Разработка химико-токсикологических методов определения пестицида дерозал | Каталог авторефератов

Разработка химико-токсикологических методов определения пестицида дерозал

inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
1-22
0

Скачивания

Данные скачивания пока недоступны.
Поделиться
Усманалиева, З. (2023). Разработка химико-токсикологических методов определения пестицида дерозал. Каталог авторефератов, 1(1), 1–22. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/autoabstract/article/view/43010
0
Цитаты
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Объекты исследования: дсрозал и его метаболиты, биологические объекты (печень, почки, желудок с содержимым и др.) и биологические жидкости (кровь, моча).
Цель исследования: химико-токсикологическое исследование дсрозала и его метаболитов в биологических жидкостях и объектах, и на основе полученных результатов составление методических рекомендаций для использования в практике лабораторий судебно-химической экспертизы.
Методы исследования: изолирование дсрозала и его метаболиты из различных объектов, и методы исследования: ТСХ, УФ- спектрофотометрия, ИК-спсктроскопия, ТДПИС, ВЭЖХ.
Полученные результаты и их новизна: разработаны и рекомендованы чувствительные, селективные методы анализа дсрозала и его метаболитов, позволяющие обнаруживать и определять их в различных объектах. Разработанные методики апробированы в опытах на различных биологических объектах и лабораторных животных.
Практическая значимость: разработанные методики легли в основу методической рекомендации и информационного письма по выделению и анализу дсрозала и его метаболитов из биологических жидкостей и биологических объектов, которые внедрены в судебно-химические лаборатории Республики Узбекистан. Они также внедрены в учебный процесс кафедры токсикологической химии Ташкентского фармацевтического института.
Степень внедрения и экономическая эффективность: разработанные методическая рекомендация и информационное письмо по анализу дсрозала и его метаболитов направлены и внедрены в практику судебно-химических отделов бюро Судебно-медицинской экспертизы Республики, г.Ташкснта и областей Узбекистана. Они сокращают рабочее время и затраты на проведение судебно-химических исследований на дсрозал и его метаболитов.
Область применения: токсикологическая химия, судебно-химические, криминалистические и контрольно-аналитические лаборатории.


background image

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ФАРМАЦЕВТИКА ИНСТИТУТИ

Қўлёзма ҳуқуқида

УДК 615.074.615.454

УСМАНАЛИЕВА Зумрад Ўктамовна

ДЕРОЗАЛ ПЕСТИЦИДИНИНГ КИМЁ-ТОКСИКОЛОГИК

ТАҲЛИЛ УСУЛЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ

15.00.02 – Фармацевтик кимё ва фармакогнозия

Фармацевтика фанлари номзоди илмий даражасини

олиш учун тақдим этилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент-2012


background image

2

Диссертация иши Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги
Тошкент фармацевтика институтида бажарилган

Илмий раҳбар:

фармацевтика фанлари доктори, профессор

Тожиев Мансур Азизович

Расмий оппонентлар:

фармацевтика фанлари доктори

Дўсматов Азиз Файзаматович

фармацевтика фанлари номзоди

Абдуллаева Мунира Убайдуллаевна

Етакчи ташкилот:

Ўзбекистон

Республикаси

Соғлиқни

сақлаш

вазирлиги

Суд-тиббий

экспертизаси Бош бюроси

Ҳимоя Тошкент фармацевтика институти ҳузуридаги Д 087.12.01 рақамли
ихтисослашган кенгашнинг 2012 йил “___” ______ соат ___ да ўтадиган
мажлисида бўлади. Манзил: 100015, Тошкент ш., Ойбек кўчаси, 45 уй.

Диссертация иши билан Тошкент фармацевтика институти Ахборот ресурси
марказида танишиш мумкин.

Афтореферат 2012 йил “___” ________да тарқатилди.

Ихтисослашган кенгаш илмий котиби
фармацевтика фанлари доктори

М.И. Алиходжаева


background image

3

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ

Ишнинг долзарблиги

. Мамлакатимизнинг аграр соҳаси бўлган қишлоқ

хўжалигида сифатли ва мўл ҳосил етиштиришда кимёвий ҳимоя воситалари
кенг миқёсда фойдаланиб келинмоқда. Айниқса, қишлоқ ва ўрмон хўжалиги
маҳсулотларини етиштиришни пестицидларсиз тасаввур қилиб бўлмайди.
Мазкур воситалар қўлланилганда ҳосилдорликни 30-50% камайишининг
олди олинади. Олимларнинг ҳисоблашларига кўра, зарарли организмларга
қарши кураш чораларини ўз вақтида самарали қўллаш орқали МДҲ
мамлакатлари халқ хўжалигида ҳар йили 17 млн. тонна дон, 3 млн. тонна
қанд лавлаги, 10 млн. тонна картошка, 3 млн. тонна сабзавот, 1,5 млн. тонна
пахта ва бошқа маҳсулотлар сақланиб

келинмоқда. Шунинг учун

пестицидларга бўлган талаб йилдан йилга ортишига, бу эса уларнинг
турларини хилма-хил бўлиб кўплаб ишлаб чиқаришга олиб келмоқда.
Пестицидлар ҳосилдорликни оширишда самарали натижа бериши билан
бирга, уларни ножўя қўллаш натижасида инсонларни заҳарланиш ҳолатлари
ҳам учраб турибди.

