ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖАҲОН ТИЛЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК37;370;372;57.026
ИСАКУЛОВА Нилуфар Жаникуловна
УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА ЎҚУВЧИЛАРГА ФАНЛАРАРО
ЭКОЛОГИК ТАРБИЯ БЕРИШ НАЗАРИЯСИ ВА АМАЛИЁТИ
(умумий ўрта таълим ва педагогика коллежининг «Бошланғич таълим»
йўналиши мисолида)
13.00.01 – Педагогика назарияси ва тарихи
Педагогика фанлари доктори илмий даражасини олиш учун тақдим этилган
диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент – 2012
2
Иш Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими кадрлари малакасини
ошириш ва уларни қайта тайёрлаш институтида бажарилган.
Илмий маслаҳатчи
–
педагогика фанлари доктори, профессор
Маҳмудов Юсуп Ғаниевич
Расмий оппонентлар:
–
педагогика фанлари доктори, профессор
Джураев Рисбой Ҳайдарович
,
–
педагогика фанлари доктори, профессор
Шарипова Диляра Джуманиёзова,
–
биология фанлари доктори, профессор
Норбоев Норали Норбоевич
Етакчи ташкилот
–
Бухоро давлат университети
Ҳимоя 2012 йил «___» ______________куни соат 14
00
да Ўзбекистон
давлат жаҳон тиллари университети ҳузуридаги К.067.44.03 рақамли
Бирлашган ихтисослашган кенгаш йиғилишида бўлиб ўтади.
Манзил: 100138, Тошкент, Кичик ҳалқа йўли кўчаси, Г-9 «а» мавзеси,
21-а. Тел.: (+99871) 275-77-95.
Диссертация билан Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети
Ахборот-ресурс марказида танишиш мумкин (100138, Тошкент, Кичик ҳалқа
йўли кўчаси, Г-9 «а» мавзеси, 21-а. Тел.: +99871275-77-95).
Автореферат 2012 йил «____» ____________ да тарқатилди.
Бирлашган ихтисослашган
кенгаш илмий котиби
педагогика фанлари номзоди, доцент К.Н.Набиева
3
1.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Мустақил Ўзбекистон Республикасининг
ижтимоий, иқтисодий ҳамда сиёсий ривожи жамиятда экологик маънавиятни
шакллантириш билан ҳам чамбарчас боғлиқ. Зеро, экологик тарбия
имкониятлари даражаси қанчалик юқори бўлса, келажакдаги амалий ишлар
кўлами самарали бўлади. Халқимизнинг моддий фаровонлиги ва турмуш
даражасини яхшилаш, атроф муҳитни муҳофаза қилиш мамлакатимизда
умумхалқ ишига айланган.
Инсонлар экологик тарбияси бугунги куннинг муҳим ва долзарб
муаммоси эканлигини таъкидлаб, Ўзбекистон Республикаси Президенти
И.А.Каримов бундай деган эди: «Миллий хавфсизликка қарши яширин
таҳдидларни кўриб чиқар эканмиз, экологик хавфсизлик ва атроф-муҳитни
муҳофаза қилиш муаммоси алоҳида эътиборга моликдир»
1
.
Конституциямиз ва қонунларимиз экологик танглик таҳдидини барҳам
топтириш, унинг олдини олиш чора-тадбирларига қаратилган бўлиб, мазмун
моҳиятида инсоннинг экологик тарбияси устувор йўналиш ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг ХI боб 50-моддасида
«Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга
мажбурдирлар», ХII боб 54-моддасида «Мулкдор мулкига ўз хоҳишича
эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Мулкдан
фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик
шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган
манфаатларини бузмаслиги шарт», шунингдек, 55-моддасида «Ер, ер ости
бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий захиралар
умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат
муҳофазасидадир»
2
деб кўрсатилиши барча фуқароларга мажбурият юклаб
қўйди.
Табиат ва жамият тараққиёти қонуниятлари тўғрисидаги экологияга оид
билимларни ўзлаштиришда ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
беришни узлуксиз таълим жараёнида олиб бориш мақсадга мувофиқ.
Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
беришда табиат ва унинг олдидаги онгли муносабатларга таянилади.
Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»да
узлуксиз таълимни ислоҳ қилиш йўналишларида «таълимнинг барча
даражаларида таълим олувчиларнинг ҳуқуқий, иқтисодий, экологик ва
санитария-гигиена таълими ҳамда тарбиясини такомиллаштириш»
3
деб
белгилаб берилгани бошланғич, умумий ўрта ҳамда ўрта махсус, касб-ҳунар
таълими ўқувчиларига фанлараро экологик тарбия бериш имконини беради.
1
Каримов И.А.. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва
тараққиёт кафолатлари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б. 110.
2
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. – Тошкент: Ўзбекистон, 1993. – Б.23-25.
3
Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори . – Тошкент: Ўзбекистон, 1997. – Б.45.
4
Танлаган тадқиқот мавзусининг долзарблиги қуйидагиларда ўз
ифодасини топади:
Биринчидан
, ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш
эҳтиёжининг узлуксиз таълим билан узвийлиги.
Иккинчидан
, узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро
экологик
тарбия
беришга
оид
муаммоларнинг
тизимли
тадқиқ
этилмаганлиги.
Учинчидан
, ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришнинг
ўқувчиларнинг хулқ-атвори, фикрлари ҳамда муносабат кўрсаткичлари
ёрдамида эмпирик ўрганишнинг етарли даражада эмаслиги.
Тўртинчидан
, бошланғич, умумий ўрта, ўрта махсус, касб-ҳунар
таълимининг узвийлигини таъминлаган ҳолда, ўқувчиларга фанлараро
экологик тарбия беришнинг илмий-услубий жиҳатдан асосланмаганлиги.
Бешинчидан
, узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро
экологик тарбия бериш юзасидан амалий-услубий тавсия ва хулосаларнинг
ишлаб чиқилмаганлиги.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Кўп сонли тадқиқотчилар
экологиянинг турли муаммоларига бағишланган тадқиқот ишларини олиб
борганлар. Мазкур тадқиқот ишларида экологияга оид муаммолар турли
аспектларда, яъни ижтимоий-фалсафий, сиёсий, ҳуқуқий, маънавий,
иқтисодий, педагогик, психологик, халқ донишмандлигининг назарий-
методологик ҳамда диний нуқтаи назарлар контекстида таҳлил этилган.
Илмий тадқиқот жараёнида муаммо қуйидагича таҳлил этилди:
– экологияга оид муаммоларни турли жиҳатдан ўрганиб чиқилди;
– узлуксиз таълим жараёнида экологик тарбия бериш муаммолари
таҳлил қилинди;
– фанлараро алоқадорлик ҳолати баҳоланди.
Экологияга оид муаммолар аксарият манбаларда ижтимоий-фалсафий,
сиёсий, ҳуқуқий жиҳатлардан таҳлил қилинган.
Экологиянинг ижтимоий-
фалсафий муаммоларини С.Мамашокиров, Б.Зиёмуҳамедов, М.Исмоилов,
Қ.Абирқулов,
Ю.Шодиметов,
Ҳ.Саломовалар
ҳамда
Ўзбекистон
Республикасида сиёсий экология масалаларини Г.Абдуллаева, М.Боходиров,
И.Сизовалар таҳлил қилганлар. В.Катасановнинг «Великая держава или
экологическая колония?» асарида экологик муаммоларнинг келиб чиқиш
сабаблари ҳақида таҳлилий маълумотлар, Р.Маматқулов асарларида халқ
донишмандчилигининг назарий методологик манбалари экология нуқтаи
назаридан ўрганилган. Экологиянинг ҳуқуқий асосларини Ж.Холмўминов,
Д.Арипов ва И.Мамарайимовлар таҳлил қилганлар. Н.Аимбетов мураккаб
экологик шароитда ижтимоий-иқтисодий жараёнларни Қорақалпоғистон
Республикаси мисолида моделлаштиришни, Б.Атаниязов эса Ўзбекистоннинг
ер унумдорлиги асосида экологик иқтисодий тизимни ривожлантиришни
бошқариш билан боғлиқ тадқиқот ишларини олиб борганлар. Дж.Голднинг
«Основы педагогической географии» асарида экопсихология ҳақида
5
маълумот берилган.
Узлуксиз таълим жараёнида экологик тарбияга оид муаммолар юзасидан
ҳам қатор тадқиқотлар ўтказилган. Мактабгача таълим жараёнида экологик
тарбиялаш масалаларини Д.Бобоева, Н.Равшанова, М.Халилова, К.Назаров,
А.Юсупова,
Г.Комилова
ва
Л.Шоносировалар
таҳлил
қилганлар.
Тадқиқотчилардан Е.Крюкова, Н.Ашурова, М.Раҳимқулова, И.Макухина,
Ш.Мирзаахмедова,
Г.Эштурдиева,
Г.Султонова,
В.Несгорова
ва
М.Юлдашевлар бошланғич таълимда экологик тарбиялашга оид илмий
тадқиқот ишларини олиб борганлар. Умумий ўрта таълимда И.Зверев,
Е.Лернер, А.Захлебний, М.Ҳошимова, Э.Турдиқулов, Ш.Авазов, А.Ҳаитов,
Н.Нишонова, В.Сатторов, Г.Огородников, М.Нишонбоева, П.Куликова,
А.Хожамбердиев, А.Ўразалиев, Т.Кучер, М.Гильденков ва Б.Қултураевлар
аниқ ҳамда табиий фанларни ўрганиш жараёнида экологик тарбиялаш
масалаларига
бағишланган
тадқиқот
ишларини
олиб
борганлар.
М.Ибодуллаева Ўзбекистон ҳайвонот оламини ўрганиш орқали ўсмирларни
эстетик-экологик тарбиялашни, О.Т.Абдиева «Ботаника» фанини ўқитиш
жараёнида экологик мазмундаги мустақил иш топшириқларни бажаришда
ўқувчиларда ижодий фаолликнинг шаклланишини ўрганганлар. Шунингдек,
экологик таълимнинг долзарб муаммолари ва уларни ҳал этишлари йўллари
юзасидан
Р.Ҳ.Джураев,
Э.О.Турдиқуловлар
томонидан
ўз
фикр-
мулоҳазалари тавсия қилинган. Ф.Жуманова, Н.Эгамбердиева, И.Мислибоев
ва М.Назаровларнинг ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари
ўқувчиларини экологик тарбиялаш масалаларига оид тадқиқот ишлари
мавжуд. Н.Бозорова талабаларда экологик маданиятни шакллантиришнинг
илмий-педагогик жиҳатларини, Ю.Каримов экологик таълимни физика
ўқитиш мисолида, А.Маликова педагогика олий таълим муассасалари
талабаларида
биология
фанини
ўқитишда
экологик
маданиятни
шакллантириш масалаларини, Ш.Абдуқосимов мустақиллик шароитида
талабаларнинг экологик онги билан боғлиқ муаммолари билан боғлиқ
тадқиқот ишларини олиб борганлар. А.Р.Мелибоев малака ошириш
жараёнида бошланғич синф ўқитувчиларини ўқувчиларга экологик таълим
беришга тайёрлашнинг педагогик шарт-шароитларини таҳлил қилган.
Ш.Мажитова
бўлажак
ўқитувчилар
касбий
тайёргарлигини
«Педагогика» ва «Экология» ўқув курсларини ўқитиш мисолида
ривожлантиришнинг педагогик асосларини, А.Шамшетова ўқитувчи
экологик онгини шакллантиришнинг психологик хусусиятларини, яъни
турли фан ўқитувчиларнинг табиатга жадаллиги кўрсаткичларини,
М.Алиқулова
бўлажак
ўқитувчиларда
экологик
маданиятни
шакллантиришни таҳлил қилган. П.Берданова тадқиқот ишида қорақалпоқ
оилаларида болалар экологик маданиятини шакллантиришнинг педагогик
асосларини ўсмирлар мисолида ўрганган.
