¢з

ифодасини топган.

Тадšиšотнинг объекти

Навоий вилояти ўзбек халš шеваларига оид диалектологик

материаллар муаллифнинг 1986-2003 йиллар мобайнида олиб борган диалектологик изланишлари


background image

6

натижасида Навоий вилоятида жойлашган 250 та таянч аќоли пунктларидаги информантлардан ёзиб

олинган 15.000 дан ортиš фактик материаллар

1

дир.

Ишнинг тузилиши

. Диссертация кириш, т¢рт боб, умумий хулосалар, фойдаланилган

адабиётлар рœйхати ва иловалардан иборат б¢либ, ишнинг умумий ќажми компьютер ёзувида 309 бет.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ МАЗМУНИ

Навоий вилояти шевалари Кармана, Навбаќор, Хатирчи, Šизилтепа, Нурота, Конимех

туманларида жойлашган ўзбек šишлоšларини ўз ичига олади. Вилоят ќисоб бошšармасининг

маълумотига кўра (01.06.2003) Навоий вилоятида 614 мингдан кўпроš ¢збеклар яшайди.

Маълумки, умумхалš тилини тадšиš šилиш шу тилда сўзлашувчи этноснинг тарихини ўрганишга

кўп жиќатдан бођлиš. Чунки тилдаги ¢згариш ва ривожланишлар халšнинг турмуш тарзи, урф-одатлари,
ижтимоий-иšтисодий тараššиётига алоšадор бўлади. Шунинг учун ќам ишнинг кириш šисмида тадšиš

этилаётган шевалар ќудудининг тарихи ќаšида маълумотлар баён этилди. Навоий вилояти маъмурий
ќудуд сифатида янги б¢лса-да, ёдгорликларга бой, маданий меросига эга бўлган масканлардан

биридир. Вилоят марказида жойлашган Кармана шаќри šадимдан йирик маданий марказлардан бири
бўлган

2

. Кармана ва унинг атрофидаги šишлоšлар тарихи узоš полеолит даврига бориб таšалади.

Навоий вилоятининг ќозирги Навбаќор тумани Учтут, Ижанд, Сангбурсой, Воуш šишлоšларида
ўтказилган археологик изланишларнинг натижасида бу ерлардан тош асри овчиларининг меќнат

šуроллари топилган. Кармана туманининг шимолий ќудудларида šадимий кончилик маданияти
изларининг топилиши эса Марказий Осиёда, хусусан, Ўзбекистонда бундан 5-7 минг йил аввал илк бор

тођ-кон саноатига асос солинганлигидан далолат беради. Шунингдек, Сармишсой дарасининг икки
томонидаги šоя тошларга солинган суратлар ќам ибтидоий маданиятнинг яна бир нодир намунасидир.
Тош суратлар тадšиšотчиси А.Кабировнинг таъкидлашича, бу тасвирларнинг ёши милоддан бурунги II
минг йилликка мансубдир. Аждодларимиз моќир овчи бўлиш билан бирга, юксак иšтидор соќиби ќам

бўлганлар. Шуни таъкидлаш жоизки, Буюк Ипак й¢ли Хитой, ¡рта Осиё ва Яšин Шарš мамлакатларини
¢заро бођлаб турувчи šадимги савдо й¢лидир. Кармана ана шу Буюк Ипак й¢ли устида жойлашган. Бу,

албатта, Кармананинг ¢ша даврда йирик савдо марказларидан бири б¢лганлигини к¢рсатади.

Кармана ўзининг тарихий ва маданий ёдгорликларига эга бўлган, буюк алломалар, олиму

фузалолар, шайху авлиёлар яшаб ўтган кўќна шаќарлардан биридир.

Президентимиз Ислом Каримов таъкидлаганидек: «Бизнинг аждодларимиз, халšимиз šадим-

šадимдан ўтроš яшаган, миллатимизнинг илиги ўтроš маданият шароитида šотган»

3

. Ќаšиšатдан ќам,

Ўзбекистон ќудудида яшаётган аќоли šадим-šадимдан ќунармандчилик, деќšончилик, чорвачилик,

савдо-сотиš ишлари билан шуђулланиб келган халšнинг авлодларидир. Шу билан бирга
мамлакатимизга турли тарихий сабабларга кўра келиб šолган туркий ва туркийлашган кўчманчи уруђ ва

šабила вакиллари šўшилган.

Ерли аќолининг берган маълумотларига šараганда, Навоий вилоятида ўзбекларнинг šўнђирот,

кенагас, манђит, тома, šипчоš (тор маънода), метон (муйтан), бурšут, хитой (šытай), хўжа, баќрин, šора
манђитлар, šалмоš, мисит, саид, бек, эшон, šутчи, šирђиз, эсару, šораšалпоš, эсавой, галавур, мўђул,

ђубомбор, моври, šорача, ђулон, махсим, жалоир, найман, арђун, туркман, капа, тахчи, ђулом, аймоš,
эрони, šорлуš, кал, šалмоš каби кўпгина уруђ ва šабила номлари саšланган. Бу уруђ-šабила

номларининг кўпчилиги ќозирги кунда šораšалпоš, šозоš, татар, нўђай, šирђиз, бошšирд, туркман ва
бошšа туркий халšлар этник таркибида учрайди. Бундай бўлиши табиий. Чунки кўпгина туркий

халšларнинг шаклланишида ќам бу уруђ-šабилаларнинг иштирок этганлиги маълум. Бу ќаšда тарихий
манбаларда ќам šайд этилган. «Демак, манђит, šўнђирот, šиёт, šипчоš, хитой, šангли, дурмон, кенагас,

сарой, минг, šирš, юз, лоšай, šўшчи, найман, чимбой, шунšарли, šовчин, чиройли, ийжон, галаур, байри,
арђин, барšут, барлос, жалоир, šарлуš, нукус, уйшин, ўтарчи, šатађон, кулан, арлат, šушоёšли, буйрук

1

Диссертацияда 400 дан ортиš турли ёшдаги информантлар ќаšидаги маълумот илова šилинган.

2

Наршахий. Бухоро тарихи. - Т.: Камалак, 1991; Ќотамов А., Халилов Ш. Йиллар садоси. - Т.: Адолат, 1995.

3

Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсађасида: хавфсизликка таќдид, барšарорлик шартлари ва тараššиёт кафолатлари. -

Т.: Ўзбекистон, 1997. - 70-74-бетлар.


background image

7

каби этнослар ўзбек ва Ўрта Осиёда яшовчи бошšа туркий элатларнинг халš сифатида шаклланишида

иштирок этган муќим компонент ќисобланади»

1

. Туркий тиллар орасидаги ўхшашлик тасодифий ќодиса

эмас, бу уларнинг тарихий илдизлари бир манбага эга эканлигидандир. Маълумки, барча туркий тиллар

уч йирик тил бирлиги (šарлуš, ўђуз, šипчоš) асосида гуруќланади. Ќар бир туркий республика šарийб шу
тил бирликлари асосида чегараланган. Аммо Ўзбекистон ўзининг кўп шева ва диалектларга эгалиги
билан алоќида ажралиб туради.

Юšорида таъкидланган маълумотларнинг ўзиёš бугунги ўзбек тилининг хилма-хил лаќжалар

асосида вужудга келганини тасдиšлайди. Булар šарлуš-чигил-уйђур, ўђуз, šипчоš лаќжаларидир. Ўзбек
тили бу лаќжаларнинг ќаммаси билан узвий алоšада бўлиб, ўз луђат таркибини бойитиб келган. Ўзбек

тилида сўзлашувчи аќоли ўтмишда туркий šабилалар, šавмлар, элатлар билан бирга, туркий бўлмаган
этник гуруќлар билан ќам яšин муносабатда бўлган. Турли иšтисодий ва маданий алоšалар, бир

ќудудда šўшни ёки баъзан аралаш ќолда яшаш жараёнининг содир бўлиши ўзбек шеваларининг турли-
туман бўлишига олиб келди. Ќатто тилнинг фонетик структурасида ќам ўзгаришлар содир бўлди.

Шунингдек, у тиллардан сўзлар ўзлашди.

Тадšиšотимиз объекти б¢лган Навоий вилояти ќам жуђрофий жиќатдан жуда мураккаб

жойлашган, бир томондан šозоš, иккинчи томондан тожик, учинчи томондан саноат шаќри б¢лганлиги
учун бошšа миллат тиллари таъсири кучли б¢лган ќудудлардандир. Мазкур ќудуд шеваларининг ¢зига
хос лисоний хусусиятларга эга эканлиги ќам мана шундандир. Демак, ¢збек шеваларидаги бирор
с¢знинг шевалараро турли хил фонетик вариантларда учраши ёки унда нарса ва ќодисаларнинг турли
ном билан аталиши ушбу шеваларнинг тадрижий тараššиёт тарихи, ¢зига хос шароитда ривожланиши,
ќудуд шеваларининг ¢заро таъсири ва бошšа тилларнинг ќудуд шеваларига таъсири билан бођлиšдир.
Тадšиš этилаётган шеваларга бошšа тилларнинг таъсири šанчалик кучли б¢лмасин, умумтуркий с¢злар
ўзлаштирилган сўзларга нисбатан кўпчиликни ташкил šилади. Буни Навоий вилояти ўзбек шевалари
б¢йича тўпланган материаллар ќам кўрсатди. Мазкур вилоятда турли миллат вакиллари аралаш
яшаётганлиги учун ќам аќоли ўртасида бир тиллиликдан ташšари нутšий мулоšотнинг яна šуйидаги
кўринишлари мавжудлиги аниšланди: тожикча-ўзбекча, ўзбекча-тожикча, šозоšча-ўзбекча икки
тиллилик, тожикча-ўзбекча-русча, ўзбекча-šозоšча-русча уч тиллилик каби. Навоий вилоятида тожикча-
ўзбекча икки тиллилик Šизилтепа, Нурота туманларининг шаќар ва айрим šишлоš аќолиси ўртасида,
šозоšча-ўзбекча икки тиллилик Конимех, Томди туманларидаги аќоли ўртасида мавжуддир (II илова).
Конимех, Томди туманларида šораšалпоšлар ќам истиšомат šилишади. Шу сабабли мазкур ќудудларда
к¢птиллилик (šозоšча-šораšалпоšча-¢збекча-русча) ќам учрайди. Šораšалпоšлар вилоятнинг Навбаќор
туманидаги Кескантерак, Гигант šишлоšларида ќам яшаганлар. Улар ¢з тилларини унутиб ¢збеклашиб
кетган. Уларнинг š¢нђирот, šипчоš, кенагас ва метон (муйтен) каби уруђ номлари ќам мазкур ќудуд
аќолиси ¢ртасида саšланган. Туманнинг Арабхона šишлођида араблар ќам яшаб келган. Бугунги кунда
ќам уларнинг авлодлари шу ерларда яшаб келмоšда. Араб аќолиси Šизилтепа туманидаги Арабон,
Хатирчи туманидаги К¢ксарой ширкат х¢жалигига šарашли Араб šишлоšларида ќам яшаб келишган.
Шунингдек, тадšиšотнинг кириш šисмида турли миллат вакиллари яшаётган ќудуд шевалари
лексикасини мукаммал ўрганилиши сабаблари, маšсадлари тўђрисидаги фикрлар берилди. Навоий
вилояти шеваларининг илк маротаба тасниф этилаётганлиги ва унинг аќамияти тўђрисидаги
мулоќазалар келтирилди.