Шундай пестицидлар қаторига дерозал ҳам кириб, ундан қишлоқ

хўжалигида ўсимликларни замбуруғли касалликларига қарши фунгицид
сифатида фойдаланлади.

Кимёвий номи: Метил- N(2-бензимидазолин) карбамат.
Халқаро номи: KARBENDAZIM.
Брутто-формуласи: C

9

H

9

N

3

O

2.

Пестицид гуруҳи: Фунгицид.
LD

50

:

иссиққонли ҳайвонлар учун 2000 мг/кг

Суюқланиш ҳарорати: 302-307 ºС .
Синонимлари: БМК, фундазол, бовестин, карбендазим, МБК, тузал, олгин ва
бошқалар.

Дерозал

(I)

организмга

тушганда

метаболизмга

учраб

2-аминобензимидазолга (II), сўнгра бензимидазолга (III) парчаланади.

Метаболитлари

ҳам пестицид каби замбуруғларга

қарши таъсир

кўрсатиш хусусиятига эга.

У нафақат қишлоқ хўжалиги экинларини ҳимоя қилишда, балки

ветеринария ва тиббиётда дезинфекцияловчи ҳамда дезинсекцияловчи восита
сифатида ҳам қўлланилиб келмоқда. Дерозал пестицидининг асосий таъсир


background image

4

этувчи моддаси карбендазимдан медамин номи билан гижжага қарши дори
воситаси сифатида тиббиётда қўллаш учун ишлаб чиқарилмоқда.

Унинг кенг кўламда қўлланилиши ва заҳарлилигини инобатга олиб,

пестициддан фойдаланиш вақтида маълум эҳтиёт чораларини кўриш лозим
бўлади. Адабиётларда инсонларни дерозал билан заҳарланиш ҳолатлари қайд
этилган. Аммо дерозал билан ўткир заҳарланиш ҳолатлари рўй берганда, уни
турли биологик объектлардан ажратиб олиш, ажратмаларни тозалаш ва
таҳлил қилиш, шунингдек, пестицид ва унинг метаболитларини организмда
тарқалиши

ҳамда

объектларда

сақланиш

муддатларини

ўрганишга

бағишланган чуқур изланишлар акс этган маълумотлар жуда кам. Шу
муносабат билан, дерозал ва унинг метаболитларини турли биологик
ашёлардан ажратиб олиш ва

мавжуд

таҳлил

қилиш услубларини

такомиллаштириш, ҳамда уларга таъсир этадиган омилларни ўрганиш
долзарб вазифа бўлиб, дерозал билан заҳарланиш ҳолатлари рўй берганда,
тез

малакали

тиббий

ёрдамни

аниқ

кўрсатиш

учун

суд-кимё

экспертизаларини олиб боришда муҳим аҳамият касб этади.

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.

Адабиётларда келтирилган

мавжуд маълумотлар бир тизимга келтирилмаган бўлиб, уларда таҳлил
шароитларига таъсир этадиган омиллар инобатга олинмаган ва ўрганилмаган.
Ушбу диссертация дерозал ва унинг метаболитларини кимё-токсикологик
жиҳатдан батафсил ўрганилган биринчи тугалланган илмий тадқиқот
ишидир.

Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан

боғлиқлиги.

Диссертация

иши

Тошкент

фармацевтика

институти

токсикологик кимё кафедрасининг илмий-тадқиқот ишлари режаси асосида
бажарилган.

Тадқиқот мақсади:

дерозал пестициди ва унинг метаболитларини

кимё-токсикологик жиҳатдан ўрганиш ҳамда биологик объект ва биологик
суюқликларга ишлаб чиқилган услублар асосида услубий тавсиянома ишлаб
чиқиш ва амалиётга жорий қилиш.

Тадқиқот вазифалари.

Тадқиқот мақсадини бажариш учун қуйидаги

вазифаларни амалга ошириш лозим бўлди:

– дерозал ва унинг метаболитларини мавжуд таҳлил услубларини

такомиллаштириш ва янги шароитларини ишлаб чиқиш;

– дерозал ва унинг метаболитларини

қон, пешоб, сувли муҳит,

лаборатория ҳайвонлари ички аъзоларидан ажратиб олиш шароитларини
ўрганиш ва мўътадил услубларни ишлаб чиқиш;

– юқорида келтирилган ашёлардан ажратиб олинган дерозал ва унинг

метаболитларини

таҳлил услубларини

ишлаб чиқиш ва пестицидни

аниқлашга татбиқ этиш;

– ўткир заҳарланиш ҳолатларида дерозални лаборатория ҳайвонлари

ички аъзоларига тарқалиши ва уларда тўпланишини ўрганиш;

– дерозални биологик объектларда сақланиш муддатлари ҳамда уларга

таъсир қилувчи омилларни ўрганиш;


background image

5

– олинган натижалар асосида услубий тавсиянома ва информацион хат

тайёрлаб, уни Ўзбекистон Республикаси ССВ Суд-тиббий экспертизаси Бош
бюроси ҳамда вилоятлар суд-тиббий экспертиза бюроларининг суд-кимё
бўлимлари, шунингдек,

кимё-токсикологик лабораториялар амалиётига

татбиқ этиш.