Экологик ноқулай жойларнинг таълим муассасаларида замонавий
соғлиқни сақлаш технологияларидан фойдаланиш юзасидан тавсиялар
6
Д.Шарипова ҳамда аждодларимизнинг экологик тарбияси билан боғлиқ
мулоҳазалар Н.Норбоев томонидан берилган.
Ҳозирги давр ўқувчиларини фанлараро экологик тарбиялашнинг тизим
шаклидаги узвийлик йўлларини илмий-педагогик жиҳатдан ишлаб чиқишни
ва уни таълим–тарбия амалиётига жорий этишни тақозо этади. Шунингдек,
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришнинг назарий ва амалий
асослари махсус тадқиқ этилмаганлиги боис республикамизда ўқувчиларга
фанлараро экологик тарбия бериш юзасидан илмий асосланган педагогик
ғоялар, хулоса ва тавсияларга муҳтожлик сезилмоқда. Давлатимиз келажаги
ва манфаатлари учун ўқувчиларни фанлараро экологик тарбиялаш бугунги
кун талаби эканлиги нуқтаи назаридан тадқиқот ишлари олиб
борилмаганлиги сингари вазиятлар мазкур муаммо билан боғлиқ алоҳида
тадқиқот мавзусини танлашимизга асос бўлди.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Диссертация иши Ўзбекистон Республикасининг «Кадрлар
тайёрлаш Миллий дастури тўғрисида»ги Қонунида белгилаб берилган
кадрлар тайёрлаш тизимини ривожлантиришнинг асосий йўналишларига
тегишли «4.13. Фан билан таълим жараёни алоқаларини ривожлантириш»
бандига, шунингдек, Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими кадрлари
малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш институтининг илмий
тадқиқот ишлари режасига ҳамда унинг мақсад ва вазифаларига мос келади.
Тадқиқот мақсади:
узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро
экологик тарбия бериш мазмуни, шакл ва услублари, педагогик шарт-
шароитларини аниқлаш, услубий тавсиялар ишлаб чиқиш ва амалиётга
жорий қилиш.
Тадқиқот вазифалари:
–
узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
бериш мазмуни ва унинг компонентларини назарий жиҳатдан таҳлил қилиш;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш ҳолатини таҳлил этиш;
–
умумий ўрта таълим мактаб ўқувчиларига фанлараро экологик тарбия
беришнинг назарий типологиясини аниқлаш;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш шакл ва методларини
ишлаб чиқиш ҳамда педагогик шарт-шароитларни аниқлаш;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришнинг концептуал
муаммоларини ўрганиш;
–
фанларнинг синхрон ва асинхрон боғланишларидан тегишли
мавзуларда фойдаланиш;
–
фанларнинг интегратив боғланишини ўрганиш;
–
таълим соҳалари ва ўқув фанларидаги узвий боғланишидан экологик
тарбия мақсадларида фойдаланиш;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришда дидактик талаб ва
тамойиллардан фойдаланиш;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш билан боғлиқ
7
инвариант ва вариатив топшириқлар тизимини ишлаб чиқиш;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришда моно ва
полидидактик жараёнларни аниқлаш ва улардан самарали фойдаланиш;
–
фанлараро боғланишлар асосида экологик тарбия бериш методикасини
ишлаб чиқиш;
–
педагогика коллежи «Бошланғич таълим» йўналиши ўқувчиларига
педагогик амалиётда фанлараро экологик тарбия беришни ташкил этиш;
–
фанлараро экологик тарбия бериш узлуксизлиги ва узвийлиги
тизимини ишлаб чиқиш;
–
педагогик тажриба-синовни ташкил этиш ва ўтказиш;
–
илмий тадқиқот ишлари натижалари асосида услубий манбалар ва
амалий тавсиялар ишлаб чиқиш, уларни амалиётга жорий этиш.
Тадқиқот объекти:
узлуксиз таълим тизимида ўқувчиларига фанлараро
экологик тарбия бериш (умумий ўрта таълим ва педагогика коллежлари
мисолида) жараёни.
Тадқиқот предмети:
узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга
фанлараро экологик тарбия бериш шарт-шароитлари, шакллари, услублари
воситалари ва йўллари.
Тадқиқот
концепцияси.
Аниқ,
табиий,
ижтимоий-гуманитар,
умумкасбий ва махсус ўқув фанлари билан экологик тарбия алоқадорлигига
хизмат қиладиган объектив қонуниятлар, дидактик имкониятлар, педагогик
шарт-шароитлар мавжудлигини илмий жиҳатдан асослаган ҳолда, узлуксиз
таълим жараёнида фанлараро экологик тарбия беришга йўналтирилган
педагогик фаолиятнинг самарали амалга оширилишини таъминлашни
методологик-дидактик жиҳатдан асослаб бериш.
Тадқиқот методлари:
педагогик таҳлил, хронологик таҳлил, тарихий
таққослаш, эмпирик, тест сўровлари, кузатиш, суҳбат, умумлаштириш,
мувофиқлаштириш, педагогик тажриба-синов, ҳужжатларни ўрганиш,
фанлараро тадқиқот, математик статистика.
Тадқиқотнинг методологик асослари:
Ўзбекистон Республикаси
Конституцияси, «Таълим тўғрисида»ги Қонуни, «Кадрлар тайёрлаш Миллий
дастури», диалектиканинг билиш ҳақидаги назариялари, Президент
И.А.Каримов асарлари, Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг экология ҳамда
табиат муҳофазасига оид қарашлари, умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар
таълимининг Давлат таълим стандартлари (ДТС), «Ер ости ва ер усти
бойликларини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш» тўғрисидаги,
«Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги, «Атмосфера ҳавосини муҳофаза
қилиш тўғрисида»ги «Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан
фойдаланиш тўғрисида»ги, «Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан
фойдаланиш тўғрисида»ги, «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги
қонунлари, экология бўйича ДТСлари, «Узлуксиз экологик таълим
концепцияси, Олий Мажлис сессиялари материаллари.
Тадқиқотнинг илмий фарази:
узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга
8
фанлараро экологик тарбия беришда, агар:
–
экологик тарбияни умумий ўрта таълим ва педагогика коллежи
«Бошланғич таълим» йўналишининг бошланғич синф фанлари, аниқ, табиий,
ижтимоий-гуманитар, умумкасбий ва махсус фанлараро алоқадорликда
ташкил этилса;
–
узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
беришнинг назарий ва амалий асослари таълим турлари узвийлигини
таъминлаш асосида ишлаб чиқилса;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш жараёнида таълим-
тарбия қонуниятларига таянган ҳолда фанлараро экологик тарбия беришнинг
дидактик талаб ва тамойиллари ишлаб чиқилса;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришнинг концептуал
муаммолари аниқланса ва уларнинг ижобий ечими учун услубий тавсиялар
ишлаб чиқилса;
–
фанлараро экологик тарбия беришнинг услубий мажмуаси умумий
ўрта таълим ва педагогика коллежи учун ишлаб чиқилса;
–
узлуксиз таълим жараёнида фанлараро экологик тарбия беришга
йўналтирилган ўқув жараёни мажмуавий ташкил этилса;
–
таълим
амалиётида фанлараро экологик тарбия бериш тизими ишлаб
чиқилса, ўқитиш самарадорлиги ошади ва ўқувчилар онгида фаол экологик
тасаввурлар шаклланади ҳамда атроф-муҳит муҳофазаси муаммосини ҳал
этишга уларда ижобий муносабат пайдо бўлади.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
–
узлуксиз таълим тизими ўқувчиларига фанлараро экологик тарбия
беришга йўналтирилган педагогик жараённинг назарий ва дидактик
асослари;
–
умумий ўрта таълим мактаб ўқувчиларига экологик тарбияни
фанлараро бериш мазмуни, шарт-шароитлари, амалга ошириш услуб ва
воситалари тизими;
– узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
беришда дидактик тамойиллар;
–
умумий ўрта таълим ва педагогика коллежи ўқувчиларига фанлараро
экологик тарбия бериш узвийлиги тенденцияси;
–
педагогика коллежи «Бошланғич таълим» йўналиши ўқувчиларига
фанлараро экологик тарбия беришга йўналтирилган педагогик фаолият
самарадорлиги даражаси;
–
педагогик тажриба-синов натижалари, илмий-услубий хулоса ва
тавсиялар.
Ишнинг илмий янгилиги:
–
ў
қувчиларга экологик тарбия бериш назарияси ва амалиёти фанлараро
алоқадорликда ишлаб чиқилган;
–
узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
бериш мазмуни назарий жиҳатдан ёритилган;
9
–
узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
бериш концептуал муаммолари аниқланган;
–
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш назарий ва амалий
жиҳатдан асосланган;
–
фанлараро экологик тарбиянинг услубий мажмуа дастури ишлаб
чиқилган;
–
узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
беришнинг назарий-амалий асослари ишлаб чиқилди;
–
фанлараро экологик тарбия беришда дидактик тамойиллардан
фойдаланилди;
–
фанлараро экологик тарбия беришга йўналтирилган ўқув жараёни
самарадорлиги аниқланди;
–
таълим
амалиётида фанлараро экологик тарбия бериш тизими ишлаб
чиқилди.
Натижаларнинг илмий ва амалий аҳамияти.
Муаллифлик
концепцияси тадқиқот ғоясида; ўқувчиларда фанлараро экологик тарбия
беришнинг методологик-дидактик асослари, принциплари, қонуниятлари,
психологик-педагогик имкониятлари асосида мезонлар ишлаб чиқилиб,
педагогика назариясига қўшган улушида; фанлараро экологик тарбия
беришни таъминловчи ўқув материалларига эга бўлишида; экологик
тарбияни фанлараро алоқадорликда амалга оширишдаги услуб ва воситалар
тизимининг
яратилганлигида;
узлуксиз
таълим-тарбия
жараёнида
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш мазмуни, шарт-шароитлари,
воситалари ва уларни такомиллаштириш йўлларининг илмий асослаб берил-
ганлиги тадқиқот натижаларининг
илмий аҳамиятида
акс этади.
Тадқиқот натижаларининг
амалий аҳамияти
шундан иборатки,
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш юзасидан илгари сурилган
илмий-назарий, услубий фикрлар илмий-услубий журналларда нашр этилган
мақолалар тарзида амалиётга жорий этилиши; улардан педагогика фанларини
ўқитиш
жараёнида
фойдаланилиши;
диссертациянинг
хулоса
ва
натижаларидан тегишли таълим муассасалари ўқитувчилари ўзларининг иш
фаолиятида услубий қўлланма сифатида фойдаланишлари ўқув-тарбия
жараёнларининг илмий-педагогик самарасини оширишга хизмат қилади.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Диссертация ишининг асосий
ғояси ва унинг мазмуни узлуксиз таълимнинг умумий ўрта таълим ва
педагогика коллежлар(ПК)ида фойдаланиладиган дарсликлар, ўқув ва
услубий қўлланмалар, дарс ишланмалари ва маъруза материаллари
мазмунини такомиллаштиришга хизмат қилади, ўқувчилар экологик
тарбиясини шакллантиришга амалий ёрдам беради.