Навоий вилояти бўйича тадšиšот давомида йиђилган материалларнинг лингвистик таќлилига

кўра мазкур шевалар уч катта гуруќга бўлиб тасниф šилинди. 1. Šарлуš тип шевалар. 2. Šипчоš тип
шевалар. 3. Аралаш тип шевалар. Ишнинг кириш šисмида Навоий вилояти шевалари илк маротаба
тадšиš этилаётгани учун ќам мазкур шеванинг фонетик, морфологик хусусиятлари ќаšида ушбу тасниф
б¢йича экскурслар берилди.

Тадšиšотнинг

биринчи боби

«

Навоий вилояти шеваларининг асосий луђат фонди ва

луђат таркиби

» деб номланади. Ушбу бобда мазкур шева лексикаси ўз šатламга ва ўзлашган

šатламларга ажратиб таќлил šилинди.

1

Жабборов И. Ўзбек халšи этнографияси. - Т.: Ўšитувчи, 1994. - 79-бет.


background image

8

Кейинги йилларда тилшуносликда лексик бойликларни šатламларга ажратиб ўрганиш бўйича

бир šанча ишлар šилинган

1

.

Ќар бир шева лексикасининг асосий луђат фонди ва луђат состави ўша халš ќаётининг барча

жабќаларидан маълумот берувчи ноёб хазинадир. Бугунги ўзбек шеваларининг лексикаси ўзбек
халšининг тарихини, унинг ќаёт йўлини, бошšа халšлар билан маданий-иšтисодий алоšаларини, ишлаб
чиšариш усулларини, унинг дунёšараши, табиатга муносабати, касб-кори, урф-одати, расм-русумлари,
ўзбек халšи фаолияти тарихини ўзида яхши акс эттиради. Ўзбек шеваларининг тараššиёт тарихига

назар ташласак, у ўзбек тилининг тарихига нисбатан жуда šадимий эканлигининг гувоќи бўламиз.
Шунинг учун ќам шеваларни тадšиš šилиш орšали фаšат халšнинг тилини ўрганибгина šолмай, балки

унинг тарихи ќаšида ќам кўпгина маълумотларга эга бўламиз. Ўзбек шевалари лексикаси ўзбек тили
луђат бойлигининг таркибий šисмидир. Маълумки, ўзбек халšи ўзининг тарихий тараššиёти давомида

жуда кўплаб халšлар билан маданий-лисоний алоšада бўлган. Бу эса ўзбек тили ва унинг
шеваларида сезиларли даражада из šолдирган.

Навоий вилояти шевалари б¢йича т¢планган материалларнинг асосий šисмини туркий (ўзбекча)

сўзлар ташкил этса, šолган šисмини форс-тожик, араб, рус тили ва у орšали Ђарбий Европа

тилларидан ќамда яна бир šатор бошšа тиллардан ўзлашган сўзлар, жумладан, мўђул-хитой лексик
параллеллари ташкил šилади.

Маълумки, тилларнинг ўзаро алоšа ва муносабатда бўлиши ќар šандай тил тараššиёти

жараёнининг асосий хусусиятларидан биридир. Халšларнинг ўзаро яšин муносабатда бўлиши,

иšтисодий, ижтимоий, маданий алоšалари тилларнинг ўзаро ќамкорлиги ва аралашувига сабабдир.
Маълумки, тил лексик šатламининг ўзгариб боришида ички ва ташšи омилларнинг таъсири

сезиларлидир. Дарвоšе, тилларда ўз ва ўзлашган сўзларининг мавжудлиги тилдаги ички тараššиётни,
шунингдек, ташšи таъсирларнинг натижаларини кўрсатиб туради. Шу сабабли тилдаги муќим

ўзгаришлар «ички», «ташšи» омиллар лисоний šонуниятлар ќосиласидир

2

. Барча ўзлашма сўзлар ¢збек

тилида б¢лмаган бирор янги предмет, янги воšеликни ифодалаш эќтиёжидан келиб чиšади. Жамият
тараššиётини кўрсатувчи тарихий фактлар, инсон нутšининг ижтимоий характери бирор тилда мавжуд

бўлган элементларнинг бошšа тил томонидан ўзлаштирилиши, бир тилнинг бошšа тилга таъсир
этишини кўрсатади. Бу эса ќар šандай тилларнинг луђат таркибида аниš кўриниб туради. Шунинг учун

ќам бирор миллат тилидаги лексик тизим ёки грамматик šурилишнинг иккинчи бир тилдаги ана шундай
хусусиятлар билан ўхшашлиги ва генетик алоšаси тасодифий ќол эмас.

Тилнинг луђат таркиби этимологик нуšтаи назардан текширилганда аввало тарихий-генетик

жиќатдан ўзбек тилининг ўзиники бўлган сўзлар, яъни šадимий туркий сўзлар белгилаб олинади, сўнгра

бошšа тиллардан ўзлашган сўзлар аниšланади. Халš шеваларида мавжуд бўлган лексик šатламлар
аниšланаётганда ќам шу нарса асосга олинади. Тадšиš этилаётган Навоий вилояти шевалари

лексикасидаги диалектал сўзлар ќам тарихий- этимологик жиќатдан šуйидаги šатламларга ажратиб
ўрганилди. I. Умумтуркий лексик šатлам. II. Ўзлаштирилган лексик šатлам.

Ўзбек тили, ўзбек шеваларидаги, жумладан, Навоий вилояти шеваларидаги лексик бирликлар

тарихий-этимологик жиќатдан šараганда šадимдан šўлланилиб келинган туркий сўзлар бўлиб, улар

кўпчиликни ташкил этади. Мана шу узоš даврлар маќсули бўлган сўзлар ќозирда ќам барча туркий
тилларда ќам мавжуд бўлиб, бу тилларнинг ўз луђат бойлиги ќисобланади. Ушбу šадимий с¢злар

адабиётларда туб с¢з, туб туркий с¢злар деб юритилмоšда: «Туб с¢з – бу тилнинг ¢зиники б¢лган
с¢злардир. Шу сабабли туркий с¢злар туркумига кирувчи лексемалар генетик манбаига к¢ра ¢ша

тилнинг ¢зиникидир. Туб с¢злар одатда жуда šадимий б¢лади»

3

. Бундай сўзлар барча туркий тилларда

бўлгани учун ќам улар умумтуркий сўзлар деб šаралади. Шунинг учун ќам ўзбек тили ва унинг

1

Шоабдураќмонов Ш. Ўзбек адабий тили ва халš шевалари: Филол. фанлари д-ри ... дис. - Т., 1963. - 403-454-бетлар;

Содиšов Т. Тошкент област шевалари лексикаси: Филол. фанлари номзоди ... дис. - Т., 1968. - 17-55-бетлар; Тўраšулов О.
Šўšон группа шевалари лексикаси: Филол. фанлари номзоди ... дис. - Т., 1971. - 19-28-бетлар; Шералиев Э. Шимолий-

шарšий Тожикистондаги ўзбек шеваларининг лексикаси: Филол. фанлари номзоди ... дис. - Т., 1974. - 34-73-бетлар;

Мадраќимов О. Ўзбек тилининг ўђуз лаќжаси лексикаси. - Т.: Фан, 1973. - 18-70-бетлар; Бегматов Э. Ўзбек тили

лексикасининг ижтимоий-тарихий асослари // Ўзбек тили лексикологияси. - Т.: Фан, 1981. - 42-157-бетлар; Ўша муаллиф.
Ќозирги ўзбек адабий тилининг лексик šатламлари. - Т.: Фан, 1985. - 200-бет.

2

Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. - Т.2. - М., 1963. - С. 379.

3

Бегматов Э. Ќозирги ¢збек адабий тилининг лексик šатламлари. – Т., 1985. – 64-б.


background image

9

шеваларига хос бўлган сўзлар (туб ўзбек сўзлари) бошšа туркий тиллар луђат таркибидаги кўп сўзлар

билан этимологик бирликка (ўхшашликка) эга. Н.А.Баскаков жуда тўђри кўрсатганидек, туркий тиллар
асосий луђат бойлигининг ўзига хос хусусияти уларнинг барча туркий тиллар учун умумий

муштараклигидадир

1

.

Ќозирги ўзбек тили ва шевалари лексикасининг туркий асослари šадимий даврларга бориб

таšалади. Šадимий туркий лексик šатламга ўша давр тили луђат таркибида мавжуд бўлган сўзлар
йиђиндиси киради. Šадимий туркий лексиканинг асосий негизини ташкил этувчи, энг фаол сўзлар барча

туркий тиллар лексикаси учун умумийдир. Ќозирда бу сўзлар ќар бир туркий тилнинг лексик бойлигини
ташкил этади.

Ўзбек адабий тили ва ўзбек халš шеваларида б¢лганидек, Навоий вилояти шеваларидаги ўз

šатламга оид сўзларни šадимги туркий ёзма манбаларда учровчи муштарак лексик бирликлар билан

таššослаш, šиёс этиш ишончли илмий хулосалар чиšаришга кўмаклашади. Шу боис ќам ўз šатламга
оид сўзларни белгилашда Маќмуд Кошђарийнинг «Девону луђатит турк» ва А.К.Боровковнинг «XII-XIII

аср Ўрта Осиё тафсири лексикаси» каби асарлар билан чођиштириб ўрганилди.

Туркий тилларнинг šадимги ёзма ёдгорликларда šайд šилинган ўз šатламга оид лексик

бирликлари Навоий вилояти шеваларида ќам кўплаб саšланган. Уларнинг айримлари ўзбек адабий
тилида учрамайди. Ишда бундай сўзлар šуйидаги тартибда таќлил šилинган:

1. Тузилиши ва маъноси жиќатидан ќеч šандай ўзгаришларга учрамай, šадимги ёзма

ёдгорликларда šайд этилган маънода šўланилаётган сўзлар. Бундай сўзлар Навоий вилояти
шеваларининг šипчоš лаќжасида сўзлашувчи аќоли нутšида кўпроš учрайди:

ън

й//ин

к

*

й (ДЛТ.,

1, 135)

сигир (ад.орф.);

уш

š

*

, уш

ђ

*

ушаš (ДЛТ.,1,97)

ушоš (ад.орф.);

ач

*

ач (ДЛТ.,1,108)

оч

(ад.орф.);

ата

*

ата (ДЛТ.,1,123)

ота (ад.орф.);

алšъш

*

~

(ДЛТ.,1,131)

олšиш (ад.орф.);

šут

*

šут

(«Тафсир», 219)

ана азiм šут бармiш ардi (ДЛТ, 139, II)

бойлик, бахт (ад.орф.);

с

вчъ

*

саwчi

(«Тафсир», 257)

совчи (ад.орф.);

сувар

*

суwар («Тафсир», 276)

суђормоš (ад.орф.);

сару

*

сару

(«Тафсир», 262)

сариš (ад.орф.);

там

*

(Šизилча)

там («Тафсир», 283)

уй маъносида (ад.орф.);

ушаš

*

ушаš («Тафсир», 335)

ушоš (ад.орф.) каби.