Тадқиқот объекти ва предмети.

Тадқиқот объекти бўлиб дерозал ва

унинг метаболитлари 2-аминобензимидазол ҳамда бензимидазол, биологик
объектлар (жигар, буйрак, ошқозон ва ичак) ва биологик суюқликлар (қон,
пешоб)

ишлатилди.

Тадқиқот предмети сифатида

дерозал ва унинг

метаболитларини суд-кимё объектларидан ажратиб олиш, сифат ва миқдорий
таҳлили, экстракциянинг мўътадил шароитлари, заҳарланган лаборатория
ҳайвонлари организмида тарқалиши ва сақланиш муддатларини ўрганиш
бўлди.

Тадқиқот усуллари.

Дерозал, 2-аминобензимидазол ва бензимидазолни

кимё-токсикологик жиҳатдан ўрганишда юпқа қатламли хроматография
(ЮҚХ), ультрабинафша (УБ)

спектрофотометрия,

инфрақизил (ИҚ)

спектроскопия, термодесорбцион сирт ионлашув спектроскопия (ТДСИС),
юқори самарали суюқлик хроматография (ЮССХ) усуллари қўлланилди.

Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар.

– кимё-токсикологик

таҳлиллари

учун

дерозал

ва

унинг

метаболитларининг

чинлигини аниқлаш услубларини ишлаб чиқиш

натижалари;

– биологик объектдан ажратиб олинган дерозал ва унинг метаболитлари

миқдорини аниқлаш усуллари ва амалиётга тавсия қилиш натижалари;

дерозал ва унинг метаболитларини биологик объект ва биологик

суюқликлар таркибидан экстракция қилишнинг мўътадил шароитлари;

–дерозал

ва

унинг

метаболитларини

заҳарланган

лаборатория

ҳайвонлари ички аъзоларига тарқалиши ва тўпланиши, биологик объектларда
сақланиш муддатлари ҳамда бу жараёнга таъсир этувчи омилларни ўрганиш
натижалари.

Ишнинг илмий янгилиги.

Дерозал ва унинг метаболитларини суд-кимё

экспертизаси учун кимё-токсикологик таҳлилини олиб бориш услублари
ишлаб чиқилди ва бир тизимга келтирилди.

Мавжуд таҳлил усулларининг шароитлари такомиллаштирилди, ЮССХ

усулида

дерозал

ва

унинг

метаболитларини

таҳлил

қилишда

хроматографиялаш

шароитлари

танлаб олинди

ҳамда уларни

кимё-

токсикологик объектлардан дерозални аниқлашга татбиқ этилди.

Биринчи марта дерозал ва унинг метаболитларини ТДСИС усулида

таҳлилини олиб борилди ва кимё-токсикологик объектларида синовдан
ўтказилди.

Дерозал

ва

унинг

метаболитларини

сувли

муҳитдан

органик

эритувчилар ёрдамида экстракцияланиши ва бу жараёнга рН муҳити,
электролитлар таъсири, экстракция

сони каби

омиллар ўрганилди.

Изланишлар натижаси бўйича дерозал, унинг метаболитларини биологик
объект ва биологик суюқликлардан ажратиб олишда қўлланилди.


background image

6

Биринчи марта

дерозал ва унинг метаболитларини

заҳарланган

лаборатория ҳайвонлари ички аъзоларига тарқалиши, тўпланиши ва уларни
биологик объектларда сақланиши ҳамда бу жараёнга таъсир қилувчи
омиллари изчил ўрганилди.

Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.

Дерозал ва

унинг метаболитларини хроматография ва УБ-спектрофотометрия, ТДСИС
усулларида таҳлил қилишнинг мўътадил шароитлари ишлаб чиқилди ҳамда
улар кимё-токсикологик объектлар таркибидан ажратиб олинган пестицидни
аниқлашга татбиқ этилди.

Дерозал билан ўткир заҳарланиш ҳолатлари рўй берганда беморларнинг

биологик суюқликлари (қон, пешоб) таркибидан пестицидни ажратиб олиш
ҳамда таҳлил қилишнинг тезкор услублари ишлаб чиқилди. Мазкур услублар
асосида пестицидни қисқа вақтда аниқлаб, заҳарланган беморларга тез
тиббий ёрдам кўрсатишга имкон беради.

Дерозал

билан

заҳарланган

тажриба

ҳайвонларида

ўтказилган

тадқиқотлар натижасида унинг кўп миқдорда қора талоқ, юрак, қон ва
пешобда тўпланиши аниқланди. Бу эса дерозал билан заҳарланиш содир
бўлганда

кимё-токсикологик

таҳлил

учун

заҳарланган

одам

ички

аъзоларидан қайси бирини юбориш масаласини ойдинлаштиради. Дерозални
кимё-токсикологик объектларда этил спирти билан консервациялашда 120
кунгача сақланиш муддатида аниқланиши таҳлил натижаларининг аниқ
бўлишига хизмат қилади.