Диссертация ишининг асосий мазмуни
11
та республика,
1
та институт
профессор-ўқитувчиларининг анъанавий анжуманида ва
1
та халқаро
миқёсида ўтказилган анжуманларда, хусусан, «Ўқувчиларга дарсдан ташқари
машғулотларда фанлараро экологик тарбия беришда интерфаол услублардан
10
фойдаланиш» (ЎзПФИТИ, 2009 й.), «Ўқувчиларга тарбиявий соат ва расм
машғулотларида
фанлараро
экологик
тарбия
беришда
интерфаол
услублардан фойдаланиш» ( ЎзПФИТИ, 2009 й.), «Педагогика коллежининг
«Бошланғич таълим» йўналишидаги талабаларга фанлараро экологик тарбия
беришда педагогик амалиётнинг ўрни» (ЎМКҲТТКМОУҚТИ, 2009 й.),
«Табиий фанлар интеграцияси асосида экологик тарбия бериш» (ТМИ, 2010
й.), «Ўқувчиларга аниқ фанлараро экологик тарбия бериш» (ТМИ, 2010 й.),
«Педагогика коллежи «Бошланғич таълим» йўналишидаги ўқувчиларни
фанлараро экологик тарбиялаш» (ТИМИ, 2010 й.), «Педагогика коллежи
«Бошланғич таълим» йўналишидаги ўқувчиларни ижтимоий-гуманитар
фанлараро экологик тарбиялаш» (СамДУ, 2010 й.), «Узлуксиз таълим
жараёнида ўқувчиларга экологик тарбияни фанлараро беришнинг назарий ва
амалий муаммолари» (СамДУ, 2010 й.), «Узлуксиз таълим тизими жараёнида
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбиялашда инновацион технологиялардан
фойдаланишнинг аҳамияти» (ТДПУ, 2010 й), «Таълим жараёнида
интеграциянинг аҳамияти» (ТДМИ, 2011 й), «Экологик тарбиянинг касбий
таълим билан узвийлигини таъминлаш муаммолари» (ТМИ, 2011 й.),
«Фанлараро экологик тарбияни шакллантиришда касбий билим ва
кўникмаларнинг аҳамияти» (ТМИ, 2011 й.), «Касб таълимида экологик
тарбияни ўзлаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари» (ЎМКҲТТКМОУҚТИ,
2011 й.) каби мавзулардаги маърузалар орқали мутахассислар эътиборидан
ўтказилди.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Тадқиқот ишининг
асосий мазмуни Ўрта
махсус, касб-ҳунар таълими тизими кадрлари малакасини ошириш ва
уларни
қайта тайёрлаш институти «Педагогик технологиялар» кафедрасининг
навбатдан ташқари йиғилишида (2010 йил, 8 октябрь, 9-сонли баённома),
мазкур институтнинг илмий-методик кенгаши йиғилишида (2011 йил, 25 май,
1-сонли баённома), ЎзМУнинг «Педагогик психология ва педагогика»
кафедраси йиғилишида (2011 йил, 21 сентябрь, 3-сонли баённома) ҳамда
ЎзДЖТУ ҳузуридаги К.067.44.03-рақамли Бирлашган Ихтисослашган кенгаш
қошидаги Илмий семинар йиғилишида (2011 йил, 2 ноябрь, 13-сонли
баённома) муҳокама қилинган.
Тадқиқот натижалари бўйича Ю.Ражабий номли педагогика коллежи
(ПК), Тошкент вилояти ПК, Самарқанд шаҳар Сиёб ПК, Хўжайли ПК ҳамда
Тошкент шаҳар Чилонзор туманидаги 131-, 138-, М.Улуғбек туманидаги 49-,
308-, Самарқанд шаҳар 1-, 10-, Қорақалпоғистон Республикаси Хўжайли
туманидаги 12-умумий ўрта таълим мактабларида педагогик тажриба-
синовдан ўтказилди. Диссертация юзасидан педагогик тажриба-синов
Тошкент ПКда, Самарақанд ПКда, Нукус ПКда ҳамда Тошкент шаҳар
Чилонзор туманидаги 162-, М.Улуғбек туманидаги 279-, Самарқанд шаҳар
18-,
Хўжайли туманидаги 26-умумий ўрта таълим мактабларида
оммалаштириш жараёни тарзида амалиётга татбиқ қилинди.
11
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертация мазмуни ва
тадқиқот натижалари юзасидан 20 та илмий мақола ОАК рўйхатига
киритилган илмий журналларда, жумладан, 1 та Россия Федарациясининг
«Начальная школа» журналида, 2 та Ўзбекистон Республикаси Фанлар
академиясининг
ихтисослашган
журналларида,
яъни
«Вестник
Каракалпакистана» ва «Ўзбекистонда ижтимоий фанлар»да, 1 та
Германиянинг «Avicenna: Ўзбекистонда фан ва таълим» илмий журналида
ҳамда 1 та АҚШнинг «The advanced science» илмий журналида илмий
мақолалар нашр этилди. Диссертация иши юзасидан 1 та монография нашр
қилинди ҳамда диссертация илмий натижаларининг амалиётга татбиқ
этилганлиги ҳақида юқори бошқарув органлари томонидан тасдиқланган
далолатномалар расмийлаштирилди.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми:
диссертациянинг асосий
матни 288 бетдан иборат бўлиб, кириш, 4 та боб, ҳар бир боб бўйича қисқача
хулосалар, умумий хулоса ва тавсиялар, 51 та жадвал, 27 та расм ҳамда
фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан ташкил топган.
2.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Диссертациянинг
кириш
қисмида тадқиқот мавзуси долзарблиги
асосланган, тадқиқот мақсад ва вазифалари ҳамда объект ва предмети
белгиланган, тадқиқот концепцияси, илмий фарази, методологик асоси,
тадқиқот методлари, ҳимояга олиб чиқиладиган ҳолатлар, илмий янгилиги,
назарий ва амалий аҳамияти, тадқиқот натижаларининг амалиётга жорий
қилиниши ҳамда синовдан ўтиши баён этилган.
Диссертациянинг
«Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга
фанлараро экологик тарбия беришнинг назарий асослари»
номли
биринчи бобида табиатни муҳофаза қилишнинг тарихий асослари, фанлараро
экологик тарбия бериш ҳолати, шунингдек, концептуал муаммолари ҳамда
ўқув фанларини ўқитиш жараёнида экологик тарбия бериш имкониятлари
ёритилган.
Инсонни қуршаб турган табиат, унинг пайдо бўлиши ва ривожланиши
қонуниятларини фаҳмлаш илмий билиш амалиётида катта аҳамият касб
этади. Табиат доимий ҳаракатда, тўхтовсиз ўзгариш ва ривожланишдалиги
сабабли кишилик жамияти моддий олам тадрижий тараққиётининг қонуний
маҳсули. Табиат, инсон ва жамият ўртасидаги ўзаро алоқадорликлар мавжуд
бўлгани учун жамият тараққиётининг турли даврларида инсон билан табиий
муҳит ўртасидаги муносабатлар турлича кечган. Авестода, ислом таълимоти,
Қуръон сураларида, тасаввуф фалсафасида, халқ оғзаки ижодида, Шарқ ва
Ғарб мутафаккирлари асарларида табиат муҳофазаси ва экологик тарбия
юзасидан таҳлил этилган илмий меросни ўрганиб, қуйидаги натижаларга
келинди:
– тарихан шаклланган диний тасаввурларда табиат муҳофазаси, яъни
ўсимлик ва ҳайвонлар эъзозланган, табиатдаги ҳодисаларнинг руҳи
12
борлигига ишонч билдирилган, табиат илоҳийлаштирилган, сув, тупроқ, ҳаво
ва ҳайвонлар муқаддаслаштирилган, ҳашаротга зарар етказилмаган, ер, осмон
улуғлаштирилган;
– Авестода боғ яратишни, мол боқишни, деҳқончилик қилиб, уй
қуришни ва покиза ҳаёт кечиришга насиҳат қилинган. Шунингдек,
чашмазорлар, дарё сувлари ва сув ҳайвонлари олқишланган, гиёҳлар
эъзозланган. Дарахтлар экиш, қуруқ ерларга сув чиқариш, сувли ерларни
шудгор қилишга ундалган,
муҳит тозалиги эътиборга олинган, гўристонларни шаҳар ва қишлоқлардан
йироқда ташкил этиш хусусида фикрлар баён этилган;
– ислом динида асалари, чивин, ўргимчак, чумоли каби майда
жониворларнинг ибратли томонлари кўрсатиб берилган, ов қилиш ман
қилинган, меваларни исроф қилмаслик, Аллоҳнинг яратувчанлиги эътиборга
олинган;
– тасаввуф фалсафасида инсонда ҳайвонийлик ва илоҳийлик
ривожланиши, инсонда иймон ва эътиқод шаклланиши, табиатга, жонзотлару
ўсимликларга меҳр-шафқат кўрсатиш баён этилган. Шунингдек, тупроқ, сув,
шамол, оловнинг ҳар биридан тўрт хусусият, тўрт ҳолат, тўрт майл ва тўрт
сифат юзага келтирилгани баён қилинган;
– халқ оғзаки ижоди намуналарида инсон ва табиат муносабатлари
ҳайвон ва ўсимликларнинг жонлантирилиши, жонсиз табиат тилга
киритилишида таърифланган;
– Шарқ мутафаккирлари асарларида тирик табиатнинг ўлик табиатдан
фарқи, табиатда симметрия қоидаси мавжудлиги, хасталикка ташқи омиллар:
об-ҳаво, йил фасли, ичимлик сувлари, озиқ-овқат маҳсулотлари сабаб
бўлиши, боғ-роғлар яратиш, итларга ғамхўрлик қилиш, экин ва дарахт экиш
фазилати ҳамда ҳайвонларга озор бермаслик эътироф этилган;
– Ғарб мутафаккирлари асарларида тарбиянинг табиатга мос бўлиши,
табиат қонунларига асосланиб, таълим-тарбия қонунлари яратилганлиги,
тарбия табиат билан мутаносиб ҳолда табиий бўлиши, болаларнинг табиатга
мувофиқ равишда табиий тарбияланиши лозимлиги таъкидланган.
Кейинги йилларда экологик тарбия муаммосига бағишланган қатор
тадқиқот ишлари амалга оширилди. Аксарият тадқиқотчилар экологик
тарбия тизимининг таркиби сифатида аниқ ва табиий, ижтимоий-гуманитар
фанларни ўрганиш жараёнида ўқувчиларга экологик таълим-тарбия бериш
муаммоларига бағишланган тадқиқот ишлари олиб борганлар. Мазкур
тадқиқот ишларида қуйидаги ҳолатлар ўрганиб чиқилди:
–
аниқ фанларни ўқитиш жараёнида экологик тарбия бериш;
–
табиий фанларни ўқитиш жараёнида экологик тарбия бериш;
–
ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитиш жараёнида экологик тарбия
бериш.
Тадқиқотчилар экологик тарбиянинг таркибий қисми сифатида
ижтимоий, иқтисодий, сиёсий йўналишларини тадқиқ этишган. Экологик
13
таълим-тарбия ҳамда фанлараро алоқадорлик муаммоларига бағишланган
илмий тадқиқот ишлари олиб борилганлиги қуйидаги хулосаларни чиқариш
имконини беради:
–
экологик тарбияга оид муаммолар табиий фанларни ўқитиш
жараёнида бир ёки икки фанлар мисолида ўрганилган;
–
ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитиш жараёнида экологик тарбия
ижтимоий-гуманитар жиҳатдан таҳлил этилган;
–
экологик тарбия мазмунидаги масалаларни ечиш бўйича аниқ
фанларни ўқитиш жараёнида ўрганилган;
–
мактабгача таълим, бошланғич таълим, умумий ўрта таълим, ўрта
махсус, касб-ҳунар таълим, олий таълим, қайта тайёрлаш ва малака ошириш
жараёнларида экологик тарбияга оид тадқиқот ишлари олиб борилган, лекин
таълим турлари ўртасида узвийлик ва узлуксизлик эътиборга олинмаган;
– экологик маданият, экологик онг, экологик тафаккур, экологик
масъулият, табиатни муҳофаза қилиш, экологик билим, экологик тарбия каби
экологияга оид маърифий-маънавий ишлар таҳлил этилган;
–
фанлараро алоқадорликлар бир фан, бир ва икки фан, фан туркумлари,
интеграция асосида баҳоланганлиги ўрганилган;
–
тадқиқот юзасидан фанлараро алоқадорликка тавсиялар берилган,
аммо фанлар алоқадорлиги асосида экологик тарбиялаш ишлари тўлиқ очиб
берилмаган;
–
тадқиқот муаммосига оид илмий мақола ва конференция
материаллари таҳлил этилган.
Шунингдек,
тадқиқотларда
олдиндан,
кейиндан
ва
давомли
боғланишлар, ички ва ташқи, синхрон, асинхрон, интегратив, узвий
боғланишлар, тушунча ва фактлар орасидаги, текшириш услублари ва илмий
тафаккур орасидаги, кўникма ва малакалар шаклланишидаги, ўқитишнинг
билиш усуллари орасидаги боғланишлар ўрганилган, лекин экологик тарбия
бериш асосида боғланишлар эътиборга олинмаган.