2. ¡рганилаётган ёзма ёдгорликлар тилида учрайдиган бир šатор с¢злар текширилаётган

шеваларда муайян фонетик ўзгаришларга учраган шаклларда šўлланилади ва бу ќол кўпроš оралиš
шева (šипчоš ва šорлуš лаќжаси)да сўзлашувчилар нутšида к¢ринади:

ђур

*

ађiр (ДЛТ., I, 87)

ођир

(ад.орф.);

т

р

ђ

*

тарђаš ДЛТ., I, 434)

тароš (ад.орф.);

šавън

*

šађун (ДЛТ., I, 388)

šавун

(ад.орф.);

съйър

*

сiђiр ((ДЛТ., I, 344)

сигир (ад.орф);

вунч

*

аwiнч (ДЛТ., III, 451)

бирор нарсага

ўрганиб šолиш (ад.орф.);

й

вђ

н

*

jаwђан (ДЛТ., III, 44)

ёвђон ош, гўштсиз овšат (ад.орф.) ва

бошšалар.

3. Šадимги туркий ёзма ёдгорликлар тилида ва мазкур шеваларда бир хил шаклга эга б¢лган

с¢злар:

тръкчъ

*

(Šизилча)

ўтрiкчi (ДЛТ., I, 127)

ёлђончи (ад.орф);

ул

ђ

*

улађ (ДЛТ.,I, 143)

миниладиган от (ад.орф.);

ушак

*

(Šиз., Ђазђ.)

ушак (ДЛТ.,III,144)

чаšимчи (ад.орф.);

т

въшђ

н

*

таwiшђан (ДЛТ., I, 531)

šуён (ад.орф.);

ш

б

й

з

*

шабаёз (ДЛТ., I, 309)

тез ёз (ад.орф.);

š

мчъ

*

šамич (ДЛТ., I, 341)

човли (ад.орф.);

йумуртšа

*

jумуртђа (ДЛТ., III, 439)

тухум (ад.орф.);

улгу

*

ўлгў («Тафсир», 388)

нусха (ад.орф.) каби.

Маълумки, халšнинг турмуш тарзи билан бођлиš бўлган сўз ва терминлар шеваларда турли хил

шаклда лисоний ифодаланиши мумкин. Чунки бирор халšнинг турмуш шароити билан бођлиš бўлган ўз

шевасига хос сўз ва атамалар бошšа шевада бўлмаслиги ёки бошšа сўз билан ифодаланиши мумкин.
Буни Навоий вилояти шевалар лексикаси бўйича тўпланган материаллар таќлилида ќам кузатиш
мумкин. Маълумки, Навоий вилоятининг маќаллий аќолиси ќам šадимдан ќунармандчилик ва
косибчилик билан шуђулланишган. Улар ўзларининг моддий-маиший турмуш тарзи учун зарур бўлган

асбоб-анжомларни маќаллий устахоналарда ясаганлар, улардан фойдаланганлар ва уларнинг шакли,
белгиси, вазифасига šараб турли номлар билан атаганлар. Шунинг учун ќам бугунги кунда мазкур

ќудудда яшовчи аќоли нутšидаги шевага хос сўзлар šадимги ёзма ёдгорликлар билан šиёсий таќлил
šилинганда, бу сўзларнинг мазкур манбаларда учраши уларнинг šадимий сўзлар эканлигидан далолат

1

Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. - М., 1969. - С. 118-119.

*

Навоий вилояти шеваларидаги диалектал лексемалар.


background image

10

беради. Тарихий манбаларнинг гувоќлик беришича, Навоий вилоятида истиšомат šилиб келаётган

аќоли кўплаб халšлар билан бирга ёнма-ён яшаб келган, айниšса бугунги кунгача ќам šозоš, šораšалпоš
ва тожик халšлари билан иšтисодий-ижтимоий, маданий алоšада бўлган. Шу сабабли ќам бу

тилларнинг мазкур ќудудда истиšомат šилиб келаётган халšнинг тилига таъсири бор, албатта. Шунинг
учун ќам Навоий вилоят шевалари бошšа ўзбек шеваларининг луђат таркибидан ўзгаликларга эга. Буни
мазкур ќудуд бўйича тўпланган материаллар асосида таќлил этилган турли соќаларга оид сўзлар
мажмуасида кузатиш мумкин. Бу соќаларнинг ќар бири диалектолог ва терминолог олимлар томонидан

¢рганилган б¢либ, улар ¢збек тили ва унинг шевалари лексикасининг турли соќаларини ¢рганишга
бађишланган

1

. Ишда бундай сўзлар ном ва ќаракат маъноларини ифодалашига šараб иккига бўлинди,

ќамда яна маъновий гуруќларга ќам ажратилиб ўрганилди.

1

Иброќимов С. Фарђона шеваларининг касб-ќунар лексикаси: Филол. фанлари д-ри ... дис. – Т, 1960. – 471 б.;

Асамутдинова М. ¡збек тилида кийим-кечак номлари. – Т., 1970. – 115 б.; Нуъмонов Т. ¡збек тилида полизчилик терминлари:
Филол. фанлари номзоди дис. ... автореф. – Т., 1971. – 25 б.; Носиров Ш. Шевалар лексикасининг соќалар б¢йича

группалари // ¡збек шевалари лексикаси. – Т., 1991. – 120-181-бетлар; Саидова М. Наманган шеваларидаги šариндошлик

терминларининг лексик-семантик таќлили: Филол. фанлари номзоди ... дис. – Т., 1995. – 138 б.


background image

11

I. Ном маъносини ифодаловчи с¢злар

.

Уй-р¢зђор ва х¢жалик буюмларига оид номлар

: šорл.

н

нп

р // н

мп

р, чекъч // чекъш

,

šипч.

н

мп

р, чопърђъч

// арал.

н

мп

р // н

нп

р, чекъш, чопърђъч, х

лз

н

к, н

хс

н

к

; šорл.

й

рђуч

š;

арал.

д

ст

с // жарчоš

,

осиё

, šорл.

ођър

// šипч.

келъ

// арал.

ођър, келъ, ж

з, д

ст;

šорл.

й

стъš

, šипч.

дастъš

// арал.

д

стъš // й

стъš // т

кс

р, б

лънч

, т

кетч

, б

лъш

; šорл.

š

з

н

ђзъ, с

рпуш

// šипч.

š

з

н

взъ, šапšаš // šаšм

š

// арал.

с

рпуш, šапšаš, декпуш

; šорл.

уйм

š

// šипч.

нгуш,

йм

š

//

вуйм

š

// арал.

уйм

š,

нгуш

йм

š

; šорл.

ш

х

, ч

рш

х

,

п

нш

х

, темърш

х

// пъш

нтърн

š

// šипч.

йръ, п

йшаха, тарма, тортšол, темър

йръ

//

арал.

темърш

х

йръ, п

йшаха, тарма

; šорл.

жор

п

// šипч.

шуутки, шибиртки // жор

п, шуутки

шибиртки

; šорл.

ор

ђ

// šипч.

ораš

// арал.

ор

ђ // ораš, д

с

; šорл.

ч

йг

рд

н

// šипч.

ч

йчўмъч

//

арал.

ч

йг

рд

н

//

ч

йчўмич

;

Ќайвон номлари

: šорл.

ън

й // ън

к, м

л

// šипч.

т

н

, съйър, м

л

// арал.

ън

й // ин

к,

съйир, м

л, š

р

м

л, м

дг

в

; šорл.

гос

л

// šипч.

буз

в

// арал.

гос

л

, буз

ђ, ќож

к

; šорл.

ђ

н

жън

(сигирнинг биринчи бола берган пайти) // šипч.

тана

// арал.

ђон

жън // тана

; šорл.

жув

н

,

ќокъз

//

тана

; šипч.

буšа, хокъз

// арал.

жув

н

, ќокъз, н

рг

в, š

ч

р

; šорл.

пъш

к

// šипч.

пъш

к //

пъшъš

// арал.

пъш

к

; šорл.

эчки, т

к

// šипч.

ечкъ, с

рк

// арал.

ечки, т

к

,

боз

;

Чорвачиликка оид номлар

: šорл.

йълšъчъ

// šипч.

жылšычы

(йилšибоšар) // арал.

йълšъчъ;

šорл.

суруй

// šипч.

сурув

(йилšи галаси) // арал.

суруй

; šорл.

šотан

// šипч.

šот

н, атар

//

арал.

šот

н, атар

; šорл.

šор

// šипч.

šора

// арал.

šор

, ђора

; šорл.

šърšъм

// šипч.

šырšим

// арал.

šърšъм

.

Кийим-безакка оид номлар

: šорл.

к

л

пош, ър

šъ к

л

п

ш

// šипч.

šалвуш // к

л

вуш

//

арал.

к

л

пош, т

š

, т

šъ, т

šъя, ш

нъ, ш

п

ш.

Бух.

каллапўш // калапўш

(< тож. каллапўш <

калла - бош, пўш < пўшидан (беркитмоš) сœзидан - яъни бош ёпиш) Мирзаев, 1969, 122). чођ. Тошк.,
Анд., Фарђ.

доппъ // дўппъ

, Жиз.

т

ппъ

, Гурл., Хива.

тайха

., Šипч.

таšйа

- Šашš., Сам.,

šалпођ

каби.

šорл.

сън

ч

, бейънгч

// šипч.

ъчъкч

// ъчък // к

мзърч

//

арал.

сън

ч

ж

м

ч

, гуппъч

,

жубб

ч

, чођ. Тошк.

нъмч

,

Жиз.

к

мзърч

. Бух. Сайр.

ъчък // ъчъкч

, Šашš.

сън

в

н

(< тож. сийна

- кўкрак, в

н < банд, беркитиш) šад. ёз. ёд. iчмак (ДЛТ. 1. 127). šорл.

култ

пош

к //

šипч.

култ

пуш

к

//

арал.

култ

пеш

к

, чођ. Шарš груп. šипч.

туматай

1

; šорл.

жул

п

// šипч.

жъл

п

// арал.

жул

п //

жъл

п

;

Озиš-овšат номлари

: šорл.

кеск

н

ш

// šипч.

х

мър

ш

// арал.

узм

,

шъбурд

, узм

н

ш;

šорл.

б

р

к // б

р

й

// šипч.

барак

// арал.

б

р

к, тушбер

// чуш бер

// тушпўра

; šорл.

ђ

лвундъ

// šипч.

ђълбъндъ

// арал.

ђ

лбъндъ // ђълбъндъ // х

лвундъ

;

д

л

м

, гъл

г

й, п

лл

// šипч.

вуз сутъ

// арал.

д

л

м

, гъл

г

й,

вуз сутъ, š

ђ

н

š

чођ. Жиз.

д

л

м

, Найман -

гъл

г

й,

Сурх.

šађаноš

; šорл.

уйутšъ

// šипч.

тамызђы;

арал.

уйутšъ, т

мъзђъ

; šорл.

тухум, м

й

к,

йумуртšа

// šипч.

жумыртšа

// арал.

тухум м

й

к, йумуртš

, šорл.

ч

кк

(сўзма) // šипч.

ч

кк

//

арал.

ч

кк

; šорл.

ђъл

й

ш

// šипч.