Ишлаб чиқилган таҳлил услублари асосида “Биологик объект ва

биологик суюқликлардан дерозал пестицидини ажратиб олиш ва таҳлил
қилиш” мавзусидаги услубий тавсиянома тайёрланди. Ушбу тавсиянома
Ўзбекистон Республикаси ССВ томонидан тасдиқланди ва амалиётда қўллаш
учун рухсат этилди.

Натижаларининг жорий қилиниши.

Ўзбекистон Республикаси ССВ

томонидан амалиёт учун рухсат этилган “Биологик объект ва биологик
суюқликлардан дерозал пестицидини ажратиб олиш ва таҳлил қилиш”
мавзусидаги услубий тавсиянома (Тошкент фармацевтика институти Илмий
Кенгашининг 2011 йил 10 майдаги 10-сонли баённома) Ўзбекистон
Республикаси ССВ Суд-тиббий экспертиза Бош бюросига (далолатнома
09.11.2011 й.), Тошкент шаҳар суд-тиббий экспертиза бюроси (далолатнома
09.11.2011 й.), Тошкент вилояти суд-тиббий экспертиза бюроси (далолатнома
10.10.2011 й.) ва вилоятлар суд-тиббий экспертиза бюролари суд-кимё
бўлимлари

(далолатнома

17.02.2012й.),

Тошкент

фармацевтика

институтининг токсикологик кимё кафедрасида фармацевтика, касбий
таълим ва клиник фармация йўналиши талабаларнинг ўқув жараёнида
қўллашга татбиқ этилди (далолатнома 20.02.2012 й.).

Мазкур услубий тавсиянома дерозал билан заҳарланишлар рўй берганда

уни биологик объект ва биологик суюқликлардан дерозал пестицидини
ажратиб олиш ва таҳлил

қилиш усули суд кимёгарларини экспертиза

жараёнида аниқ натижага эришишга ёрдам беради.


background image

7

Ишнинг муҳокамаси.

Диссертация ишининг асосий мазмуни қуйидаги

илмий

анжуманларда

муҳокама

қилинган:

Тошкент

фармацевтика

институтининг “Фармацияда таълим, фан ва ишлаб чиқариш интеграцияси”
мавзусидаги илмий-амалий анжуманларида (Тошкент, 2009, 2010, 2011), С.Д.
Асфендияров номидаги Қозоғистон миллий тиббиёт университетининг
“Фармация:

Современное

состояние,

достижение

и

перспективы”

мавзусидаги илмий-амалий анжуманида (Алматы, 2010),

ЎзР Адлия

вазирлиги қошидаги Ўз ССВ Суд-тиббий экспертизаси Бош бюросининг
“Ўзбекистонда

суд-тиббий

хизматни

такомиллаштиришнинг

долзарб

масалалари” мавзусидаги илмий-амалий анжуманида (Тошкент, 2011й.),
Ҳ. Сулаймонова номидаги Республика

Суд

экспертиза марказининг

“Қонунийликни таъминлашда суд экспертизасининг ўрни” мавзусидаги
Республика идоралараро

илмий-амалий анжуманида (Тошкент, 2011),

Тошкент фармацевтика институти Ихтисослашган кенгаш илмий семинарида
(2011 йил 24 декабрь 16-сонли баённома) муҳокама этилган.

Натижаларнинг чоп

этилганлиги.

Диссертация иши бўйича 18 та

илмий иш чоп этилган: 5 та илмий мақола, 11 та маъруза тезислари, 1 та
услубий тавсиянома ва 1 та информацион хат.

Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.

Диссертация олти бобдан

иборат бўлиб, 124 бет компьютер матни кўринишида ёзилган. Унда кириш,
адабиётлар шархи, тажриба қисми, умумий хулосалар келтирилган бўлиб, 34
та жадвал ва 33та расм билан расмийлаштирилган. Фойдаланилган
адабиётлар рўйхати 152 та манбъани ўз ичига олган; иловада расмий
ҳужжатлар келтирилган.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Диссертацияни

кириш

қисмида танланган мавзу, ишнинг мақсад ва

вазифалари ёритилган, тадқиқот объекти, усуллари, ишнинг илмий янгилиги,
илмий ва амалий аҳамияти, натижаларнинг жорий қилиниши, ишнинг
муҳокама қилинганлиги ва ҳимояга олиб чиқиладиган асосий ҳолатлари
ифода этилган.

Биринчи боб

да дерозал, унинг метаболитлари 2-аминобензимидазол ва

бензимидазолни физик-кимёвий хоссалари, пестициднинг қўлланилиши,
токсикологик аҳамияти ва метаболизми ҳақида маълумотлар келтирилган.
Адабиётларда дерозални турли атроф-муҳит объектларидан ажратиб олиш ва
унинг таҳлил

этиш

усуллари

келтирилган,

лекин

кимё-токсикологик

текширувлар учун яроқли бўлган услублар тавсия этилмаганлиги яққол
намоён бўлди. Шу муносабат билан, дерозал ва унинг метаболитларини
турли биологик объектлардан ажратиб олиш, мўътадил таҳлил шароитларини
ва таҳлил усулларини ишлаб чиқиш асосий мақсад қилиб олинган.