Бугунги кун билим олувчини бирор фан асосларига қизиқтириш
мураккаб дидактик жараён ҳисобланиб, ўқитувчидан таълим жараёнини
тўғри ташкил этиш масалаларида катта психологик ва педагогик билим,
кўникма ва малакалар талаб этилиши боис, таълим жараёнида қизиқарли
вазиятларни вужудга келтиришнинг потенциал имкониятлари етарли бўлиб,
фанлар алоқадорлигидан фойдаланиб, таълимни лойиҳалаштиришга имкон
беради. Бу борада табиётшунос олим Р.Декарт ўз мулоҳазасини «барча
фанлар бир-бири билан шу қадар чамбарчас боғланиб кетганки, уларни
битта-битталаб ўрганишдан кўра, бирваракайига ўзлаштириш осонроқдир»
деб билдирган. Ёки инглиз файласуфи У.Оккам «гарчи ҳар қандай фан
алоҳида бир нарсани ўрганиш туфайли келиб чиқса-да, аслида биргина
нарсани ўрганувчи фан бўлиши мумкин эмас. Менимча, ана шу алоҳида
нарсаларни белгиловчи умумий тушунчалар ҳақидаги фан мавжуддир» деб
таъкидлаган.
14
Таълим жараёнида фанлар алоқадорлигининг аҳамиятлилиги машғулот
муаммосини бир нечта фан алоқадорлигида ўрганилади, дарс мавзусига
турли фанлар турлича ёндашади, дарс қизиқарли бўлади, ўқувчининг бир
машғулот давомида ўзлаштирган ахборотлари кўлами кенгаяди, турли
фанлар юзасидан хулоса чиқариш имкони шаклланади, дарс ташкил
этишнинг оптимал йўли ҳамда мустақил фикрлашни амалга оширишда
ифодаланилади.
Маълумки, табиат, унинг табиий бойликларини сақлаш тўғрисидаги
маълумотлар инсонни атроф-муҳит, ундаги ўсимлик, ҳайвон, сув ва тупроққа
меҳр-мурувватли, уларни асрашга чорлайдиган мазмун-моҳиятга эга.
Шунингдек, таълим жараёнида экологик тарбия беришда турли фанлар
ўртасидаги боғланишлардан фойдаланиш жараёни 2 қисмдан – экологик
таълимни фанлараро алоқадорликда ўзлаштириш ҳамда экологик тарбияни
бевосита олиб боришдан иборат. Бу иккала қисм таълим жараёнида
биргаликда фаолият кўрсатиб, фанлараро экологик тарбия беришнинг
қуйидаги концептуал муаммолари асосида амалга оширилди:
–
фанлараро экологик тарбияни беришнинг назарий муаммолари;
–
фанлараро экологик тарбияни беришнинг амалий муаммолари;
–
фанлараро экологик тарбияни беришнинг ижтимоий муаммолари;
–
фанлараро экологик тарбияни беришнинг ҳуқуқий муаммолари;
–
экологик тарбиянинг узвийлигини таъминлаш муаммолари;
–
экологик тарбияни фанлар асоси эканлиги сифатида ўзлаштириши;
–
ўқитувчининг педагогик маҳоратга эришиши;
–
синфдан ташқари ўқишни фанлараро ташкил этиш;
–
экологик тарбияни узлуксиз давом эттириш;
–
дарс ва дарсдан ташқари машғулотларда фанлараро экологик
тарбияни ўзлаштириш;
– фанлараро экологик мазмундаги мустақил ишларни бажариш;
– педагогик амалиётда фанлараро боғланишни амалга ошириш.
Экологик тарбияни фанлараро бериш – табиатга нисбатан онгли
муносабатни турли фанлар юзасидан табиат тузилиши, ривожланиши,
ўзгариши, ер юзидаги тирик жонзотлар ҳолати, уларнинг бир-бирлари билан
ва атроф-муҳит ўртасидаги бўлиб турадиган муносабатларини фанлараро
таҳлил этиш ҳамда хулосалашдан иборат. Тадқиқот жараёнида «фанлараро
экологик тарбия
– бу инсоннинг табиатга нисбатан онгли муносабатини
қадам қўйган вақтдан бошлаб, бутун ҳаёти давомида фанлар алоқадорлигида
таҳлил этиб, табиатдан онгли равишда фойдаланишни фанлараро мустаҳкам-
лаш ҳамда ҳаётга татбиқ қилишни ифода этувчи тушунча» деб таъриф белги-
ланди.
Бола фақат ўқувчилик йилларида нарса ва ҳодисалар моҳияти ҳақида
тушунчаларга эга бўлганлиги сабабли умумий ўрта таълим ва педагогика
коллежларида ўрганиладиган фанларни ўқитиш жараёнида бошланғич
таълим ўқув фанларини турли хил жанрдаги асарларга, 5-9-синф ҳамда
15
педагогика коллежи «Бошланғич таълим» йўналиши ўқув фанлар
дастурларининг экологияга оид мавзуларга ажратилган соатлар бир фан
мисолида ҳамда фанлараро алоқадорлиги мисолида ўрганилган. Бир фан
мисолида экологик тарбия бериш имкониятлари фанлараро экологик тарбия
бериш имкониятларига нисбатан мавзуга оид билим ва кўникмалар билан
қуролланиши, ўтилган мавзулар тор қабул қилиниши, экологик тарбиянинг
мустаҳкамланиши саёзлиги ҳамда ахборот тақчиллиги билан фарқ қилиниши
тадқиқот жараёнида эътиборга олиниши тақозо қилинди.
Диссертациянинг
«Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга
фанлараро экологик тарбия беришнинг дидактик асослари»
номли
иккинчи бобида узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик
тарбия бериш йўналишлари, хусусиятлари, дидактик талаблар ва
тамойиллари ҳамда экологик тарбия бериш билан боғлиқ инвариант ва
вариатив дидактик функциялар таҳлил этилган.
Ўқувчиларда экологик тарбияни фанлараро таҳлил этиш, экологик
мазмундаги фан мавзуларини ўрганиш, фанлараро ва синфлараро боғланиш,
экологик тарбияни шакллантиришнинг ўқув фанлари томонидан ўрганиш,
фан мавзуларининг оддийликдан мураккаблик томон ўзлаштириш, экологик
тарбияни шакллантиришда фан масалаларини ёритиш, фанлараро
боғланишнинг дарс ва дарсдан ташқари машғулотларини уюштириш,
фанлараро боғланиш юзасидан ташкил этилган машғулотда фан
ўқитувчисининг имкониятлари ҳамда мажбуриятларини билиш асосида
фанлараро экологик тарбия бериш йўналишлари белгиланишини тақозо
қилади. Умумий ўрта таълим ҳамда педагогика коллежи ўқувчиларига
фанлараро экологик тарбия бериш йўналишлари қуйидагиларда намоён
бўлади:
бошланғич синфларда фанлараро экологик тарбия бериш;
табиий фанлараро экологик тарбия бериш;
ижтимоий-гуманитар фанлараро экологик тарбия бериш;
аниқ фанлараро экологик тарбия бериш;
умумкасбий фанлараро экологик тарбия бериш;
махсус фанлараро экологик тарбия бериш.
Шунингдек, экологик тарбияни фанлараро бериш мазмуни ДТСлари,
ўқув режа ва дастурлари, таълим жараёни, ўқитувчи маҳорати ҳамда
фойдаланилган услублари асосида фанларнинг синхрон, асинхрон, интеграл,
узвий боғланишлари ўрганилди. Масалан, фанларнинг синхрон боғланиши 1-
синфдаги ўқув фанлари асосида, фанларнинг асинхрон боғланиши 1-
синфдаги «Атрофимиздаги олам» фанидаги мавзулар 2-синфдаги
«Атрофимиздаги олам» фанидаги мос мавзулар ҳамда 3-, 4-синфдаги
«Табиатшунослик» фанларидаги мавзулар билан боғланиши ишлаб чиқилди.
Фанларнинг интеграл боғланишидан умумий ўрта таълим ва педагогика
коллежи «Бошланғич таълим» йўналишининг ўқув фанларидаги экологик
тарбия бериш мақсадларида фойдаланилди. Масалан, «Она тили» фани
16
асосида «Ўқиш» (1-4-синфлар), «Она тили» (1-9-синфлар), «Адабиёт» (5-9-
синфлар), «Она тили ва адабиёт» (ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими
босқичлари), «Она тилини ўқитиш методикаси» (ўрта махсус, касб-ҳунар
таълими тизими босқичлари) ўқув фанлари ўртасидаги интеграл боғланиш.
Узвий боғланишлар 12 йиллик таълим тизимининг ўқув фанлари ҳамда
таълим турлари ўртасида фанлараро экологик тарбия бериш юзасидан
таъминланди.
Ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришда ўқувчининг ёш ва
индивидуал хусусиятларини эътиборга олиш, ўқувчининг ўзига хос усул
билан ёндашиш ҳамда мустақил фикрлашига имкон бериши ҳамда фанлараро
экологик тарбия беришда ўқувчи ўзига баҳо беришни таъминлаш
хусусиятлари ўрганилди. Ўқувчиларда фанлараро экологик тарбия беришда
дидактик талабларни бошланғич, умумий ўрта (5-9-синфлар) ҳамда ПКнинг
«Бошланғич таълим» йўналиши учун алоҳида-алоҳида ишлаб чиқилди.
Бошланғич синф ўқувчиларига фанлараро экологик тарбия беришнинг
дидактик талаблари фанлараро алоқадорликни таъминлаш, аниқ, табиий,
ижтимоий-гуманитар фанлараро экологик тарбия беришнинг шакл ва
услубларини аниқлаш ва ПК «Бошланғич таълим» йўналиши ўқувчилари
педагогик амалиётни ўтиш даврида узлуксизликни амалга оширишдан
иборат. 5-9-синфлар ўқувчиларига фанлараро экологик тарбия беришнинг
дидактик талаблари қуйидагича қўйилди: 1-4-синфлар ва 5-9-синфларда ўқув
фанларининг узлуксизлигини таъминлаш, касб танлашни эътиборга олиш.
ПКнинг «Бошланғич таълим» йўналиши ўқувчиларига фанлараро экологик
тарбия беришнинг дидактик талаблари умумий ўрта таълимни ПКнинг
«Бошланғич таълим» йўналиши билан фанлараро алоқадорлигини
таъминлаш, умумтаълим, умумкасбий ва махсус фанларнинг ўзаро
алоқадорлигининг шакл ва услубларини аниқлаш, педагогик амалиётда
фанлараро экологик тарбия беришни амалга ошириш, ўқувчининг фанлараро
экологик тарбия мазмунидаги мустақил ишларини ташкил этиш, амалий
машғулотларни таъминлаш ва экологик тарбиянинг касбий таълим билан
узвийлигини таъминлаш муаммолари инобатга олинди.
Умумий ўрта таълим ва педагогика коллежи «Бошланғич таълим»
йўналиши учун ишлаб чиқилган дидактик талаблар асосида дидактик
тамойиллар қуйидагича ифодаланилди:
экологик тарбия бериш
узлуксизлиги
– экологик тарбияни фанлараро
беришни умумий ўрта таълим ҳамда педагогика коллежнинг «Бошланғич
таълим» йўналиши мисолида таъминлаш;
экологик тарбия бериш
узвийлиги
– юқорида қайд этилган узлуксиз
таълим турлари асосида инсон, жамият ва табиат ўзаро муносабатларининг
уйғунлашуви асосида шакллантириш;
экологик тарбия беришнинг
тизимлилиги
– экологик тарбияни
фанлараро беришнинг ички алоқа ва муносабатларини белгиловчи жараённи
ўзаро боғланган ҳолда ифодалаш;
17
экологик тарбия беришнинг
мувофиқлиги
– экологик тарбияни
фанлараро
бериш
дарсликдаги
экологик
мазмундаги
мавзуларни
ўргатишнинг услубий тизимига мувофиқ бўлишига имкон яратиш.