ђилакаш

// арал.

ђъл

к

ш

(šиймали овšат); šорл.

ъж

н

// šипч.

х

съп

// арал.

ъж

н, х

съп

;

Жўђрофий, геологик ва осмон жисмларига оид номлар

: šорл.

д

йр

в

т

// šипч.

дайр

в

т

// арал.

д

йр

в

т

(дарё яšинидаги ер); šорл.

йол

// šипч.

джол

// арал.

йол, р

; šорл.

ч

рб

ђ

//

ч

рв

ђ // ќ

й

т

// šипч.

чарваš

// арал.

ч

рв

š,

šорл.

гум

// šипч.

гум

// арал.

гум

(дарёнинг чуšур

ери); šорл.

чоššъ

// šипч.

тев

// арал.

чоššъ, šоя

; šорл.

геол

г // т

ђк

вл

гъч

// šипч.

т

вк

вл

гъч

//

арал.

т

ђк

вл

гъч

; šорл.

пт

пбет

// šипч.

фтапбет

// арал.

пт

пбет //

пт

пбет

(šуёш

тушган жой).

II. Ќаракат маъносини ифодаловчи с¢злар.

¡рганилаётган шеваларда ќаракат тушунчасини

ифода šилувчи хилма-хил с¢злар мавжуд б¢либ, бу инсон ва бошšа хил жонли мавжудотлар,

шунингдек, табиатда юз бериб турадиган турли хил жараёнларни англатади. Бу ќаракатлар ¢з
хусусиятига к¢ра физикавий ва муќим ќаракатлар билан бођлиšдир. Чунончи: šорл.

ч

й

// šипч.

ч

й

//

арал.

ч

й// ч

й

(ювмоš); šорл.

туй

// šипч.

туй

// арал.

туй

(тугмоš); šорл.

бужунгл

// ђъжъмл

//

šипч.

1

Дониёров Х.Šипчоš диалектларининг лексикаси. – Т.: Фан, 1979. –85-бет.


background image

12

ђыжимла

// арал.

ђъжъмл

// бужънгл

; šорл.

йугур // ч

пъл

// šипч.

ч

вл

// арал.

ч

пл

; šорл.

супър

// šипч.

шъпър // супър, шъпър

; šорл.

г

пър

// šипч.

г

вър, суйл

//

арал.

суйла, г

пър

; šорл.

š

р // мушл

// šипч.

šар, йођур

// арал.

š

р, мушл

, йођур

(хамир šормоš) ва б. ш.к.

Навоий вилояти шеваларининг лексик šатламлари

. Тил лексик системасининг ривожи ва

бойиши мураккаб жараён б¢либ, у ушбу тил ¢з тараššиёти давомида босиб ¢тган тарихий й¢лни ¢зида
ифода šилади. Мана шу мураккаб жараённи билиш учун тилшуносликда турли усуллардан

фойдаланилади. Бунда асосий ¢ринлардан бирини тил лексикасини тарихий-этимологик тадšиš šилиш
эгаллайди. Тил луђат таркибини тарихий-этимологик жиќатдан, яъни с¢зларнинг генетик манбаларини

т¢ла таќлил šилиш ¢збек тилининг ¢тмишда šандай šардош ва ноšардош чет тиллар билан алоšада
б¢лганини, бу тилда šайси тилларнинг таъсири мавжудлигини аниšлашга ќам к¢маклашади.

¡збек адабий тили лексикасининг тарихий-этимологик šатламлари назарий планда кенг

¢рганилган

1

. Бизнинг Навоий вилояти шевалари лексикасидаги тарихий-этимологик šатламларни

белгилашга оид таќлилларимиз мана шу нуšтаи назарга таянган ќолда амалга оширилди ва улар
šуйидагича номланди: 1. Умумтуркий лексик šатлам. 2. ¡злаштирилган лексик šатлам.

Умумтуркий лексик šатлам

. Ќар бир туркий тил луђат таркибини ташкил этувчи

умумхарактерга эга бўлган сўзлар туркий тилларнинг барчаси учун умумий-муштарак бўлгани сингари

ўзбек тили ќамда ўзбек халš шеваларининг ќам ўзиники бўлган сўзлардир. Туркий тилларда муайян
сўзларнинг ўхшашлиги бу лисоний бирликнинг бир тилдан иккинчисига ўтганлигини англатмайди.

Туркий тиллардаги ўхшашликнинг муайян сабаблари бор, яъни бу ¢хшашлик туркий тилларнинг аслида
бир манбага, бир генетик асосга эга эканидан, уларнинг луђат жамђармаси šадимда ягона

бўлганлигидандир. Навоий вилояти шеваларида ишлатиладиган кўплаб сўзлар тарихда йирик нуфузни
ташкил šилган šипчоšларга алоšадор бўлса, šорлуš тип шеваларда ишлатиладиган кўплаб сўзлар

šорлуš ва уйђур тилига яšинлигидан далолат беради. Ўзбек тилининг бошšа туркий тиллар билан
умумийлигини ќозирги туркий тилларда айрим фонетик ўзгаришлар билан ишлатилаётган šуйидаги
сўзларни солиштириш орšали ќам кўрсатиш мумкин. Шуни таъкидлаш жоизки, ќар бир сўз туркий
тилларнинг ќар šайсисида тилнинг ўз фонетик šонунларига кўра турлича талаффуз šилинади ва

ўзгачалик ёзувда ифодаланади. Навоий вилоят шевалари луђат таркибининг асосий šисмини ќам
умумтуркий сўзлар ташкил этади:

йу

*

//

йъђ

*

// айуš

*

// ад. орф. айиš, šиёс šилинг: šад. турк. а

i , ДЛТ. азiђ, ёšут. аабий, шор.

адыђ, тув. адыђ, хак. азыђ, уйђ. эйиš, нўђ. айув, š.šалп. айув, šораим. айув, бошš. айыв, šорач. айыв,
тат. айу, озарб. айу. šоз. айу, туркм. айы.

ачу

*

//

ччъ

*

// ачыђ

*

// ад.орф. аччиš; šиёс šилинг: šад.турк. асi, туркм. ажа-, хак. ачы-, бошš.

асы-,

се-, эжи-, уйђ. ечи-, šирђ. ачы-, ачуу, š.šалп. ашшы, нўђ. ашшы, а:шыђ, чулм. ачыђ, ёšут. ahый-,

аhыы-, šоз. ашит-, ачув. тув. ажи-.

б

лчъђ

*

// ад.орф. балчиš: šиёс šилинг: šад. турк. baliq, ДЛТ. балчiš, озарб. п

лчык, туркм.

п

лчык, уйђ. балчук, šирђ. балчыš, šорач. балчыš, тат. балчыš, šоз. балшыš, ššалп. балшыš, нўђ.

балшыš, бошš. балсыš, чулм. палчиš, олт. палчак, хак. палчах, палђас, тув. малчаш, чув. пылчак, сол.

мўђул. балчиг.

йедъ

*

// ад.орф. етти; šиёс šилинг: šад. турк. jетi, jедi, ДЛТ. jэттi, олт. jети, тув. чеди, хак. чити,

ёšут. сэттэ, озарб. jеддi, туркм. йеди, бошš. йете, тат. жиде, šоз. жетi, ššалп. жети, šирђ. жети, уйђ.
йетте, тоф. hsедi, šум. йетти, нўђ. йети.

с

руђ

*

// с

ръђ

*

// ад.орф. сариš; šиёс šилинг: šад. турк. sari , тув. сариг, чулм. сарыђ, хак.

сарыђ, олт. сари, озарб. сары, туркм. сары, тат. сары, šоз. сары, šирђ. сары, ššалп. сары, нўђ. сары,
бошš. hары, уйђ. серыš, серыђ, тоф. sarы , чув. сара.

ођул

*

// ул

*

// ад.орф. ўђил; šиёс šилинг: šад.тур. оyul, ДЛТ. ођул, озарб. ођыл, уйђ. ођыл, туркм.

огул, олт. уул, šирђ. уул, тув. оол, хак. оол, ёšут, уол, гаг. оол, šараим. увул, šоз. ул, ššалп. ул, нўђ. ул,
бошš. ул, тат. ул, чув. ыввал, тоф.

:l каби.

¡збек-м¢ђул ва ¢збек-хитой лексик параллеллари

. Ўзбек тили ва ўзбек халš шеваларида,

жумладан, Навоий вилояти шеваларида шундай сўзлар борки, улар бошšа тизимга мансуб бўлган

тилларда ќам учрайди. Бундай сўзларни ќар икки халš тилида ќам учратиш мумкин. Масалан: баавай,

1

Бегматов Э. Ќозирги ¢збек адабий тилининг лексик šатламлари. – Т.: Фан, 1985. – 55 б.


background image

13

бэл, салхин, сахал (саšол), танглай, тамга (томга), мэрган, мос (мус), жил (йил), тамђа, т

н(г), хатуš

(šаттиš) каби сўзлар мўђул тилида ќам, ўзбек тили ва шеваларида ќам šадимдан ишлатилиб

келинмоšда. Ишда бундай с¢зларнинг кириб келиш сабаблари, тарихи ќаšида маълумот берилди.
Уларни мўђул тилидан ўзбек тилига, ўзбек тилидан мўђул тилига ўтган сўзлар деб бўлмайди. Шу

сабабли ќам бу сўзлар тилшуносликда туркийча-мўђулча параллеллар, ўтроš сўзлар деб ќам
аталмоšда. М¢ђул ва туркий тиллар билан шуђулланувчи к¢пгина олимлар бу тиллар генетик жиќатдан

бир деб ќисоблайдилар ќамда олтой тилларининг алоќида бир шохобчаси (туркий-м¢ђул гуруќи)
сифатида šарайдилар . Бу тилларнинг ќар иккаласи учун ќам муштарак б¢лган лексик šатламнинг

мавжудлиги ќам ана шу тарихий-лисоний жараёнлар билан бевосита бођлиšдир

1

. Ёки ўзбек тили ва

шеваларида уйђур тили орšали хитой тилидан ўзлашган сўзлар ќам учрайди. Мас.: Хитойча

шатанг

сўзи ўзбек шеваларида

шотъ, шати, шоти

каби вариантларда учрайди.

Нарвон

маъносида

šўлланиладиган

шотъ

сўзи кўпроš Фарђона шеваларида šўлланилади.

Ш

тъ

сўзи Навоий вилоятининг

фаšат Šизилтепа туманидаги айрим šишлоš шеваларида учрайди.

т

й-т

й

(тетапоя) – болаларнинг

энди юришни ўрганаётган, биринчи šадам š¢яётган пайтида айтиладиган сўз: Хитой тилида:

тайтай

,

уйђур тилида:

тайтай

. Хитой ва уйђур тилларида бу сўз

хоним, бека

маъноларида ќам ишлатилади.

Ўзбек тили ва шевалардаги айрим сўзлар хитой тилида ќам параллел šўлланилаверади. Бу

ќаšда айрим манбаларда šайд этилган

2

. Мас.:

бек

(жаноб) // хит.

раiк

(олийжаноб), раiк - in < бегin

(вилоят ќокими) (Баскаков,71);

бътък

(хат, китоб/ // хит.