Иккинчи боб

да дерозал, 2-аминобензимидазол ва бензимидазолни

ЮҚХ,

УБ-спектрофотометрия,

ИҚ-спектроскопия,

ТДСИС,

ЮССХ

усулларида таҳлил қилишнинг мўътадил шароитлари ишлаб чиқиш ҳамда


background image

8

уларни

кимё-токсикологик

объектлардан ажратиб олинган моддани

аниқлашга татбиқ этиш борасидаги тадқиқотлар баён этилган.

ЮҚХ усулида дерозал таҳлилида бир неча органик эритувчилар ва

уларнинг

аралашмаларида

дерозални

хроматографик

тақсимланиши

ўрганилди. Дерозални ЮҚХ усулида таҳлил қилишнинг қуйидаги мўътадил
шароитлари

ишлаб

чиқилди.

Бунда

дерозал

“Силуфол

УБ

254”

хроматографик пластинкада хлороформ-этил спирти-чумоли кислота (8:1:1)
сақлаган системада Rf=0,66-0,68 оралиғида доғ ҳосил қилди. Ишлаб
чиқилган ЮҚХ услубни

2-аминобензимидазол ва бензимидазолни таҳлил

қилишда қўллаб кўрилди ва мос равишда

Rf = 0,39-0,41, Rf = 0,30-0,32

оралиғида доғ ҳосил бўлиши аниқланди. Синаб кўрилган реагентлар орасида
дерозал ва унинг метаболитларини хроматограммада жойлашган ўрнини
аниқлаш учун УБ нури ва Драгендорф (Мунье бўйича модификацияланган)
реактиви

танлаб олинди. Уларнинг моддага нисбатан сезгирлиги 1,0 мкг

ташкил этди. Ишлаб чиқилган таҳлил услублари биологик объектдан
ажратиб олинган моддаларни аниқлашда яроқлилиги ўрганилди ва улар
ижобий натижа берди. Таҳлил натижалари 1-жадвалда келтирилган.

1 – жадвал

Дерозал ва унинг метаболитларини ЮҚХ таҳлил усулини

ишлаб чиқиш натижалари

Модда номи

ЮҚХ таҳлилида қўлланилган

сорбентлар ва олинган Rf қийматлар

Драген-

дорф

реактиви

Силуфол

УБ – 254

силикагел

алюминий

оксид

Дерозал

0,66-0,68

0,58-0,60

0,78-0,80

оч

зарғалдоқ

ранг

2-амино-
бензимидазол

0,39-0,41

0,37-0,39

0,56-0,58

оч пушти

ранг

Бензимидазол

0,30-0,32

0,28-0,30

0,47-0,49

пушти

бинафша

ранг

Система:

хлороформ - этил спирти - чумоли кислота (8:1:1)

Дерозал,

2-аминобензимидазол

ва

бензимидазолни

УБ-

спектрофотометрия усулида таҳлил қилиш шароитлари ишлаб чиқилди. Унда
дерозал, 2-аминобензимидазол, бензимидазолни 0,1 М хлорид кислотадаги
эритмаларини УБ-нур соҳасидаги тўлқин узунлигида энг юқори нур ютиш
кўрсаткичлари дерозал учун 281 нм, 2-аминобензимидазол учун

274 нм,

бензимидазол учун эса 267 ва 273 нм эканлиги аниқланди.

Дерозал, 2-аминобензимидазол ва бензимидазолни сифатини аниқлаш

учун ИҚ-спектроскопик усулда таҳлил қилинди. Дерозалнинг ИҚ-спектрида
қуйидаги характерли ютилиш чизиқлари 2878 см

-1

(СН

2

), 1630 см

-1

(СО-NH-R), 1224, 1194 см

-1

(С-N), 1286 см

-1

(С(Ас)–N) функционал гуруҳга

тегишли эканлигини кўрсатди. 2-аминобензимидазол ва бензимидазолда эса


background image

9

айрим функционал гуруҳларга хос ютилиш чизиқлари намоён бўлмади.
Таҳлил натижалари 2-жадвалда келтирилган.

2 – жадвал

Дерозал ва унинг метаболитларини ИҚ- спектроскопия

таҳлил усулини ўрганиш натижалари

Кимёвий

бирикма

Тебраниш тури

v

(NH

2

)

v

(NH)

δ

(NH)

v

(С-Н)

v

(СН

2

)

v

СО-
NH-R

v

C=N

v

C-N

v

C(Ac)
-N

v

C-O

1,2-
икки-
ламчи
арома-
тик
ҳалқа

Дерозал

-

3320

1524

3058

2878

1630

1592

1224
1194

1286

1267

1919
1872
1761

742

2-аминобенз-
имидазол

3327

3315

1480

3054
3090

-

-

1564

-

-

1269

1919
1872
1761

742
728

Бензимида-

зол

-

-

1477

2859
2790

-

-

1587

-

-

1245

1933
1896
1770

745

Сўнгра биологик объектлардан ажратиб олинган ва хроматографик

усулда тозаланган дерозал ва унинг метаболитларининг ИҚ-спектрлари
олинди ва спектрлар ютилиш чизиқларининг сони, интенсивлиги ва умумий
кўриниши

дерозал

ва

унинг

метаболитлари

стандарт

намуналари

спектрларига мос келиши аниқланди.