Демак, узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга экологик тарбия
беришда дидактик талаблар ва тамойиллардан ўз ўрнида фойдаланиш
фанлараро экологик тарбия беришни мувафаққиятли амалга ошириш
имконини беради.
Фанлараро экологик тарбия беришда инвариант ва вариатив дидактик
функцияларнинг ўрганилиши таълим жараёнида вариатив дидактик
функциялар формал ўқитишдан ҳоли бўлган ҳолда, таълим мазмунини ҳар
хиллаштириш ва ўзгартиришга ҳамда инвариант дидактик функциялар эса
таълим мазмунини бир хилликка ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
беришга эришиш таъминланди. Мазкур дидактик функциялар бўйича таълим
мазмуни ҳамда ўқувчининг индивидуал хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда
уларнинг ўхшаш томонлари ва қарама-қаршилиги, камчилиги ва ютуқларига
тадқиқотда эътибор қаратилди. Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга
фанлараро экологик тарбия беришда
вариатив дидактик функциялар
қуйидагилар:
– экологик мазмунда машқ бажариш, масалалар ечиш, диктинат ва
баёнлар ёзишда қўшимча топшириқлардан фойдаланиш;
– экологик мазмундаги дарсларни фанлараро боғланишда турли
услубларнинг бир нечтасидан фойдаланган ҳолда ташкил этиш;
– дарсдан ташқари машғулотларни ўқувчининг турли қизиқишлари
асосида турли услублардан фойдаланиб олиб бориш;
– экологик мазмундаги тестларни ўтказишда мазмуннинг бир хиллигига
эътибор берган ҳолда савол-жавоблар хилма-хиллигига эришиш;
– фанлараро экологик тарбия бериш юзасидан ўқувчи билими, кўникма
ва малакаларини баҳолаш хилма-хиллигини инобатга олиш.
Мазкур вариатив дидактик функцияларнинг ҳар бири бажарилишида
бир вақтнинг ўзида ҳар хилликка эришишга эътибор берилади.
Инвариант дидактик функцияларни
бажаришда қўшимча топшириқлар,
назорат саволлар ва бир нечта услубдан фойдаланилмайди.
Вариатив дидактик функциялар қуйидаги омиллар таъсирида
белгиланади:
–
умумий ўрта таълим ва педагогика коллежининг таълим жараёнини
лойиҳалаштириш;
– вариатив топшириқларни турли фанлар доирасида мужас-
самлаштириш;
–
ўқувчиларнинг экологик кўникмаларини ҳаётга татбиқ этишларига
қаратиш;
– дарс ва дарсдан ташқари машғулотларнинг вариатив шакллари(СТЎ,
экологик сайёр дарслар, экскурсия дарслари, экотўгараклар)дан фойдаланиш;
–
фан йўналишлари бўйича ўқув-методик тавсиялар ишлаб чиқиш;
18
–
тарбиявий ишлар бўйича табиатни муҳофаза қилига оид мавзулар
билан бойитиш;
– педагогик амалиётда экологик таълим-тарбия ишларини ташкил этиш;
– ўқувчиларнинг диплом ишлари мавзуларига экологик тарбия
мавзуларини киритиш;
–
таълим муассасаларида тажриба майдончаларида табиат муҳофазасига
оид меҳнатларни ташкил этиш ва ҳоказолар.
Демак, узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик
тарбия беришда инвариант ва вариатив дидактик функцияларни бажаришда
умумий ўрта ҳамда ўрта махсус, касб-ҳунар таълими узлуксизлигини
таъминланиши фанлараро экологик тарбия бериш мақсади, таълим-
тарбиявий мазмундаги услубларни қўллаб таълим бериш муҳитини яратиш,
ўқувчи назарий билимларини амалий кўникма ва малакалар билан боғлаш
назарда тутилади.
Диссертациянинг
«Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга
фанлараро экологик тарбия бериш шакл ва услублари»
номли учинчи
бобида ўқувчиларда экологик тарбияга оид тушунчаларни дарс ва дарсдан
ташқари
машғулотларда
ноанъанавий
услублардан
фойдаланиб
шакллантириш услубиёти ҳамда моно ва полидидактик жараёнлар ёритилган.
Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро тарбия беришда
дарс муҳим восита ҳисобланиши натижасида ўқувчи ўқув фанларини
ўрганиш жараёнида ўзининг илмий дунёқарашини маълум даражада
шакллантиради. Ўқитувчи ўқувчиларнинг назарий билими, амалий кўникма
ва малакаларини ҳисобга олган ҳолда, ўқув материалини тизимли баён
қилишда турли ноанъанавий усул ва услублардан фойдаланади. Дарс
жараёнида ўқитувчи ўқувчиларга фанлараро тарбия беришда қуйидагилар
эътиборга олинди:
– дарсларни ташкил қилишда ноанънавий услублардан фойдаланиш;
– мультимедиадан фойдаланиш;
– экологик вазиятни фанлараро таҳлил этиш;
– фанлараро экологик тарбия мазмунидаги топшириқларни бажариш;
– дарслик ва қўшимча адабиётлардан фойдаланиш;
– фанлараро экологик мазмунда синфдан ташқари ўқишни олиб бориш;
– фанлараро экологик мазмунда расм ишлаш;
– фанлараро экологик мазмунда тест синовларини ўтказиш.
Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
беришда ноанъанавий услублардан фойдаланиш ҳамда ўқувчилар билимини
холисона баҳолаш ва назорат қила олишда ўқитувчига қўйиладиган
асосий
талаб
фанлараро экологик таълим асосида ўқувчи экологик тарбиясини
ўстиришдан иборат. Шунингдек, ахборот технологиялардан унумли
фойдаланиш фанлараро экологик тарбия беришга йўналтирилган таълим
мақсади асосида дарс маълумотларини мультимедиа асосида ишлаб чиқиш ва
уни жорий этишни талаб этади. Фанлараро экологик тарбия бериш юзасидан
19
эгалланган билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш жараёнида йўл
қўйилган хатоларни аниқлаш ва уларни бартараф этилиши ўқувчиларнинг
билим сифатларини холисона баҳолашга ҳамда экологик тарбия бериш
самарадорлигига эришишда ўқув фанлари алоқадорлиги асосида ишлаб
чиқилган фанлараро экологик тарбия бериш схемасидан фойдаланиш
мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Педагогик тажриба-синов жараёнида
фойдаланилган фанлараро экологик тарбия бериш схемаси қуйидаги 1-
расмда ўз ифодасини топган:
1-расм. Фанлараро экологик тарбия бериш схемаси
Тадқиқот натижалари асосида «Фанлараро экологик тарбия бериш
услубий мажмуа дастури» мавзусидаги электрон дастурий таъминоти
педагогик тажриба-синов дастури, фанлараро боғланиш технологияси,
мавзуларнинг технологик харитаси, дарс ишланмалар ҳамда маъруза
материаллари, мустақил ва ижодий иш мавзулари, дидактик материаллар,
дарсдан ташқари машғулотлар ва расм машғулотлари асосида ишлаб
чиқилди.
Юқорида қайд этилган таъминот «меню»си мавзулари 1-4-синфлар, 5-9-
синфлар ҳамда педагогика коллежининг 1-3-босқичлари учун алоҳида ишлаб
чиқилди. Педагогик тажриба-синов дастурлари умумий ўрта таълим ва
педагогика коллежи «Бошланғич таълим» йўналиши ўқувчилари учун
алоҳида ишлаб чиқилган ва тажриба майдончаларида синовдан ўтказилган.
Фанлараро боғланиш технологияси синфлар ҳамда босқичлар бўйича
фанлараро дарснинг
технологик харитасини
ишлаб чиқиш
дарс режаси оптимал-
лашувини
таъминлаш,
дарсдан ташқари машғу-
лотларни ташкил этиш
экологик мазмундаги
таълим воситаларидан
фойдаланиш
Фанлараро экологик
тарбия бериш
схемаси
фанлараро
экологик
мазмунни
ифодалайди-
ган мавзуларни танлаш
ноанъанавий
услублардан
фойдаланиш
ўқувчининг фанлараро
таҳлил фаоллигига
эришиш
дарс ишланма ва
маъруза матнларини
тайёрлаш
20
синхрон,
асинхрон,
узвий,
интегратив
боғланишлар
асосида
шакллантирилди. Дастурда кўрсатилган мавзуларнинг технологик харитаси
ишлаб чиқилди. 1-9-синфлар учун дарс ишланмалари ва 1-3-босқичлар учун
маъруза матнлари тайёрланди. Мустақил иш мавзулари 1-3-босқич учун ва
ижодий топшириқлар 5-9-синфлар учун тавсия этилган. Дидактик
материаллар – диктантлар, баёнлар, вариатив топшириқлар, тест, масала ва
машқлар экологик мазмунда берилиб, синф ва босқичлар учун алоҳида баён
қилинган. Мазкур дидактик материаллар интегратив йўлга қўйилган, яъни
ўқувчи бемалол мазкур материалларни бажариш имконига эга. Дарсдан
ташқари машғулотларнинг намуналари келтирилган. Расм машғулотларини
бажаришда расмлар рангларига берилган топшириқлар бажарилгандан сўнг
расмлар бўяш имконияти мавжудлиги тақозо қилинган.
Бир дидактик жараёнга монодидактик жараён, бир нечта дидактик
жараёнга полидидактик жараён деб белгиланади. Масалан, бир мавзуни
тушунтиришда турли методлардан фойдаланиб, дарс лойиҳалантирилса,
полидидактик жараёнга мисол бўлади. Агар бир мавзу битта услубдан
фойдаланиб, дарс лойиҳалантирилса монодидактик жараёнга мисол бўлади.
Тадқиқот мавзуси юзасидан бир фан мисолида экологик тарбия бериш
имкониятлари ўрганилса, монодидактик жараёнга мисол бўлади. Ёки бир
неча фанлар алоқадорлигида экологик тарбия бериш имкониятлари
ўрганилса, полидидактик жараёнга мисол бўлади. Диссертацияда тавсия
этилган дарс типларидан бири асосида дарс ташкил этилса, монодидактик
жараёнга, аралаш дарслар эса полидидактик жараёнга мисол бўлиши мумкин.
Фанлараро экологик тарбиялашнинг моно ва полидидактик жараёнлари
умумий ўрта таълим мактаб ўқувчисининг синфдаги ҳолатини баҳолаш,
мактаб ҳаётидаги ташаббусини таъминлаш, ўзини тутиш қоидаларини
ўзлаштириш ҳамда жамоат жойлардаги иштирокини ўрганишда ифодаланди.
Педагогика коллежининг «Бошланғич таълим» йўналиши ўқувчиларини
фанлараро экологик тарбиялашнинг моно ва полидидактик жараёнлари
ўқувчини коллеж аудиториясида баҳолаш, коллеж ҳаётидаги ташаббусини
таъминлаш, жамоат жойлардаги иштирокини таҳлил этиш, табиатда ўзини
тутиш қоидаларини фанлараро ўзлаштириш ҳамда фан ўқитувчисининг моно
ва полидидактик имкониятлари белгиланди.
Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
бериш монодидактик жараёни бир фаннинг бир мавзусида кутилган
натижаларга
эришилади.
Фанлараро
экологик
тарбия
беришнинг
полидидактик жараёнлари тажриба-синов дастуридаги фанлараро мавзулар
асосида фан туркумлари, бир ва икки фанлардаги синхрон, асинхрон,
интегратив, узвий боғланишларда амалга оширилади. Шунингдек, фанлараро
экологик тарбия беришнинг моно ва поли дидактик жараёнлари
диссертацияда батафсил таҳлил этилган.
Мазкур моно ва полидидактик жараёнларнинг ўзаро алоқадорлигини
намуна сифатида умумий ўрта таълим ўқувчилари учун қуйидаги 2-расмда
21
ифодаланди:
2-расм.
Моно ва полидидактик жараёнлар ўзаро алоқадорлиги.