ре

piet

(мўйšалам, ёзув šуроли), âiti (ёзмоš) +

к (šўшимча) (Баскаков, 71);

ч

й

// хит.

сha

(чой) (Баскаков,71);

куй // куj

(оќанг) // хит.

кu

< riok (šўшиš)

(Баскаков,71);

сув.

šад.турк.

суђ

, хит.

Shuj - shuei

(сув) (Баскаков, 73);

т

нг

// хит.

тan

dan

(тонг,

эрталабки ваšт) (Баскаков, 73);

т

нг

// хит.

t’an

tan’

(тонг, текислик) (Баскаков, 73);

темир

//хит.

тe-ri

(темир бўлаклари) (Баскаков, 73). Ўзбек ва хитой тилларида учрайдиган бу каби сўзларни ¢збек-хитой
луђавий параллеллар деб баќолаш мумкин.

Ўзлаштирилган лексик šатлам

. Ќар бир тилнинг луђат таркибида бошšа тиллардан ўтган

сўзлар, яъни ўзлашган šатлам ўзига хос ўрин эгаллайди. ¡збек тили ва ¢збек халš шевалари

лексикасининг тараššиёт й¢ллари, унинг этимологик таркиби, ¢збек тилидаги ¢злашма ва байналмилал
с¢зларнинг лингвистик хусусиятларини ¢рганиш šатор тилшунос олимларнинг ишларида тадšиš

šилинган

3

.

Тилнинг ривожланиши жамият тарихий тараššиёти билан узвий бођлиšлиги учун унинг луђат

таркиби жамият ќаётидаги ќар šандай ўзгаришни ќар томонлама ифодалай олади. Бошšа тиллардан
кириб келган сўз ва иборалар ўша халšнинг моддий ва маданий турмушини ифодаловчи лисоний тизим

сифатида халš орасида šанчалик кенг тарšалган бўлса ќам, улар šабул šилинган тилнинг ўз луђат
фонди ќисобланади. Маълумки, ўзбек тили ва унинг шевалари луђат таркибининг ярмидан кўпини

туркий сўзлар ташкил šилса, šолган šисмини бошšа тиллардан кирган ўзлашган сўзлар ташкил šилади.

Халšларнинг ўзаро муносабатда бўлиши барча тилларнинг ўзаро аралашувига сабаб бўлган

ќамда ўша тилнинг бойиши ва ривожланишига олиб келган. Маълумки, тилларнинг ўзаро муносабатда
бўлиши тил тараššиёт жараёнининг асосий хусусиятларидан биридир. Одатда ќар бир тилда бошšа

тиллардан сўзларнинг šабул šилиниши янги предмет ва воšеаларнинг ифодаланиши асосида рўй
беради. Бу эса тилларда янги сўзларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Умуман олганда, дунёдаги

бирорта тил фаšат ўз тилида мавжуд бўлган сўзлар билангина кенг šамровли луђат бойлигига эга бўла
олмайди.

Навоий вилояти шеваларида ќам бошšа тиллардан ўзлашган кўпгина сўзлар борки, шу шева

вакиллари бундай лексемаларни ўз нутšларида мослаштирган ќолда худди ўз сўзларидек
ишлатадилар: Масалан:

с

бун // с

:ун

(ар. собун, ЎзАФЛ, 107)

ад.орф. совун;

с

ннуš // с

ндъђ

1

Баскаков Н.А. Введение в изучение тюркских языков. – М., 1969. – С. 148-152; Санжиев Г.Д. Современный монгольский

язык. – М., 1960. – С. 30-31.

2

Баскаков Н.А. К проблеме китайских заимствований в тюркских языках. Тюркология. - №5. - Баку, 1987.

3

Мирзаев М. Тил šандай ривожланади? – Т., 1972; Гулямова Н.Т. Русские лексические заимствованные слова в

узбекском языке. – Т., 1975; Юсупов К. ¡збек ва тожик тилларининг ¢заро таъсири. – Т., 1974; Бегматов Э. Собственный
пласт лексики современного литературного узбекского языка: Дис. ... д-ра филол. наук. – Т., 1988; Бафоев Б. Лексика

произведений Алишера Навои (Лексико-семантические, статистические и тематические исследования): Дис. ... д-ра филол.

наук. – Т., 1989.


background image

14

(ар.сандуš, ЎзАФЛ, 110);

мулойим

(ар. мулойим, ЎзАФЛ, 170);

ђ

вђ

(ар. ђавђо. ЎзАФЛ, 128);

з

муч

(тож. зомуча, ТРС, 156) ад. орф. ќандалак;

търък

м

н

(тож. тирукамон, ТРС 394),

п

йъч

(форс. пой.

ЎзАФЛ, 35)

ад.орф. оёš кийимсиз;

д

см

л

(форс. дастмол, ЎзАФЛ, 75);

д

мб

- дам, дарё четига ва

умуман сув ќавзалари šирђођига тупроš, шађал ва бетондан šурилган кўтарма, тўђон (рус. < голл. dam,
Рус.ИСИЛ, 135);

кър

г

з

(керогаз, рус. < керосиновый газ, рус. < ингл. Kerosene < юнон. Кiros - šум +

газ, Рус.ИСИЛ, 205);

м

нтур

(рус < фран. монтёр, Рус.ИСИЛ, 293) каби жуда кўплаб арабча, форс-

тожикча, рус тили ва у орšали Европа тилларидан ўтган сўзлар ўзбек тили ва унинг шеваларида
šўлланилиб келинмоšда. Бундай сўзлар турли маъновий гуруќларга оид лексемалар бўлиб, уларнинг

шевада пайдо бўлиш сабаблари, уларнинг айримлари адабий тилда учрамаса-да, шеваларда саšланиб
келаётгани тўђрисидаги фикрлар ишда батафсил баён этилган.

Навоий вилояти шеваларида š¢лланиладиган айрим арабча с¢зларнинг маънолари кенгайган

ќолатда ќам учрайди. Мас.: ар.

ђассол

(ювђучи) ¢з маъносидан ташšари мазкур шевада

эшитмасликка

олмоš

с¢зини ќам ифодалайди. Ёки ар.:

ђайир

(рашкчи)

тез ¢садиган, серђайрат, ар.

ж¢бба (

т¢н)

1)

ёш болаларга кийдириладиган пахтали к¢йлак; 2) нимча маъноларида учрайди.

Айрим форс-тожик сўзларининг фаšат шевалардагина саšланганлигини ќам кузатишимиз

мумкин. Масалан, форс-тожик тилидаги

ђўлагир

(œзб. лœмбоз) с¢зи Навоий вилояти шеваларида ќам

учрайди. Ёки мазкур шевада

¢ргумчак

с¢зини форс-тожик тилидагидек

тортанак

с¢зи ифодалайди.

Бундай мисолларни к¢плаб келтиришимиз мумкин. Мас.:

стънч

енглик;

кун

яна, тађин,

д¢:л

п

т¢полон; к¢пчилик,

б

т

– кейин,

таппот

– иссиš шамол ва б.ш.к.

Шунингдек, диссертацияда сўнгги йилларда жамиятдаги инšилобий ўзгаришлар ќам тилнинг

луђат таркибини бойитишга олиб келганлиги, фан ва техника соќасидаги кашфиётлар янги-янги

сўзларнинг тилимизга кириб келишига сабаб бўлаётгани ќаšида ќам тўхталди.

Иккинчи боб

«

Навоий вилоят шевалари лексикасининг луђавий-маъновий хусусиятлари

»

деб номланади. Тарихий ёзма манбаларга бир назар ташласак, ¢збек халšи ќам šадимий халšлардан
бири эканлигининг гувоќи б¢ламиз. ¡збек халšи к¢п асрлик тарихий ќаёти давомида ¢з маданиятининг,

¢з тилининг ижодкори б¢лди. Шу боис ќам ¢збек тили лексикаси ¢зининг šадимий ва бой тарихига
эгадир. У асрлар оша ривожланиб, бойиб келган. Тилимиздаги жуда к¢п с¢злар šадимги даврлардан

буён š¢лланилиб келган б¢лса, айримлари нисбатан кейинроš пайдо б¢лган. Даврлар ¢тиши билан
мавжуд с¢зларнинг маъноларида ќам ¢згаришлар юз бериб турган. Маълумки, с¢злар бир šанча

маъноларни англатади. Айниšса, улар шеваларда ¢згача б¢либ, к¢п маъноли, синоним, омоним,
антоним с¢злар к¢ринишида ишда кенг таќлил šилинган.

Сўзларнинг кўп маънолилиги

. Ўзаро фикр алмашув жараёнида бир сўзнинг бир неча

маънода ишлатилиши ёхуд с¢з бирор маъносининг кенгайиши натижасида кўп маъноли сўзлар пайдо

бўлади. Маълумки, сўзнинг англатган маънолари šанчалик кўп бўлса, тил лексикасининг маъновий
майдонлари шу šадар кўп бўлади. Ўзбек тили ва ўзбек шеваларининг луђат таркибини ташкил этган

сўзларнинг кўпчилиги кўп маънолидир. Кўп маънога эга бўлган сўзларнинг маънолари ички томондан
бођланган бўлади. Бу хусусият кўп маъноли сўзнинг омонимлардан фарšловчи белгисидир. Аслида ќар

бир сўз маълум бир нарса, белгининг атамаси сифатида пайдо бўлади. Кейин у бошšа турдаги нарса,
белгиларга берилади. Кўп маъноли сўзлар šайси йўл билан юзага келишидан šатъи назар, уларнинг

ќар бирида асосий бошланђич маъноси бўлади. Кўп маъноли сўзлар ўзбек шеваларида ќам ўзбек
адабий тилидагидек маъноларга эга бўлиб, улар яна ўзига хос сўз бойликларига ќам эга. Шунинг учун

ќам кўп маъноли сўзлар шевалараро ќам ќар хил бўлиши мумкин. Ўзбек адабий тилидаги кўп маъноли
сўзлар билан Навоий вилояти шеваларидаги кўп маъноли сўзларни šиёс šилганимизда маънолар
миšдори нуšтаи назаридан šўйидаги кўринишлари кузатилди.

1. Адабий тил ва шеваларимизда мавжуд бўлган муайян бир сўзнинг бирдан ортиš маънолари

бир-бирини šоплайди. Ундан ташšари, диалектал кўп маъноли сўз адабий тилда учрамайдиган
маъноларни ќам ифодалайди.

Навоий вилояти шеваларида учрайдиган бундай кўп маъноли сўзлар ўзига хос томонлари

билан бошšа шевалардан ва ўзбек адабий тилидаги кўп маъноли сўзлардан фарšланади.

Диссертацияда улар гуруќларга б¢либ таќлил этилган. 1) Тана аъзоларига нисбат бериш натижасида
пайдо б¢лган к¢п маъноли с¢злар. Мас.: Бет - одамнинг юзи. Šуйидаги кўчма маъноларда šўлланади:
šорл.

сутнънг бетъ //

šипч.

суттин бети

, šорл.

фт

п бет

// šипч.

афтаб бет

- šуёш тушиб турган


background image

15

томон, šорл.

шорв

нънг бетъ

// šипч.

шорпаны

ң

бети -

шўрванинг ёђи, šорл.

ернънг бетъ

// šипч.