Дерозал ва унинг метаболитларини аниқлаш учун биринчи марта

ТДСИС

усули

ПИИ-Н-С

“Искович-1”

индикатори ёрдамида

таҳлили

ўрганилди.

Бу усулнинг моҳияти,

биологик

объектлардан олинган

ажралмалардаги

изланаётган

модда

молекулаларини

ҳарорати

дастурлаштирилган йўсинда буғлатиш ва уларнинг сирт ионлашув
детекторида термодесорбцион спектрлар кўринишида қайд қилинишидан
иборатдир. Моддаларнинг сифатини аниқлаш (стандарт усули) эффектив
десорбция ҳароратлари бўйича амалга оширилди.

Тадқиқотлар шуни

кўрсатдики, термодесорбцион сирт ионлашув

спектрда дерозалнинг ~179±15°С ва ~227±10°С ларда, 2-аминобензимида-
золнинг

~

172±15°С да, бензимидазолнинг ~115±15°С ва ~222±10°С ларда

чизиқли чўққилар пайдо бўлиши аниқлаб олинди. Олинган термодесорбцион
спектрларни компьютернинг маълумотлар банкига уни эталон спектр
сифатида ёзиб қўйилди. Биологик объектдан ажратиб олинган эритмадаги
моддани

аниқлашда

олинган спектрни компьютернинг маълумотлар

банкидаги эталон спектр билан таққослаш ёрдамида бажарилди (1- расм).


background image

10

1-расм. Дерозалнинг ТДСИ спектрлари: 1-дерозалнинг ишчи

стандарт намунаси, 2- қондан ажратиб олинган дерозал

Дерозал, 2-аминобензимидазол ва бензимидазолни ЮССХ усули турли

шароитларда

таҳлил

қилинди.

Ўрганилган

таҳлил

шароитларидан

изланишлар учун энг мўътадили танлаб олинди ( 3-жадвал).

Учинчи таҳлил шароити:

Германиянинг “Agilent Technologies” корхонасида

ишлаб чиқарилган “Agilent 1200 series” русумли юқори самарали суюқлик
хроматографи, - хроматографик колонка; ўлчамлари 4,6х150 мм, сорбент
Zorbax Eclipse ХDВ С-18, заррача ўлчами - 5 мкм, детекциялаш 210 нм
тўлқин узунлиги, мобил фаза: фосфат кислотаси-метанол-ацетонитрил
(70:15:15), аммиак эритмаси ёрдамида рН=6,0 келтирилган; элюент оқими
тезлиги - 1мл/дақ., колонка ҳарорати - хона ҳароратига тенг, таҳлил
давомийлиги - 10 дақиқа ( 3-жадвал ва 2-расм).

3 – жадвал

Танланган хроматографик таҳлил шароитларда дерозал

пестициди ва унинг метаболитларининг ушланиш кўрсаткичлари

Модда номи

Ушланиш вақти, дақиқа

1-таҳлил
шароити

2-таҳлил
шароити

3- таҳлил

шароити

1

Дерозал

3,125

9,856

6,410

2

2-аминобензимидазол

0,988

2,941

2,855

3

Бензимидазол

1,698

5,767

4,105

m i n

0

1

2

3

4

5

6

7

m A U

0

1 0

2 0

3 0

4 0

5 0

6 0

7 0

V W D 1 A , W a v e le n g t h = 2 1 0 n m (U S M O N A L I E V A \ D E R O S A L 0 0 0 0 5 8 . D )

2

.2

2

0

3

.4

2

8

5

.3

8

6

d

e

ro

s

a

l

b

e

n

z

o

m

e

d

a

s

o

l

2

-a

m

in

o

b

e

n

z

o

m

e

d

a

s

o

l

2-расм. Дерозал ва унинг метаболитларини ЮССХ усулида

учинчи таҳлил шароитида олинган хроматограммаси


background image

11

3-жадвал ва 2-расмда келтирилган натижалардан кўриниб турибдики,

тавсия

этилаётган

шароитларда

дерозал

ва

унинг

метаболитлари

2-аминобензимидазол, бензимидазол бирга бўлган тақдирда ҳам уларни
аниқлаш мумкин.

Олинган таҳлил натижаларини биологик объектлар таркибидаги дерозал

ва унинг метаболитларини аниқлашда қўллаш мумкин (3-расм).

m in

0

1

2

3

4

5

6

7

m A U

0

20

40

60

80

1 00

1 20

VW D1 A , Wa ve le ngth =25 4 nm (U SMON ALIEVA \DER OZAL 000 013. D)

2

.8

7

8

6

.4

1

3

N.1

3-расм.

Биологик

объектдан

ажратиб

олинган

дерозал

ва

2-аминобензимидазолни

ЮССХ

усулида

олинган

хроматограммаси

Учинчи боб

да дерозал ва унинг метаболитларини миқдорини аниқлашга

тегишли

тажриба

натижалари

келтирилган

бўлиб,

унда

УБ-

спектрофотометрия, ТДСИС ва ЮССХ усуллари тавсия этилган. Мазкур
усуллар ёрдамида биологик объектларнинг таркибидаги моддаларни таҳлил
қилишда қўлланилган ва улар ёрдамида олинган натижалар етарлича
аниқликка эга эканлиги кўрсатилган

.