Дарс жараёни дарсдан ташқари машғулотлар учун пойдевор
ҳисобланиши боис, ўзлаштирилган назарий ва амалий билимлар дарсдан
ташқари машғулотларда мустаҳкамланиши эътиборга олинган. Тарбиявий
соат, матбуот чиқариш, расм чизиш, кўргазмада иштирок этиш, саёҳатларга
чиқиш, факультатив машғулотларда ҳамда тўгаракларда иштирок этиш билан
ўқувчиларнинг экологик тарбияси фанлараро мустаҳкамланади. Бу
жараёнлар фанлараро фикрлашга имкон яратилади ҳамда фанлараро
экологик тарбия амалга оширилади. Шунингдек, дарс ва дарсдан ташқари
машғулотларнинг ўзаро алоқадорлиги ҳам инобатга олиниши фанлараро
экологик тарбиянинг мустаҳкамланишига шароитни таъминлайди.
Тадқиқотчи Г.Сапарова умумий ўрта таълим мактабларида «Орол бўйи
экологияси» факультатив курсини ўқитиш методикасини таҳлил қилган,
Х.Раҳматуллаева эса ўқувчиларни синфдан ташқари ишлар жараёнида
экологик-гигиеник тарбиялашнинг педагогик шарт-шароитларини VII-IX
синфлар мисолида ўрганган. Х.Раҳматова дидактик тамойилларга амал
қилган ҳолда, ўқувчиларнинг қизиқиш ва лаёқатлари даражасини ўрганиб,
тажриба-синов
ишлари
жараёнида
педагогик
фаолиятнинг
турли
шаклларидан, яъни якка, гуруҳли ва оммавий шаклларидан фойдаланган,
А.Исимова дарсдан ташқари таълим-тарбия жараёнида ўқувчиларда соғлом
турмуш тарзини шакллантиришнинг фанлараро алоқадорлигини 5-9-синфлар
мисолида ўрганган. Бизнинг тадқиқот ишимизда узлуксиз таълим жараёнида
ўқувчиларга дарсдан ташқари машғулотларни уюштиришда фанлараро
экологик тарбия беришда интерфаол услублардан фойдаланиш назарда
тутилди ҳамда дарсдан ташқари машғулотларнинг намуналари ва уларнинг
ўтказиш методикаси таҳлил этилди. Педагогик тажриба-синов жараёнида
дарсдан ташқари машғулотлар педагогик ҳамда методик жиҳатдан
уюштирилиб,
ўқувчилар
қизиқиши
аниқланди,
дарсдан
ташқари
машғулотларда бажарилган ишлар диссертация иловасида келтирилди ҳамда
интерфаол услублардан фойдаланиш юзасидан услубий тавсиялар берилди.
Тадқиқотнинг
«Педагогик тажриба-синовни ташкил этиш ва
Синфдаги ҳолатни
баҳолаш
Табиатда ўзини тутиш
қоидаларини
ўзлаштириш
Жамоат жойлардаги
иштироки
Фанлараро экологик
тарбия бериш
Мактаб ҳаётидаги
ташаббусни баҳолаш
22
ўтказиш»
номли IV бобида диссертация доирасида ўтказилган педагогик
тажриба-синовни ташкил этиш ва унинг натижалари таҳлил этилган.
Педагогик тажриба-синов узлуксиз таълим жараёнида фанлараро
экологик тарбия бериш дастур ва режа, дидактик талаб ва тамойиллар
асосида ташкил этилиши дарс ва дарсдан ташқари тарбиявий жараёнга кенг
қамровда татбиқ қилишга имкон яратди. Таълим жараёнида ўқувчиларга
фанлараро экологик тарбия бериш жараёнига таъсир этувчи салбий ва
ижобий омиллар аниқланиб, ўқитиш самарадорлигини ошириши синовдан
ўтказилди. Педагогик тажриба-синов ташхис ва башорат қилиш, ташкилий-
тайёргарлик, амалий ва умумлаштирувчи босқичларда ташкил этилди.
Ташхис ва башорат қилиш босқичида
мавзу юзасидан тажриба-синов
мақсади, илмий фарази, вазифалари ҳамда тажриба-синов дастурлари ишлаб
чиқилди. Тажриба-синов майдончалари 18 та таълим муассасаси, яъни 11 та
умумий ўрта таълим муассасаси ҳамда 7 та ПК белгиланиб, шундан тажриба-
синов ишлари 7 та таълим муассасасида, яъни 4 та умумий ўрта таълим
мактабида ҳамда 3 та ПКда оммалаштирилди. 2009/10 ўқув йилида 11 та
таълим муассасасида, яъни 4 та ПКда ва 7 та умумий ўрта таълим мактабида,
2010/11 ўқув йилида эса 2 та ПКда ва 4 та умумий ўрта таълим мактабида
тажриба-синов
амалга
оширилди.
Педагогик
тажриба-синовни
оммалаштириш жараёни 2010/11 ўқув йилида 3 та ПКда ва 4 та умумий ўрта
таълим мактабида олиб борилди.
Педагогик тажриба-синовнинг
ташкилий-тайёргарлик босқичида
тажриба-синов майдончаси ва иштирокчилари, педагогик жараён тавсифи
белгиланди, методик ҳамда ташкилий таъминоти ишлаб чиқилди. Тажриба-
синов жараёнида 2009/10 ўқув йилида ПК ўқувчиларидан 976 нафари
тажриба гуруҳларида ва 969 нафари назорат гуруҳларида, умумий ўрта
таълим мактаблари ўқувчиларидан 4714 нафари тажриба гуруҳларда ва 4470
нафари назорат гуруҳларида иштирок этди. 2010/11 ўқув йилида ПК
ўқувчиларидан 483 нафари тажриба гуруҳларида ва 498 нафари назорат
гуруҳларида, умумий ўрта таълим мактаб ўқувчиларидан 1340 нафари
тажриба гуруҳларда ва 1117 нафари назорат гуруҳларида қатнашди.
Тажриба-синовни оммалаштириш жараёнида 2010/11 ўқув йилида ПК
ўқувчиларидан 2752 нафари, умумий таълим мактаби ўқувчиларидан 2602
нафари иштирок этди.
Дарс ва дарсдан ташқари машғулотларда ўқувчилар имконияти,
қобилияти, билими ҳисобга олиниб уларга фанлараро экологик тарбия бериш
ҳамда ўқувчиларнинг бўш вақтини тўғри ва самарали ўтказиш, турли
тадбирлар ва машғулотлар ташкил қилиш асосида экологик тарбияни
фанлараро алоқадорликда олиб борилди. Фанлараро экологик тарбия
беришнинг
методик таъминоти
педагогик тажриба-синов дастури ишлаб
чиқилиб, унинг тақвим мавзуий режасидан, тайёрланган дарс ишланма ва
маъруза материаллар асосида ишлаб чиқилган дарснинг технологик
харитасидан, дарс мавзусига оид материаллар (ўқув ва дидактик)дан,
23
тайёрланган услубий қўлланмалар ва услубий кўрсатмалардан, дарс
мазмунига оид слайдлар ва фанлараро экологик мазмундаги вариатив
топшириқлар, машқ ва масалалар ҳамда тестлар ишлаб чиқилди; дарсда
ўқитиш воситаларидан фойдаланиш юзасидан кўрсатилган тавсиялардан
иборат.
Педагогик тажриба-синовнинг
амалий босқичи
тажриба-синов ишлари
экологик
тарбияни
таъкидловчи,
экологик
тарбияни
фанлараро
шакллантирувчи ҳамда уни назорат қилувчи бўлиб, гуруҳларда параллел ва
аралаш олиб борилганлигида намоён бўлди.
Умумлаштирувчи босқичида
тажриба-синовни натижалаш алгоритми
2
– методи ёрдамида ишлаб чиқилди ҳамда умумий ўрта таълим мактаблари ва
ПКлари амалиётига жорий этилди.
Педагогик
тажриба-синов
юқорида
қайд
этилган
таълим
муассасаларининг шароити ва имкониятларига кўра олиб борилди. Тошкент
шаҳрида тадқиқотчининг ўзи тажриба-синовни назорот қилди. Самарқанд ва
Қорақалпоғистон Республикасидаги таълим муассасаларида мавзу юзасидан
педагогик тажриба-синовнинг олиб борилиши масъул шахслар назоротида
бўлди. Педагогик тажриба-синов дастури фанлараро экологик тарбия
беришни таъминловчи тадбирлар, олинадиган натижалар, вазифалар кетма-
кетлиги сифатида белгилаб чиқилиши билан биргаликда методика ва
дидактик материаллар мактаб ва педагогика коллежи ўқитувчилари
эътиборидан ўтган. Тажриба-синов машғулотларида қўлланиладиган
фанлараро экологик мазмундаги дидактик материалларни тадқиқот ишида
таклиф этилаётган ечимлар асосида ишлаб чиқилган ҳамда таълим
воситаларини қўллаш тартиби белгиланган.
2009/10 ва 2010/11 ўқув йиллари бўйича ўзлаштириш ва сифат
кўрсаткичлари натижаси юқорида қайд этилган таълим муассасаларида
аниқланди.
Ўқувчиларга берилиши лозим бўлган экологик тарбия фанлараро
асосда умумлаштирилди ва
баҳолаш
мезонига кўра қуйидагича баҳоланди:
1.
«Аъло» баҳо – фанлараро экологик тарбияни чуқур ва атрофлича
таҳлил этган ҳолда, экологик мазмунда топшириқларнинг хатоларсиз пухта
бажарилиши, матннинг ифодали, равон ўқилиши ҳамда унинг мазмунида
илмийлик, мантиқийлик сақланган ҳолда берилган жавобга қўйилди.
2.
«Яхши» баҳо – фанлараро экологик тарбиянинг назарий ва амалий
аҳамиятини тушунган ҳолда, экологик мазмундаги топшириқларнинг баъзи
камчиликлар билан бажарилиши ҳисобига қўйилди.
3.
«Қониқарли» баҳо – фанлараро экологик тарбияни тор маънода
тушуниш, экологик мазмундаги топшириқларни чалкашликлар билан жавоб
бериши эвазига қўйилди.
4.
«Қониқарсиз»
баҳо
–
фанлараро
экологик
тарбиянинг
боғланмаганлиги, экологик мазмундаги топшириқлар бажарилмаганлиги,
экологик матн баёнида мантиқсизлик мавжудлигини, берилган саволларга
жавоб олинмаганлиги учун қўйилди.
24
Демак, «Аъло», «Яхши», «Қониқарли» ва «Қониқарсиз» баҳолар
ўқувчиларда экологик тарбияни фанлараро беришдаги назарий билим,
амалий кўникма ва малакаларни аниқлашда асосий мезон бўлиб
ҳисобланади. Педагогик тажриба-синов якунида назорат ва тажриба
синфлари ўқувчиларининг назарий билими, амалий кўникма ва малакалари,
фанлараро экологик тарбияни эгаллашларида сезиларли статистик фарқ
борлиги аниқланди. Тажриба синфларидаги ўқувчиларнинг билим
даражалари ва сифат кўрсаткичлари назорат синфларидаги ўқувчиларнинг
билим даражалари ва кўрсаткичларига нисбатан юқори эканлиги қуйидаги 3-
5-расмларда ўз аксини топган.
1 2
3 4
5
6 7
8
9 10
11 12
Р1
0
20
40
60
80
100
Фоиз
Назоратлардаги кўрсаткичлар: ДТ-1-4; ФТ-5-8;
ЯТ-9-12
Р1-2009-2010ЎЙ;
Р2-2010-2011ЎЙ
1-4-синф ўқувчиларининг самарадорлик кўрсаткичлари
3-расм. 1-4-синф ўқувчиларининг самарадорлик кўрсаткичлари.
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10
11 12
Р1
0
20
40
60
80
100
Фоиз
Тажрибалар: ДТ- 1-4; ФТ-5-8; ЯТ-9-12
5-9-синф ўқувчиларининг самарадорлик кўрсаткичлари
4-расм. 5-9-синф ўқувчиларининг самарадорлик кўрсаткичлари.