жерди

ң

бетъ

- ернинг юšори šатлами (šисми); šорл.

кът

пнънг бетъ

// šипч.

кът

птъ

ң

бэтъ

ва шу

кабилар. Демак, Навоий вилояти шеваларида

бет

сўзи ва унинг кўчма маъноларининг šўлланиш

даражаси адабий тилдагига šараганда анча кенгдир. Мазкур шевада

бет

сўзи

šаймоš, юза, юšори

šатлам, томон

маъноларида ќам šўлланади. 2) Белги-рангларга нисбат бериш орšали юзага келган

к¢п маънолилик. Улар кишиларнинг хислатлари, рангларнинг белгилари ва бир šатор с¢зларнинг к¢чма

маънолари шулар билан бођлиš равишда юзага келган к¢п маънолиликдир. Навоий вилояти
шеваларида ўзбек адабий тилидагидек ва бошšа ўзбек шеваларидагига ўхшаб

оš

сўзи ва унга нисбат

бериш натижасида юзага келган янги маънолар ўзига хос хусусиятлари билан характерлидир.

š // аš

-

сўзининг ранг маъносидан ташšари яна šуйидаги маънолари мавжуд: šорл.

š конгъл

д

м //

šипч.

аš

к

ң

ыл

, šорл.

šл

п г

пърдъ

// šипч.

аšлап г

пърдъ

гуноќсиз эканлигини тушунтирди, šорл.

š

суй

к

// šипч.

аš суйак

адам (диний тушунчага кўра юšори табаšа вакили), šорл.

š йувип,

š

т

р

м

ђ

// šипч.

аš йувип, аš тарамаš -

ювиб тарамоš, парвариш šилмоš, šорл.

š къй

р

// šипч.

аš

кийар

- марќум учун аза тутганларнинг кœк кийимларини ташлаш маросими; šорл.

šл

ндъ

// šипч.

аšланди

- кечирилди, šорл.

šл

вчъ

// šипч.

аšловчи

(ќимоячи; бу с¢з шолини, уйни оšловчи

кишиларга нисбатан ќам šўлланилади).

š

сўзи яна šуйидаги маъноларда ќам ишлатилади. šорл.

к

с

съ

š

рдъ

// šипч.

касасы ађарды

- турмуши яхши бœлиб кетди. Бу сўзнинг яна бир маъноси

бор:

к

с

съ

š

рдъ -

сигири туђиб ош-šатиšли бўлди.

š

сўзи сут-šатиš маъносидан ташšари

тухум

ва

балиš

маъноларида ќам ишлатилади. šорл.

šнъ

šš

šошъп йем

йдъ

// šипч.

аšты аššа

šошып бомайди

- сут ёки šатиš билан тухумни ёки балиšни šўшиб еб бўлмайди каби маъноларда

šўлланилган. Бундан ташšари šипчоš шеваларида

аšлыš бермаš

оšлик бермоš - совчиларнинг олдига

розилик сифатида šўйиладиган буюм маъносида ќам ишлатилади.

2. Навоий вилояти шеваларида мавжуд бўлган кўп маъноли сўз ва унинг барча маънолари

адабий тилимизда йўš. Мас.:

д

рђ

т -

1) Сув йўлини тўсиш учун šурилган тўђон. 2) Ариš ёки зовурдан

ўтиш учун šурилган кўприк. Аръš устъг

šурълг

н д

рђ

т м

шънл

отъш учун молж

лл

нг

н (Олчин,

Кабоби, Гигант, Šирšариš, Кескантерак);

šъл

в -

1) šорамолларда, кўпроš жувоналарда учрайдиган

касаллик номи. Бу касалликка чалинган мол сувни ичолмай, ялаб ичади, ќатто овšат ќам емайди.
Шунда молнинг тили šилов

(туз билан ишšаланади) šилинади: Ќокъзнънг тълъ šъл

в болг

нъ учун

šъл

вл

в šълънди (Учтут, Šалšонота, Ќаловоттепа, Салимсултон);

2) Пичоš ва ўроš сингари тиђли асбобларни чархлангандан кейин асбоб сиртида šоладиган

майда заррачалар. М-н:

пъч

ђнънг

šъловъ

.

3. Ўзбек адабий тилидаги кўп маъноли сўзнинг баъзи маънолари Навоий вилояти шевалари

лексикасидаги ўша сўзнинг айрим маъноларига мос келади. Баъзи маънолари учрамайди. Баъзан ўша
кўп маъноли сўзнинг адабий тилда учрамайдиган маънолари шеваларда учрайди. Масалан:

п

лл

лексемаси ќозирги ўзбек адабий тилида šуйидаги маъноларда šўлланилади. 1. Пайт (ёз палласи). 2.

Бутуннинг ярми (тарвузнинг палласи). 3. Тарози палласи. 4. Ўсимлик номи. 5. Фаза. Булардан 1,2,3
маънолари Навоий вилояти шеваларида ќам šўлланилади. Šолган маънолари учрамайди, аммо мазкур
шевада

п

лл

сўзининг яна бошšа маънолари учрайди:

п

лл

-

1. Янги туššан сигирнинг биринчи сути

- ођиз сути (Элобод, Кенагас, Манђит, Варš, Тепаариš, Чоркалла, Чоштепа, Чорвоšгузар, ¡ртаš¢рђон,
Šизилча). 2. Ошšовоšнинг тўртбурчак шаклда кесилган бўлаги -

п

лл

съ

. 3. Сувда ивиган нон.

Диссертацияда сўз маъноларининг кўчиш йўли билан ўзгаришларига ќам к¢плаб мисоллар

келтирилди. Улар šуйидаги типларга бўлиб таќлил этилди.

1. Сўз маъноларининг ўхшашлик асосида кўчиши

. ¡хшашлик номи остида, биринчидан,

предмет, ќодиса, ќаракатнинг ташšи к¢ринишидаги шаклий ¢хшашлик ва, иккинчидан уларнинг
вазифасидаги ¢хшашлик к¢зда тутилади. Бирор нарса, ќодиса ёки ќаракат номи иккинчи бир нарса,

ќодиса, ќаракатга ана шу икки – ички ва ташšи ¢хшашлик асосида к¢чади:

а) ташšи (шаклий) ¢хшашлик асосида:

л

б//лаб

одамнинг лаби. Шунга бођлиš бўлган кўчма

маънолари:

суп

нънг л

бъ

// šипч.

супаны

ң

лаби

, šорл.

д

рй

нънг л

бъ

//šипч.

дайраны

ң

лаби

-

дарёнинг šирђођи, šорл.

с

тълнънг л

бъ

// šипч.

баšырны

ң

лаби

, šорл.

горнънг л

бъ

// šипч.

горди

ң

лаби

, šорл.

т

мнънг л

бъ

// šипч.

тамнын лаби

каби. Булардан ташšари Навоий вилояти


background image

16

шеваларида

лаб

сўзининг мавќумлашган маъноларини ифодалайдиган

л

бъ л

бъг

тъйм

йдъ

//

šипч. лаби лабига тиймайди (тез гапиради), šорл.

лъпп

-лъп

// šипч. лаппа-лап - лимма-лим, šорл.

л

бъ д

ќ

нъ йођ

// šипч.

лаби даќани жоš

- гапида турмайдиган, яхши гапиролмайдиган каби кўчма

маъноли сўз ва иборалар ќам кўплаб šўлланилади.

б)

вазифавий ¢хшашлик асосида: учм

š

- унинг маъноси šанот силкиш билан ќавода

ќаракталаниш ќисобланади. Бу маъно šушларга табиатан айтилган бўлиб, кейинчалик унинг маъноси
ўзгариб ва тараššий этиб борган. Натижада паррандадан бошšа нарса - буюм ва ќодисаларга татбиš
этила борган. Масалан: отга нисбатан

уч

р

т

(тез чопар маъносида), гиламга нисбатан

уч

р гъл

м

,

самолётга нисбатан

с

м

лут учъп

ттъ

, Ер йўлдошига нисбатан кўчирилганини ќам кузатиш мумкин.

Ёки маъно тараššиёти туфайли

лв

нч учм

š

(арђимчоš учмоš),

учъп кеттъ

(тез борди) каби šатор

маънолар юзага келади.

2. Метонимия йўли билан сўз маъноларининг ўзгариши

.

чъгъл // чъйъл

. Бу сўз икки хил

маънони англатади. Биринчи маъносида учини топиб, ёзиб бўлмайдиган, чалкашиб, «у ер-бу ерига
тугун тушиб šолган» (ип) бўлса, иккинчисида «чалкашиб кетган» (воšеа) маъноларида келади.

3. Сўз маъноларининг торайиши

. Ваšт ўтиши билан Навоий вилояти шевалар группасига хос

айрим сўзларнинг маъносидаги силжиш ўша сўзнинг илгариги šўлланиб келган маъноларининг
торайишига олиб келганини кўрамиз. Мас.:

д

рђ

т

сўзи авваллари

тўђон

- сув йўлини тўсиш учун

šурилган мослама ва

к

прък

маъноларида šўлланиб келинган, ќозир бу сўз фаšат к

прик маъносида

учрайди. Ёки аваллари

ќ

й

т

сўзи

ч

рб

ђ

билан кенг šўлланилиб келинган бўлса, ќозир фаšат

уйнинг орšасидаги ер -

рš

ќ

й

т

номи билан учрайди. Сўз маъноларининг кўчиш йўли билан

ўзгаришлари ишда šатор мисоллар орšали изоќланди.

Шевада лексик синонимлар

. Синонимлар хусусида тилшуносликда бир šатор илмий-тадšиšот

ишлари šилинган

1

. Ўзбек халš шевалари ќам ўзбек адабий тилидагидек синонимларга бой бўлиб,

шеваларнинг луђат таркибини бойитиш учун манба бўлиб хизмат šилади. Халš шеваларидаги
синонимлар сўзловчининг ўз фикрини аниš, равшан ифодалашга ёрдам беради, чунки синонимлар
сўзловчининг энг нозик маъно оттенкаларини сўз воситасида ифодалашга интилиши натижасида ќам

келиб чиšади. Навоий вилояти шеваларининг лексик таркибида синонимларнинг пайдо бўлиши турли
тарихий ва этник факторлар, ўзбек адабий тили ва бошšа тилларнинг мазкур шеваларга таъсири ќамда

диалектларнинг ўзаро муносабати билан белгиланиши ишда таќлил šилиб берилган. Фаšат шуни айтиш
керакки, умуман олганда абсолют синонимларнинг бўлиши šийин. Зотан, синонимлар одатда ќар хил

шевалар орасида маълум даражада бир-бирига нисбатан муšобил (эквивалент) бўла олса-да, лекин
хусусан адабий тилда улар бир-бирига нисбатан тамоман муšобил бўлиши šийин. Чунки уларнинг

маъноларида маълум даражада фарš бўлади ва маълум даражада маъно оттенкаси мавжуд бўлади

2

.

Диалектал синонимлар ишда икки группага бўлиб таќлил šилинди:

1.