Дерозал,

2-аминобензимидазол

ва

бензимидазолни

УБ-

спектрофотометрия усулида миқдорий таҳлил қилиш шароитлари ўрганилди.
Уларни УБ-нур соҳасидаги юқори нур ютиш тўлқин узунликларида
солиштирма ва моляр нур ютиш кўрсаткичларининг ўртача қийматлари мос
равишда 424,5 ва 8119,4,

1111,32 ва 14813,3,

1295,8

ҳамда 15308,7

қийматларни

ташкил

қилди.

Дерозал,

2-аминобензимидазол

ва

бензимидазолни

миқдорий

таҳлили

калибрланган

чизмаси

орқали

ҳисобланди (4 расм).

4- расм. Дерозал (1), 2-аминобензимидазол (2) ва бензимидазол (3)

оптик зичлигининг концентрацияга боғлиқлик чизмаси


background image

12

ТДСИС

усулида

дерозални миқдорий таҳлили

стандарт намуна

эритмалари асосида тузилган калибрлаш чизмаси (~179±15

о

С даги чўққилари

ҳисобига) асосида, 2-аминобензимидазол ва бензимидазолни миқдорий
таҳлили ҳам стандарт намуна эритмалари асосида тузилган калибрлаш
чизмаси (

~

172±15°С ва ~222±10°С даги чўққилари ҳисобига) асосида

аниқланди.

Натижада ТДСИС усулида аниқлашларнинг чизиқли диапазони 1–100 нг

оралиғида дерозал учун сезгирлик 0,5 нг, 2-аминобензимидазол учун
чизиқлилик диапазони 50–200 нг ва сезгирлик 0,5 нг, бензимидазол учун эса
чизиқлилик диапазони 100–400 нг ва сезгирлик 0,8 нг ташкил қилди.

ЮССХ усулида миқдорий таҳлил қилиш шароитлари ўрганилди. Ишлаб

чиқилган усулнинг дерозал учун чизиқлилик диапазони 8–64 нг ва сезгирлик
2 нг, 2-аминобензимидазол ва бензимидазоллар учун чизиқлилик диапазони
20-100 нг, усулнинг сезгирлиги эса 2-аминобензимидазол учун 4 нг,
бензимидазол учун 5 нг ташкил этди.

Тўртинчи боб

да сувли аралашма (муҳит) таркибидан дерозални ва

унинг метаболитларини ажратиб олишда таъсир этувчи омиллар: органик
эритувчилар табиати, эритманинг рН кўрсаткичи, экстракция сони,
электролитларнинг таъсири ўрганилди.

Бунда

эритма

муҳитнинг рН

кўрсаткичи

9,18

бўлганда

экстрагент

сифатида

хлороформдан

фойдаланилганда ва экстракция сони уч мартага етказилганда дерозални
97,80%, 2-аминобензимидазолни 96,20%, бензимидазолни 95,70% миқдорда
экстракция қилиб олиш мумкинлиги аниқланди. Таҳлил натижалари 5-расмда
келтирилган.

5-расм

.

Сувли муҳитдан дерозалнинг қолдиқ миқдорини

экстракциялашга

органик

эритувчи

ва

рН

кўрсаткичининг таъсирини ўрганиш

Ушбу бобда биосуюқликлардан (қон,

пешоб) дерозал

ва

унинг

метаболитларини ажратиб олишда сувли қатламдан экстракция қилиш

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9 10 11 12 13 14

рН

%

хлороф орм

диэтил эф ири

толуол

бензол


background image

13

шароитларидан фойдаланилиб, таҳлил олиб борилди. Бунда дерозални модел
объектлар: қондан 47,56%, пешобдан 64,18%, 2-аминобензимидазолни
қондан 45,54%, пешобдан 53,89% ва бензимидазолни қондан 42,42%,
пешобдан 52,07% миқдорида ажратиб олинди (4 ва 5-жадвал).

4 – жадвал

Дерозал ва метаболитларини қондан экстракциялаб

олиш натижалари (5 мл қонга 1 мг модда қўшилган)

*

Қўшилган

модда

номи

Аниқланган

миқдор

Метрологик таҳлил

натижалари

мг

%

Дерозал

0,474
0,485
0,467
0,491
0,459

47,41
48,56
46,75
49,18
45,94

Х

ўр

=47,56 S

2

=1,823

S=1,350

S

x

=0,603

∆Х=3,753 Х

ўр

=1,678

E=7,89%

E

ўр

=3,53%

2-аминобенз-

имидазол

0,439
0,464
0,472
0,452
0,448

43,96
46,41
47,22
45,28
44,87

Х

ўр

=45,54 S

2

=1,783

S=1,335 S

x

=0,597

∆Х=3,712 ∆Х

ўр

=1,660

E=8,15% E

ўр

=3,64%

Бензимидазол

0,416
0,408
0,433
0,422
0,441

41,62
40,84
43,31
42,23
44,10

Х

ўр

=42,42 S

2

=1,782

S=1,334 S

x

=0,597

∆Х=3,711

∆Х

ўр

=1,659

E=8,74% E

ўр

=3,91%

5 – жадвал

Дерозал ва метаболитларини пешобдан экстракциялаб

олиш натижалари ( 25 мл пешобга 1 мг модда қўшилган)