25
1 2 3
4 5 6
7 8 9
10 11
12
Р1
0
20
40
60
80
100
Фоиз
Синовлар: 1-4 ДТ; 5-9 ФТ; 10-12 ЯТ
Р1-2009-2010;
Р2-2010-2011
Педагогика коллежлари ўқувчиларининг самарадорлик кўрсаткичлари
5-расм. Педагогика коллежи “Бошланғич таълим” йўналиши
ўқувчиларининг самарадорлик кўрсаткичлари.
Педагогик тажриба-синовни оммалаштириш жараёнида ўқувчиларнинг
самарадорлик кўрсаткичлари қуйидаги 6-7-расмларда ўз ифодасини топган.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Фоиз
1
2
3
4
5
6
Тажрибалар(сифат-ўзлаштириш): ДТ-1,2; ФТ-3,4; ЯТ-5,6
1-4-синф ўқувчиларининг оммалаштириш жараёни
6-расм. 1-4-синф ўқувчиларнинг оммалаштириш жараёнидаги
самарадорлик кўрсаткичлари
26
1
2
3
4
5
6
Р1
0
20
40
60
80
100
Фоиз
Синовлар: ДТ-1,2; ФТ-3,4; ЯТ-5,6
Педагогик коллежларда оммалаштириш кўсаткичи
7-расм. Педагогика коллежи “Бошланғич таълим” йўналиши
ўқувчиларининг оммалаштириш жараёнидаги самарадорлик
кўрсаткичлари
Тажриба-синовда олинган натижаларни ишлаб чиқишда тажриба ва
назорат гуруҳларидаги ўқувчиларда фанлараро экологик тарбиянинг
шаклланганлиги кўрсаткичлари тасодифий ёки тасодифий эмаслигини
аниқлаш лозим. Аниқланган фарқнинг ишонарли эканлигини текшириш учун
2
(хи-квадрат) услубидан фойдаланилди.
2
(хи-квадрат) мезони ёрдамида
тадқиқот ишининг педагогик самарадорлигини аниқлаш учун дастлаб мазкур
мезон статистиканинг қиймати таклиф этилаётган методларни амалда қўллаш
натижаларини баҳолашдан олинган маълумотлар асосида формула
k
k
E
f
f
f
X
2
2
)
(
ёрдамида ҳисобланди.
Бу ерда:
f’
Е
–
тажриба гуруҳларидаги ўқувчиларнинг ўзлаштириш кўрсаткичлари
(частотаси);
f’
k
–
назорат гуруҳларидаги ўқувчиларнинг ўзлаштириш кўрсаткичлари
(частотаси).
Тажриба-назорат гуруҳлардаги ўқувчиларда фанлараро экологик
тарбиянинг шаклланганлиги кўрсаткичлари 1-, 3-, 5-, 7-, 9-жадвалларда
келтирилган.
2
– мезони учун ишчи жадваллар 2-, 4-, 6-, 8-, 10-жадвалларда
ўз ифодасини топган:
27
1-жадвал
Тажриба ва назорат гуруҳларидаги бошланғич синф ўқувчиларида
фанлараро экологик тарбиянинг шаклланганлик кўрсаткичлари
(2009/10 ўқув йили)
Баҳолаш баллари
Тажриба гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
Е
Назорат гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
k
2
16
53
3
129
185
4
264
238
5
244
194
Жами
f’
Е
=653
f’
k
=670
2-жадвал
Бошланғич синф ўқувчилари (2009/10 ўқув йили)
2
– мезони учун ишчи жадвал
Баҳо-
лаш
бал-
лари
Такрор-
ланиш-
лар f
Е
Такрор-
ланиш-
лар f
k
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
Е
%)
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
k
%)
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
k
'
2
k
'
E
'
f
)
f
-
(f
2
16
53
2,45
7,91
-5,5
30
3,769
3
129
185
19,75
27,61
-7,9
62
2,2357
4
264
238
40,43
35,52
4,9
24
0,678
5
244
194
37,37
28,96
8,4
71
2,443
Жами
f
Е
=653
f’
k
=670
100 %
100 %
0
2
9,125
3-жадвал
Тажриба ва назорат гуруҳларидаги 5-9-синф ўқувчиларида фанлараро
экологик тарбиянинг шаклланганлик кўрсаткичлари
(2009/10 ўқув йили)
Баҳолаш баллари
Тажриба гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
Е
Назорат гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
k
2
36
88
3
159
216
4
367
316
5
274
220
Жами
f’
Е
=836
f’
k
=840
4-жадвал
5-9- синф ўқувчилари (2009/10 ўқув йили)
2
– мезони учун ишчи жадвал
Баҳо-
лаш
бал-
лари
Такрор-
ланиш-
лар f
Е
Такрор-
ланиш-
лар f
k
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
Е
%)
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
k
%)
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
k
'
2
k
'
E
'
f
)
f
-
(f
2
36
88
4,306
10,48
-6,2
38
3,634
28
4-жадвал давоми
3
159
216
19,02
25,71
-6,7
45
1,7432
4
367
316
43,9
37,62
6,3
39
1,049
5
274
220
32,78
26,19
6,6
43
1,655
Жами
f
Е
=836
f’
k
=840
100 %
100 %
0
2
8,081
5-жадвал
Тажриба ва назорат гуруҳларидаги ПК ўқувчиларида фанлараро
экологик тарбиянинг шаклланганлик кўрсаткичлари
(2009/10 ўқув йили)
Баҳолаш баллари
Тажриба гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
Е
Назорат гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
k
2
37
61
3
50
79
4
136
113
5
122
94
Жами
f
Е
=345
f’
k
=347
6-жадвал
ПК ўқувчилари (2009/10 ўқув йили)
2
– мезони учун ишчи жадвал
Баҳо-
лаш
бал-
лари
Такрор-
ланиш-
лар f
Е
Такрор-
ланиш-
лар f
k
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
Е
%)
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
k
%)
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
k
'
2
k
'
E
'
f
)
f
-
(f
2
37
61
10,7
17,58
-6,85
47
2,6728
3
50
79
14,5
22,77
-8,27
68,5
3,0069
4
136
113
39,4
32,56
6,855
47
1,4432
5
122
94
35,4
27,09
8,273
68,4
2,5265
Жами
f
Е
=345
f’
k
=347
100 %
100 %
0
2
9,649
7-жадвал
Тажриба ва назорат гуруҳларидаги бошланғич синф ўқувчиларида
фанлараро экологик тарбиянинг шаклланганлик кўрсаткичлари
(2010/11 ўқув йили)
Баҳолаш баллари
Тажриба гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
Е
Назорат гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
k
2
20
41
3
55
90
4
202
163
5
173
130
Жами
f’
Е
=450
f’
k
=424
29
8-жадвал
Бошланғич синф ўқувчилари (2010-2011 ўқув йили)
2
– мезони учун ишчи жадвал
Баҳо-
лаш
бал-
лари
Такрор-
ланиш-
лар f
Е
Такрор-
ланиш-
лар f
k
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
Е
%)
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
k
%)
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
k
'
2
k
'
E
'
f
)
f
-
(f
2
20
41
4,444
9,67
-5,2
27
2,824
3
55
90
12,22
21,23
-9
81
3,8196
4
202
163
44,89
38,44
6,4
42
1,081
5
173
130
38,44
30,66
7,8
61
1,976
Жами
f
Е
=450
f’
k
=424
100 %
100 %
0
2
9,7
9-жадвал
Тажриба ва назорат гуруҳларидаги ПК ўқувчиларида фанлараро
экологик тарбиянинг шаклланганлиги кўрсаткичлари
(2010/11 ўқув йили)
Баҳолаш баллари
Тажриба гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
Е
Назорат гуруҳларидаги
баҳоланган ўқувчилар сони
f’
k
2
10
25
3
35
28
4
61
67
5
61
44
Жами
f
Е
=167
f’
k
=164
10-жадвал
ПК ўқувчилари (2010/11 ўқув йили)
2
– мезони учун ишчи жадвал
Баҳо-
лаш
бал-
лари
Такрор-
ланиш-
лар f
Е
Такрор-
ланиш-
лар f
k
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
Е
%)
Такрор-
ланиш
лар
нисбати
(f’
k
%)
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
2
k
'
E
'
)
f
-
(f
k
'
2
k
'
E
'
f
)
f
-
(f
2
10
25
5,99
15,24
-9,26
85,7
5,62
3
35
28
21
17,07
3,885
15,1
0,8840
4
61
67
36,5
40,85
-4,33
18,7
0,4582
5
61
44
36,5
26,83
9,698
94
3,5053
Жами
f
Е
=167
f’
k
=164
100 %
100 %
0
2
10,47
Ҳисоблашлар натижалари асосида 2009/10 ўқув йилида бошланғич синф
ўқувчилари
2
9,125
, 5-9-синф ўқувчилари
2
8,081
, ПК «Бошланғич
таълим» йўналиши ўқувчилари
2
9,457
, 2010/11 ўқув йилида бошланғич
синф ўқувчилари
2
9,7
, ПК «Бошланғич таълим» йўналиши ўқувчилари
2
9,573
эканлиги аниқланди. Тадқиқот ишимизда эркинлик даражаси v=n=4-
30
1=3, бу ерда n-баҳолашдаги оралиқлар сони, v=3 эркинлик даражаси учун
2
- мувофиқлик мезони махсус жадвал бўйича 95% ишончлилик оралиғи учун
%
9 5
2
крит
X
=
7,81
,
99% ишончлилик оралиғи учун
%
9 9
2
крит
X
=
11,3
қийматлар тўғри
келади.
Мазкур тадқиқот ишида 2009/10 ўқув йилида
)
4
1
(
2
тад
X
=9,125
,
)
9
5
(
2
тад
X
=
8,081
,
)
3
1
(
2
тад
X
=
9,457
ни ҳамда 2010/11 ўқув йилида
)
4
1
(
2
тад
X
=9,7
,
)
3
1
(
2
тад
X
=
9,573
ни ташкил этди. Тадқиқот ишимиз
натижаларини математик-статистик услуб ёрдамида қайта ишлаш
%
9 9
2
крит
X
<
тад
X
2
>
%
9 5
2
крит
X
тенгсизлик ўринли эканлигини
тасдиқлайди. Яъни
11,3<
9,125
>7,81;
11,3<
8,081
>7,81
;
11,3<
9,457
>7,81;
11,3<
9,7
>7,81;
11,3<
9,573
>7,81.
Бу эса тадқиқот ишимизда илгари сурган илмий фаразни
статистик жиҳатдан тўғри дейишимизга асос бўлади.
3.
УМУМИЙ ХУЛОСА ВА ТАВСИЯЛАР
Атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва мавжуд кескин экологик вазиятдан
қутулиш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан ҳисобланади. Мазкур
муаммолар ечимини топиш ва экологик саводхон бўлиш учун ўқувчиларга
фанлараро экологик таълим бериш ҳамда уларни экологик тарбиялаш муҳим
аҳамият касб этади. Бунда, энг аввало, «экологик маърифат, экологик онг ва
экологик маданият» кетма-кетлигида изчил олиб борилиши ва аҳоли
экологик саводхонлигини болалик ва ўсмирлик йилларидан бошлаб тўғри
ҳамда мақсадга мувофиқ ташкил этилиши лозим.
1.
Экологик тарбия айни даврда ўта долзарб ижтимоий-педагогик
муаммо бўлиб, уни шакллантириш қанчалик эрта бошланса, шунчалик
мақсадга мувофиқ бўлади. Инсоният цивилизацияси эвазига экологик вазият
дунё бўйича кескин ҳолатга келиши оммавий экологик тафаккур, экологик
онг ва экологик маданиятни қарор топтириш кечиктириб бўлмайдиган
вазифа сабабли узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик
тарбия бериш ва унинг компонентлари назарий таҳлил этишни тақозо
қилади.
2.