Ички (хусусий) синонимлар

. Белги, нарса, ќодиса, ќаракат ўзбек адабий тилига маълум

бўлмаган Навоий вилояти шеваларининг бирдан ортиš диалектал лексик бирликларида ифодаланган

синонимлар ички синонимлардир. Улар мазкур шеваларнинг ўз ичидаги синонимлар ќисобланади.
Масалан:

д

л

м

, ж

к с

рп

лл

, гъл

г

й -

ођиз сути;

сън

ч

, ъчъкч

// ъч

кч

, бейънгч

- нимча;

гърдъх

н

, к

птъдев

р

- кўрпача,

бут

н

-

лойšа,

уш

кчъ

- чаšимчи,

дънк

м

д

р

- куч-šувват,

жупр

кчъ -

гап етакловчи (ташувчи);

ќубдър

м

- жуда бўлмаса;

с

ндж

п, бошр

ђ

- сийрак, кам;

дул

п, дуржъ, ътърšън

- к¢п, м¢л;

д

в, ъркът

- баšувват;

ќ

п

зъ тушм

š - йузм

š -

сузмоš;

šунд

šл

дъ, ор

дъ -

йўргаклади;

д

ръђм

// т

ръšм

-

сиšилма,

жъйн

дъ -

йиђиштирди,

саранжом-саришта šилди;

д

рš

лм

š -

муќтож бўлмоš каби.

2. Ташšи (умумий) синонимлар

. Ташšи синонимлар диалектал сўз билан адабий сўз ёки

диалектал сўз билан адабий тилда бўлмаган ўзбек тилининг бошšа диалектидан кирган сўз билан бир

1

Исамуќамедова С. Ќозирги замон ¢збек адабий тилида синонимлар: Филол. фанлари номзоди ... дис. – Т., 1963;

Дониёров А. Ќозирги ¢збек тилидаги синоним с¢зларнинг стилистик функциялари: Филол. фанлари номзоди ... дис. –

Самарšанд, 1967; Ќожиев А. ¡збек тили синонимларининг изоќли луђати. – Т., 1974; Š¢чšортоев И. Луђавий синонимик
воситалар ва уларнинг асосий турлари // ¡збек тили ва адабиёти. – 1984. - №4. – Б. 64; Содиšов Т. С¢зларнинг шакл ва

маъно муносабатларига к¢ра турлари / ¡збек шевалари лексикаси. – Т.: Фан, 1991. – 86-100 бетлар.

2

Дониёров Х. Šипчоš диалектларининг лексикаси. - Т.: Фан 1979. - 34-бет.


background image

17

хил маъноли бўлган сўзлардир. Бундай синонимлар šаторидаги компонентларнинг манбалари

жиќатидан šуйидаги гуруќлар б¢йича таќлили ишда берилди. 1) Адабий-диалектал синонимлар.
Масалан: адабий тилдаги

ялпиз, чумоли

сўзлари мазкур шеваларнинг барчасида актив

šўлланиладиган

пъд

на, ќулбой

ва

морч

, šумусš

маъноларига тенг. Чунки адабий тил

бирликларидан

ялпиз

ва

чумоли

сўзлари Навоий вилоят шеваларида адабий тилдагидек ишлатилгани

учун

ялпиз

билан

пъд

н

, ќулбой; чўмоли

билан

м

рч

, šумусš

синонимлардир. Адабий

синонимик šатор шеваларда ишлатиладиган сўзлар билан яна ортади. Масалан: адабий тилдаги

бемалол, хотиржам

сўзлари мазкур шеваларда

рš

йън, ќ

влъšм

сд

н

сўзлари билан синонимик

šаторни ќосил šилади. Ёки адабий тилдаги

шошилинч

,

тез, дарров

сўзлари мазкур шевадаги

ъшт

р

п, šъч

л

нг

каби сўзлар билан синонимик šаторни ќосил šилиб бирга šўлланилиб келади.

Синонимларнинг бир марказий маъно атрофида уюшуви, синонимик šатор ташкил этишида ќар

бир сўзнинг фаšат битта, конкрет маъносидан келиб чиšамиз, чунки тилда шундай маънога эга бўлган
сўзлар борки, уларнинг бир маъноси иккинчи бир сўзнинг маъноси билан бир хил бўлса, бошšа маъноси
ундан тамоман узоš туради. Мас.: мазкур шеваларда

ъч

кч

сўзи

таом

маъносида

ќ

съп, ъж

н

сўзлари билан бир синонимик šаторда турса,

кийим

маъносида

сн

ч

, нъмч

, бейънгч

сўзлари

билан бошšа синонимик šаторни ташкил этади.

Ўзбек адабий тилининг лексик системасига мансуб бўлган сўз билан диалектал сўзлардан

иборат синонимларнинг компонентлари ќам маъно оттенкаларига эга бўладилар: коп,

ду:л

п, дуржъ,

ътърšън

(кўп маъносида) лексемалари ўзаро синонимик šаторни ќосил šилади. Кўплик маъноси

атрофида уюшса ќам, уларнинг нозик фарšлари бор. Бу фарš уларни бошšа сўз билан бириктирилганда
сезилади. Мас.:

б

з

рд

д

м коп ду:л

п

ёки

дуржъ

дейиш мумкин бўлса,

ътърšън

сўзини бу

ўринда šўллаб бўлмайди. Чунки

коп, ду:л

п, дуржъ

сўзлари ижобий эмоционалликка эга бўлса,

ътърšън

сўзи салбий эмоционал муносабатни билдиради.

2) Диалектлараро синонимлар. Бошšа диалектлардан ўтган сўзлар билан маъноси бир хил

бўлган синонимлар диалектлараро синонимлардир. Ќар бир шевада мавжуд бўлган сўзлар бошšа
шеваларда ќам учрайди. Зеро, ўша предмет ёки ќаракатни билдирувчи сўз бошšа ном билан айтилса

ќам, улар бир хил маънони, тушунчани ифодалайди ва ўзаро синонимик šаторни ташкил этади. Адабий
тилдаги

арђимчоš

сўзи мазкур шевадаги

лв

нч, ќ

лънч

к

сўзлари билан синоним бўла олганидек,

бошšа шеваларда ќам синоним бўла олади. Масалан:

н

*

, эн

*

,

н

*

,

п

*

йъ

(Тошк.)

бувъ

(Анд.) - она;

бърънж

в

*

, м

ст

в

*

х

рд

(Тошк.)

м

ст

в

(Фарђ.)

шъх

рд

// м

ст

в

(Бух.) - мастава;

б

рšулл

*

барšулла

(Жўш) - бутунлай, тамомила;

гурк

*

харлан

(Бўст.) - бўри ва

шу кабилар.

Ўзбек тили ва унинг шеваларида синонимик šаторни ташкил этаётган сўзлар таркибида тарихан

ўзлашиб šолган форс-тожик ва араб тилларидан ўтган сўзлар ќам бор. Бундай сўзлар ўзбек тилидаги

сўзлар билан бирга šўлланилиб, синонимик šаторни ќосил šилади. Масалан:

а) тож.-форс + ўзбекча сўзлар синонимияси: тож -

стунч

*

(Šизилтепа, Нурота) -

ўзб.

енглик;

б

к

*

// б

г

*

- б

й

(Тошк.) - ўзб. барг тож. япроš; тож. - падар - ўзб.

д

д

*

,

т

*

; тож.

-

норез

*

-

ўзб.

нон ушођи; тож -

пешка

*

- ўзб. уйнинг т¢ри.

б) арабча + ўзбекча сўзлар синонимияси: ар.

башара

- ўзб.

йуз,

пт, турš, бет, чеќр

, келб

т;

ар. куч-šувват

ўзб.

м

д

р, м

ж

л, сълл

, д

рм

н, дънк

; ар. мактуб - тож.

н

ма-х

т

каби.

Шунингдек, диссертацияда синонимларнинг турлари, функциялари ќаšида ќам маълумотлар берилган.
Ўзбек шеваларидагидек, Навоий вилояти шеваларидаги синоним сўзлар ќам тилимизнинг луђат

таркибини бойитиш, уни янада мукаммаллаштириш учун хизмат šилади.

Шевадаги лексик омонимлар

. Ўзбек тили ва унинг шеваларида сўз маъноларининг кенгайиши

тилнинг ички имкониятлари асосида янги маъноли сўзларнинг ќосил бўлишига, сўз шаклларининг
šисšариши ва омонимларнинг вужудга келишига сабаб бўлади

1

. Ўзбек шеваларидаги, жумладан

Навоий вилояти шеваларидаги омонимлар ўзбек адабий тилидагига нисбатан кўп маъноларга эгадир.

1

Турсунов ¡., Ражабов Н. Омонимларнинг пайдо б¢лиш й¢ллари / ¡збек тили грамматик šурилиши ва диалектологияси

масалалари. – Т., 1966. – 76-85-бетлар; Тожиматов Т. Баъзи омонимларнинг пайдо б¢лиш сабаблари ќаšида / ¡збек тили

лексикологияси ва грамматикаси масалалари. – Т., 1978; Содиšов Т. Омонимлар / ¡збек шевалари лексикаси. – Т.: Фан,

1991. – 102-107-бетлар.


background image

18

Масалан:

ч

кк

(сузма)

ч

кк

(томчи)

ч

кк

(ноўрин сўз ёки ќаракат). Бу г

пънгъз ч

кк

боптъ;

šипч.

с

з

(соз, мусиšа)

с

з (иноš)

с

з

(сўз);

т

р

(ад.орф. тор)

т

р

- дуторнинг тори;

т

р// т

р -

чолђу асбобидан бирининг номи;

т

р // д

р // д

р

- ювилган нарсаларни šуритиш учун осиб šўядиган

сим (ёки арšон);

т

р

- келинларнинг сепини ёйиб šўйиш учун бођланадиган махсус чизимча. Бундай

омонимлар турли сўз туркумларига мансуб бўлиб, уларнинг ќосил бўлиши мисоллар орšали ишда
таќлил šилинган. Навоий вилояти шеваларида ќам омонимлар šўйидагича юзага келади: 1. Тасодифий
ўхшашлик натижасида пайдо бўлган омонимлар. Навоий вилоят шеваларидаги сўз талаффузда турли

фонетик ўзгаришлар натижасида адабий сўзга шаклан ўхшаб šолади, натижада шу бир хил фонетик
кўринишдаги сўз бошšа-бошšа лексик бирлик сифатида кўринади. Омонимияни юзага келтирган

фонетик ўзгаришни ќозирги мавжуд фонетик šонуният билан изоќлаш мумкин. Текширилаётган
шеваларда ќам айрим сўзлар фонетик ўзгаришлар натижасида омоним ќосил šилади. Ишда бундай

омонимлар мисоллар орšали таќлил šилинган. Яна шундай омонимияни ќосил šилган фонетик ўзгариш
борки, уларни ќозирги мавжуд фонетик šонуният билан изоќлаб бўлмайди. Адабий тилнинг луђат

таркибидаги маълум бир лексик бирлик адабий тилда ќам, Навоий вилояти шеваларида хам шаклан ва
маъно жиќатдан бир хил бўлади, шу билан бирга шу лексема мазкур шевада яна алоќида тушунчани

ифодалайди. Мас.: ¢збек адабий тилидаги

ђўра

- ќали пишмаган мева маъносини билдиради. Навоий

вилояти шеваларида

ђўра

сўзи бу маъносидан ташšари яна бошšа маъноларда šўлланилади:

ђора -

šадоš (šавариš);

ђор

- š¢йлар турадиган жой. Адабий тилда

šайиш - бўйин эгмоš, ачинмоš, жон

куйдирмоš,

шунингдек,

тасма

маъноларида šўлланилади. Мазкур шевада бу маъноларидан ташšари

š

йъш -

овšатнинг бир тури маъносида ќам келади.