Қўшилган

модда номи

Аниқланган

миқдор

Метрологик таҳлил

натижалари

мг

%

Дерозал

0,642
0,663
0,637
0,646
0,619

64,24
66,36
63,73
64,65
61,92

Х

ўр

=64,18 S

2

=2,578

S=1,603

S

x

=0,717

∆Х=4,458 ∆Х

ўр

=1,993

E=6,94%

E

ўр

=3,11%

2- аминобенз-
имидазол

0,588
0,574
0,596
0,587
0,568

58,85
57,43
59,66
58,72
56,81

Х

ўр

=53,89 S

2

=1,795

S=1,339

S

x

=0,599

∆Х=3,724 ∆Х

ўр

=1,665

E=6,91% E

ўр

=3,10%

Бензимидазол

0,514
0,506
0,526
0,538
0,517

51,46
50,67
52,62
53,85
51,77

Х

ўр

=52,07 S

2

=1,473

S=1,213

S

x

=0,542

∆Х=3,374 ∆Х

ўр

=1,509

E=6,47% E

ўр

=2,89%


background image

14

Бешинчи боб

дерозал ва унинг метаболитларини турли биологик

объектлардан ажратиб олиш масаласига боғлик бўлган тажрибаларни олиб
боришга бағишланган. Биологик объектлардан дерозални ажратиб олишда
органик заҳарларни ажратиб олишда суд-кимё амалиётида ишлатиладиган
умумий усуллар (оксалат кислота ёрдамида нордонлаштирилган сув, 0,02М
сульфат кислота ёрдамида нордонлаштирилган сув ва оксалат кислота
ёрдамида нордонлаштирилган спирт) усулларида қиёсий ўрганилди. Таҳлил
натижалари 6-жадвалда келтирилган.

6 – жадвал

Дерозални биологик объект таркибидан умумий усулларда

ажратиб олиш натижалари* (n=5)

Усуллар

Аниқланган

миқдор %

Метрологик таҳлил

натижалари

оксалат кислота

ёрдамида

нордонлаштирилган

сув усули

5,79-6,38

Х

ўр

=6,10

S

2

=0,050

S=0,225

S

x

=0,101

∆Х=0,646

∆Х

ўр

=0,280

E=10,340%

E

ўр

=4,624%

0,02М сульфат

кислота ёрдамида

нордонлаштирилган

сув усули

25,29-28,08

Х

ўр

=26,770 S

2

=1,198

S=1,094 S

x

=0,48

∆Х=3,043

∆Х

ўр

=1,361

E=11,360% E

ўр

=5,080%

оксалат кислота

ёрдамида

нордонлаштирилган

спирт усули

11,58-12,70

Х

ўр

=12,15

S

2

=0,254

S=0,504

S

x

=0,225

∆Х=1,403

∆Х

ўр

=0,627

E=11,545% E

ўр

=5,163%

*50 г биологик объектга (жигар) 5,0 мг модда қўшилган

Умумий

усулларда

биологик

объектлардан

дерозал

ва

унинг

метаболитларини биргаликда бўлган тақдирда етарли миқдорда ажратиб
олиш имкони бўлмади.

Шу сабабдан биологик объект таркибидаги дерозал ва унинг

метаболитларини такомиллаштирилган усулда ажратиб олишни ишлаб
чиқилди. Дерозални биологик объектлар таркибидан ажратиб олишда
биологик объект 0,1 М хлорид кислота ёрдамида нордонлаштирилиб,
бўктирилди ва ажратиб олинди. Олинган ажратмадан дерозални органик
эритувчи хлороформда

экстракциялаб олинди.

Экстракция жараёнида

ажратмаларни оқсил моддалардан тозалашда дерозал бензолда қийин
эриганлиги сабабли, ундан фойдаланилди. Қуйида дерозал пестицидини
ажратиб олиш чизмаси ва таҳлил натижалари келтирилган (6-расм ва
7-жадвал).


background image

15

6-расм. Дерозал ва унинг метаболитларини биологик объектлардан

такомиллаштирилган усулда ажратиб олиш чизмаси

Биологик объект

0,1 М хлорид кислотаси билан бўктириш (3 марта)

Фильтрлаш ва центрифугалаш

Бензол билан экстракциялаш (тозалаш)

Бензол

қатламини

ажратиш

Сувли қатламни ишқорий муҳит (рН 8-9)га

келтириш

Хлороформ билан 3 марта экстракциялаш

Хлороформли экстрактларни буғлатиш

Қолдиқни ЮҚХ усулида тозалаш

Дерозални элюация қилиш

Сифат таҳлили

Миқдорий таҳлил

Спектрофотометрия

Юпка қатламли

хроматография

ЮССХ усули

Спектрофотометрия

ИҚ - спектроскопия

ЮССХ усули

ТДСИС усули