2. Маънонинг парчаланиши натижасида пайдо бўлган омонимлар. Полисемия билан омонимия

ўртасида маълум даражада алоšа мавжуд, полисемия бир сўзнинг турли маънолари ифодаси бўлса,
омоним турли сўз демакдир, ќар бир лексик омоним алоќида тушунча ифодасидир. Œзбек халš

шеваларида, жумладан, Навоий вилояти шеваларида ягона маънонинг парчаланиши, яъни
полисемиянинг ажралиши натижасида ќам омонимлар юзага келади. Полисемиядан тармоšланган

маъно сўзнинг дастлабки маъносидан узилганда, яъни ички форма йўšолса, омоним ќосил бўлади.
Бунда сўзнинг шакли (фонетик тузилиши) ўзгармай šолиши туфайли омоним юзага келади. Масалан:

д

м

(нафас),

д

м

(ќордиš),

д

м

(тўђон),

д

м

(жим ўтир) омонимлари худди шундай юзага келган.

Шунингдек, ишда омонимларнинг семантик жиќатдан шевалараро ва адабий тилдан фарšлари
мисоллар асосида таќлил этилган.

Шевада лексик антонимлар.

Ўзбек адабий тилидаги сингари ўзбек шеваларида, жумладан,

Навоий шеваларида антонимлар кўплаб учрайди. Масалан:

šълтъръђ - йођ

н, к

лт

- узън, с

лšъ -

т

р

нг, шор - п

ч, й

ш

рм

š - š

рт

йм

š, ъшт

р

п

(шитоб) -

б

пурж

, п

нд

в

šъ

(лапашанг) -

эпчъл, д

мм

л - ч

šš

н, к

м - бъсй

р

каби. Мазкур шевада сўзларнинг кўчма маънода

šўлланишидан ќам антонимлар юзага келади. Жуфт ќолда šўлланган зид маънони ифодаловчи бундай

сўзлар ўзаро антоним бўлиб келади. Масалан:

иссъš-сувъђидан хабар ал

– «ќол-аќволидан хабар

олмоš» маъносини ифодалайди. Ёки,

бу менънг й

хшъ й

м

нъм бол

дъ – «

šариндош-уруђ»

маъносини билдиради. Ишда антонимларнинг с¢з туркумлари б¢йича морфологик хусусиятлари таќлил

šилинди.

Антонимларнинг синонимияга муносабати.

Сўзларнинг антоним ва синонимларини

таššослаб ўрганиш уларнинг турли маъноларини аниšлашда катта фойда келтиради. Ўзбек
тилшунослигида биринчи марта А.Ќожиев томонидан яратилган синонимлар луђати (Ќожиев, 1974)

тилимиздаги антонимларнинг синонимларини аниšлашда катта ёрдам беради. Тилимиздаги ќар бир
антоним компонентининг бир šанча синоними бўлиши мумкин. Бу ќолат адабий тилдагига šараганда
шеваларда кўпроš учрайди. Масалан: буни

айёр

-

содда

антоними мисолида кœриш мумкин:

йй

р

-

тулкъ, пъхънъ й

рг

н, шумт

к

, ж

дуг

р, муђ

мбър;

с

дд

-

ддъй, гол. Буни бошšа мисолларда

ќам кўриш мумкин. Масалан:

д

нк

с

- ъшч

н

: д

нк

с

- сул

м

суšъ, тепс

тебр

нм

с, ъшй

šм

с;

ъшч

н - ђ

йър, меќн

тк

ш;

л

п

ш

нг - удд

бур

(н)

;

л

п

ш

нг

- л

тт

кесм

с, п

нд

в

šъ,

н

удд

б

р

н, л

в

к, б

ш, л

нд

вър, н

уšув;

удд

бур

(н)

- ъшч

н, эпчъл,

бжъл;

с

хъй - х

със

:

с

хъй

- šолъ

чъš, ќ

т

мт

й;

х

със

- šъзђ

нч, šурумс

š н

к

с, мумсъš, коръмсъз.


background image

19

Антонимларнинг юзага келишида икки асосий омил катта аќамиятга эга. Булар ички ва ташšи

имкониятлардир. Шевалар ўз ички имконияти заминида антонимларни юзага келтиради. Бунда айрим
сўзлар антонимик жуфтлик ќосил šилишида ўзига хос вазифалари жиќатидан ўзаро бирлашади ва
антонимик жуфтлик ќосил šилади:

ъшт

р

п

(шитоб) -

б

пуржа, д

мм

л

-

ч

šš

н, п

нд

в

šъ

(лапашанг) -

эпчъл

каби.

Ташšи имкониятда бошšа тиллардан ўтган сўзлар антонимик жуфтлик ќосил šилади. Масалан:

ўзбекча-форс-тожикча:

ччъš-шърън,

п

йд

- з

л

л; форс -тожикча:

к

м

-

бъсй

р;

арабча-арабча;

р

ќ

т -

з

п

; арабча-форс-тожикча:

х

р

п -

б

т

; арабча-ўзбекча:

к

с

л - с

ђ,

л

- й

м

н.

Табу ва эвфемизмлар

. Тилимизнинг луђат таркибини бойитишда, с¢злардан турли услубий

маšсадларда самарали фойдаланишда, нутš ва тафаккур маданиятини ¢стиришда табу ва

эвфемизмларнинг аќамияти каттадир. Бу соќага бађишланган šатор ишлар мавжуд

1

. Šадимда халšлар

илоќийлаштирилган нарсаларга ишонганлар. Уларнинг номлари айтилса, бирор кулфат келишидан

šўрššанлар. Ќатто šабила бошлиšларининг вафотидан кейин уларнинг номини айтиш таъšиšланган.
Уларни бошšа номлар билан айтиш эќтиёжи туђилган. Шунинг учун ќам айрим предметлар, шахслар,

ќаракат-ќодисалар турли номлар билан айтилган. Бугунги кунда ќам табу сўзлар šайнона-келин, эр-
хотин уларнинг šариндош-уруђлари ўртасидаги муомалада учраб туради. Буни Навоий вилояти

шевалари мисолида šуйидагича изоќлаш мумкин. Бирор оилага келин бўлиб тушган šиз турмуш
ўртођининг šавм-šариндошларини урф-одатлари бўйича ќурмат šилиши керак. Келин эрининг ота-
онасига

бъйъ,

йъ, х

л

// х

л

, к

тт



т

// к

тт



т

,

т

// д

д

,

кейинчалик

м

м

смъ, був

съ

ёки болаларининг исмини šўшиб

Анварнинг бувъсъ // бъйъсъ

ёки

був

съ

деб мурожаат šилганлар.

Турмуш ўртођини аввал

хўжайиним, хўжам

, кейинчалик бош фарзандларининг номи билан Раънони

д

д

съ

ёки

Раъно

деб чаšирганлар. Умуман, турмуш ўртођининг šавм-šариндошларига номини айтиб

мурожаат этиш ман этилган. Бугунги кунда ќам бундай урф-одатлар саšланган. Навоий вилоят

шеваларида келинларнинг ќозир ќам турмуш ўртођининг šариндош-уруђларини ќурмат юзасидан турли
номлар билан айтиши учрайди. Масалан: турмуш ўртођининг опасини

š

йнъ

п

, к

тт

šъз

, синглисини

šайнъсънгъл, къчкън

šъз

деб, ака-укалари бўлса, уларни ќам ќурмат билан

š

йнъ

к

, š

йнъук

,

уларнинг болаларига

š

йн

ђ

л

ръм

деб мурожаат этадилар. Бу урф-одатлар заминида оиладаги ва

жамоа ўртасидаги ќурматни саšлаб šолишдек буюк туйђулар ётади. Бундан ташšари халšимиз айрим

šўрšинчли нарсалар ќаšида гапирганда ќам табу сўзлардан фойдаланганлар. Масалан: йиртšич бўрини

горк

деб ёки илоннинг номи ќам, ўзи ќам даќшатли бўлгани учун уни

г

з

нд

,

рм

л

вчъ

деб

атаганлар. Ќозир ќам бу одатлар саšланган.

Тилимизда эвфемизмлар ќам кўплаб учрайди. Айниšса, улардан шева вакиллари кенг

фойдаланади. Эвфемизмлар, биринчидан, сўз маъноларининг бойиши, кенгайиши, луђат бойлиги

ќамда улардаги ўзгариш билан бођлиš бўлса, иккинчидан, нутš маданияти билан бођлиš бўлган
ќодисадир. Эвфемизмларни Навоий вилояти шеваларида хам кўплаб учратамиз. Эвфемик

воситалардан умумнутšий эвфема ќамма šўллайдиган - тил эгалари томонидан бир хил тушуниладиган
воситалардир. Бу тур мазкур шевада энг кўп šуйидаги табулаштирилган объектлар учун ишлатилади.

Ўлим тушунчаси билан бођлиš эвфемик воситалар

.

Ўлмоš

тушунчаси энг кўп šайта-šайта

эвфемалаштирилган, юзлаб бадиий, мажозий, индивидуал, окказионал, нозик услубий хусусиятларга

эга бўлган эвфемик воситаларнинг шаклланишига сабаб бўлган:

марќум бўлмоš, вафот этмоš, šазо

šилмоš, абадийликка бош šўймоš, орамиздан кетмоš

ва ш.к. Навоий вилояти шеваларида

¢лмоš

маъносида šуйидаги эвфемалар учрайди:

л

мн

н оттъ, ж

н бердъ, в

ф

т эттъ, б

л

л

рънъ

т

шл

п кеттъ, б

л

л

ръ й

лђъз š

ллъ, дунё

ни т

рк эттъ, н

ут боллъ, š

йтъш болдъ

каби.

Ёки

кўммоš

тушунчасига нисбатан

д

фн етм

ђ, ж

йъг

šойм

ђ, йерг

šойм

ђ, šойъб š

йтм

ђ

.

Кок къйм

ђ,

š б

ђл

м

ђ, йъл отърм

ђ, куйл

к къйм

ђ

каби бирикмалар ќам ўлимнинг рамзий

эвфемик ифодасидир. Таъзияхоналарда ќам одамлар азадорлар кўнглига енгиллик улашиш учун

1

Исматуллаев И. Эвфемизмларнинг луђат составини ва с¢з маъноларини бойитишдаги аќамияти / ТошДПИнинг «Илмий

асарлар»и. 2-китоб. – Т., 1964. – 3-12 б.; Лауде-Циртаутас И. О табу и эвфемизмах в казахском, киргизском и узбекском

языках // Сов. тюрколгия. – Баку, 1976. - №4. – С. 49; Босчаева Н.Ц. Эвфемистичность в диалогической речи. – Л.: ЛГУ, 1989.

- №4. – С. 79-81.; Омонтурдиев А. ¡збек нутšининг эвфемик асослари. – Т.: Фан, 2000. – 127 б.