Ўқувчиларга экологик тарбия бериш ҳамда фанлар алоқадорлиги
юзасидан бажарилган илмий тадқиқот ишлари таҳлили аниқ, табиий ҳамда
ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитиш жараёнида ўрганиб чиқилиши бир
фан мисолида, бир ва икки фан мисолида, фан туркумлари асосида,
интеграцияга оид экологик тарбия (онг, тафаккур, таълим, маданият) асосида
фанлараро боғланиш юзасидан берилган тавсияларни таъминлайди. Экологик
тарбия асоси экологик маърифат ёрдамида яратилади ва унинг шаклланиш
жараёнини мажмуавий ёндашув орқали интенсивлаш мумкинлиги фан ва
тажриба ёрдамида исботланади.
3.
Оламнинг илмий манзарасини яратишда барча фанлар хизмат
қилишини эътиборга олган ҳолда, узлуксиз таълим тизимида фанлараро
алоқани кучайтириш ва улардан яхлит экологик дунёқарашни шакллантириш
31
йўлида фойдаланилса самара кўпроқ бўлади. Шу боис, фанларни ўқитиш
жараёнида экологик тарбия бериш имкониятлари умумий ўрта таълим ва ПК
«Бошланғич таълим» йўналиши мисолида ўрганилиши аниқ, табиий,
ижтимоий-гуманитар,
умумкасбий,
махсус
фанларнинг
ўзаро
алоқадорликдаги экологик самарадорлигини беради. Акс ҳолда олам илмий
манзараси ҳам, биосферани соғлом сақлаб қолиш масаласи ҳам, экологик
тарбия билан боғлиқ ташкилий-маърифий ҳамда умумбашарий фаолиятга
ҳам путур етади.
4.
Умумий ўрта таълим мактаб (5-9-синф) ўқувчиларига фанлараро
экологик тарбия беришнинг назарий типологияси аниқланиши фанлараро
алоқадорликка кўра, бошланғич синф билан ПК «Бошланғич таълим»
йўналиши ўртасида илмий асосда боғлаш мақсадида турлар бўйича тасниф
қилишни тақозо қилади.
5.
Фанлараро экологик тарбия беришнинг концептуал муаммолари, яъни
назарий, амалий, ижтимоий ва ҳуқуқий жиҳатларидан узвий равишда
фойдаланиб шакллантириш, билимлар сифатини ошириш эвазига
кўрсаткичларини ошириш, ўқитувчининг педагогик маҳоратини экологик
тарбия мақсадларига йўналтириш, дарс ва синфдан ташқари ўқишни
фанлараро ташкил этиш, экологик тарбияни ПКда давом эттириш, дарс ва
дарсдан ташқари машғулотларда фанлараро экологик тарбияни ўзлаштириш,
фанлараро экологик мазмундаги мустақил ишларни бажариш, педагогик
амалиётда фанлараро боғланишни амалга оширишнинг ўрганилиши
фанлараро экологик тарбия беришнинг яхлит тизими орқали ижобий ҳал
этилиши асосида аниқланишида намоён бўлади.
6.
Таълим жараёнида интеграция ва фанлараро алоқадорлик хусусияти
оламни ўрганишда – фанлар иштироки, бир фаннинг иккинчи бир фан
шаклланишига сабаб бўлиши, фанларларнинг турли даражада эканлиги,
табиатнинг
ўз
тартиб-қоидалари
мавжудлиги
жиҳатидан
таҳлили
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришнинг йўналишлари ўқув
фанлариаро алоқадорликда таъминлашни тақозо қилади. Шунингдек,
бошланғич таълим, табиий, ижтимоий-гуманитар, аниқ, умумкасбий ва
махсус фанлараро экологик тарбия бериш йўналишлари ёритилиши учун
дарс жараёнида ўтиладиган экологик мазмундаги мавзуларни фанлараро
боғлаш технологияси ишлаб чиқилишида фанларнинг синхрон ва асинхрон
боғланишларидан тегишли мавзуларда фойдаланилиши, фанларнинг
интегратив боғланиши ўрганилиши ҳамда таълим соҳалари ва ўқув фанлари
орасидаги узвий боғланишдан экологик тарбия бериш мақсадларида
фойдаланилиши инобатга олинди. Бунда фанларнинг интеграцияси ва
диференцияси жараёнларининг ўзига хос жиҳатлари ҳисобга олинади.
7.
Ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришнинг ўзига хос
хусусиятлари аниқланиши дидактик талаблар асосида ишлаб чиқилишини
таъминлайди. Шунингдек, дидактик талаблар умумий ўрта таълимнинг
бошланғич синфлари, 5-9-синфлар ҳамда педагогика коллежи «Бошланғич
32
таълим» йўналиши ўқувчиларида фанлараро экологик тарбияни бериш учун
ишлаб чиқилиши назарда тутилди ва улардан амалда фойдаланилди.
8.
Ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш билан боғлиқ
инвариант ва вариатив дидактик функциялар тизими ишлаб чиқилди,
инвариант ҳамда вариатив дидактик функцияларнинг ўзаро фарқлари ва
ўхшаш томонлари таҳлил этилди.
9.
Фанлараро экологик тарбия бериш ишлаб чиқилган методикасига
асосан, дарс жараёнида ноанъанавий услублардан фойдаланиш, ҳар бир
синов машғулоти билан боғлиқ ишчи фаразларнинг инобатга олиниши
натижасида
фанлараро
алоқадорликда
фойдаланилган
ноанъанавий
услублардан намуналар келтирилди. Мазкур намуналардан ўқитувчилар ўз
педагогик фаолиятида фойдаланилган ҳолда, дарсларни ташкил этиш муҳим
аҳамиятга эгалиги учун синовдан ўтган дарс типлари тавсия этилди. ПКнинг
«Бошланғич таълим» йўналишидаги ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
бериш юзасидан тайёрланган маъруза материаллари ўқитувчилар ҳамда
«Бошланғич таълим» йўналишидаги ўқувчилар ўз педагогик амалиётларида
кенг фойдаланиш имкониятлари эътиборга олинган ҳолда ёритилишини
тақозо қилди. Шу боис ўқувчилар онгида экологик тарбияни
шакллантиришда дарсдан ташқари машғулотлар асосий омил сифатида
эътироф этилди.
10.
Педагогика
коллежи
«Бошланғич
таълим»
йўналиши
ўқувчиларининг педагогик амалиётида фанлараро экологик тарбия
беришнинг муваффақиятли ташкил этилиши уларнинг ўқув, педагогик ва
дипломолди амалиётларида бажариладиган ишлар кўлами орқали амалга
оширилишида намоён бўлади.
11.
Фанлараро
экологик
тарбия
беришнинг
ишлаб
чиқилган
узлуксизлик ва узвийлик тизими фанларни ўқитиш ҳамда таълим турлари
жараёнининг узлуксизлиги ва узвийлигини таъминлаш орқали экологик
тарбия бериш зарурати исботланди.
12.
Тадқиқот
натижаларининг
ПК
ва
умумий
ўрта
таълим
муассасаларида педагогик тажриба синовдан ўтказилиши ўқувчиларнинг
назарий ва амалий жиҳатдан ўзлаштириш ва сифат кўрсаткичларининг
ижобий ўзгаришларга сабаб бўлганлиги аниқланди. Педагогик тажриба-
синов 2009/11 ўқув йили учун ўтказилиши лозим бўлган таълим
муассасалари, оммалаштириш жараёни ўтказиладиган таълим муассасалари
ва педагогик тажриба-синов ўтказиладиган таълим муассасаларининг
моддий-техник базаси ҳамда уларнинг табиий шароитига эътибор берилган
ҳолда ўтказилиши лозимлиги исботланди.
13.
Тажриба синф(гуруҳ)лар ўқувчиларига фанлараро экологик тарбия
беришга оид материаллар ўқувчилар психологик хусусиятларини эътиборга
олган ҳолда, кенг ва чуқур ўзлаштирилишига эътибор қаратиш ва тадқиқотчи
томонидан танланган услубларнинг ижобий жиҳатларини таҳлил қилишда
умумлаштириш талабларига риоя қилинишида ижобий натижалар беради.
33
Натижада, тадқиқотчи томонидан тажриба синфлари учун тайёрланган
материалларни ўзлаштиришга нисбатан ўқувчилар қизиқишлари ортганлиги
тажриба-синов ўтказилган синф (босқич)ларда ўқувчилар қизиқишларининг
экологик тарбиявий аҳамияти ортиб борганлиги кузатилишини таъминлайди.
Танланган тажриба-синов муассасалари билан оммалаштириш жараёни олиб
борилган муассасаларнинг тажриба натижалари таққосланиши ва таҳлили
ўқувчиларнинг сифат кўрсаткичларини баҳолаш мезони умумий ўрта таълим
ўқувчилари ҳамда ПК «Бошланғич таълим» йўналиши ўқувчилари учун
алоҳида ишлаб чиқилиш шартларидан бири.
14.
Ўтказилган тажриба-синов ишларининг натижалари ва уларнинг
таҳлили ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришнинг тавсия
этилаётган методикасининг педагогик ва амалий жиҳатдан самарадорлиги-
ни кўрсатиши педагогик аҳамиятга эга эканлигини тасдиқлади.
15.
Илмий тадқиқот ишлари натижалари асосида тайёрланган илмий ва
услубий манбалар ва ишлаб чиқилган амалий тавсиялар, ўқувчиларга
фанлараро экологик тарбия бериш мазмунида тайёрланган дарс
ишланмалари, маъруза матнлари, мавзуларнинг технологик харитаси ва
услубий қўлланмаларнинг тегишли таълим муассасалари амалиётида
фойдаланиш учун мақбуллиги аниқланди.
Т А В С И Я Л А Р
Мазкур хулосаларга таянган ҳолда, узлуксиз таълим жараёнида
ўқувчиларга фанлараро экологик таълим-тарбия бериш самарадорлиги
юзасидан қуйидаги тавсияларни бериш мумкин:
– узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия
бериш самарадорлигини кучайтириш мақсадида ўқув фанлари дастури
мавзулари мазмунининг экологик тарбия элементлари билан бойитилишини
эътиборга олиш;
– узлуксиз таълим жараёнида яратилаётган намунавий ўқув дастури,
дарслик, маъруза матнлари ва дарс ишланмаларида фанлараро экологик
тарбия беришнинг яхлит мазмунига эришиш, ҳар бир фаннинг ишчи дастури
ишлаб чиқилаётганда фанларнинг синхрон ва асинхрон, узвий ва интегратив
боғланишига аҳамият бериш;
–
табиий, аниқ, ижтимоий-гуманитар фанлараро экологик тарбияни 12
йиллик ҳажмдаги умумий ўрта таълим ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими
муассасаларининг ҳар бир синф(босқичи)и учун алоҳида илмий тадқиқот
ишларини олиб бориш;
– фанлараро экологик тарбия бериш йўналишларидан унумли
фойдаланиш, дидактик талаб ва тамойилларга таянган ҳолда, педагогик
фаолиятни амалга ошириш;
– фанлараро экологик тарбия бериш билан боғлиқ вариатив ва
инвариант функцияларни амалда қўллашни йўлга қўйиш, шунингдек,
кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш жараёнида экологик
34
тарбия бериш юзасидан вариатив дастурларни ишлаб чиқиш;
–
педагогика коллежи «Бошланғич таълим» йўналиши ўқув
режасининг умумкасбий фанлар блокидаги «Педагогика» фанининг
ўқитилишида Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг табиатни муҳофаза қилиш
юзасидан билдирилган фикрларидан «Экологик тарбия» мавзусида
фойдаланиш;
–
педагогика
коллежи
«Бошланғич
таълим»
йўналишидаги
ўқувчиларнинг педагогик амалиётларида тадқиқот ишининг хулоса ва
таклифларидан самарали фойдаланишга оид электрон дарсликлар яратиш
мақсадга мувофиқдир.
4.
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
Монография, илмий журналларда чоп этилган мақолалар:
1.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга фанлараро экологик тарбияни бериш
назарияси ва амалиёти. Монография. – Тошкент: Фан, 2011. – 140 б.
2.
Isaqulova N.J. The theoretical and practical essentials of giving
interdisciplinary ecological upbringing (education) to pupils // Avicenna. Science
and education in and about Uzbekistan. – Jahrgang, 2011. - Heft – № 3. – P. 69.
3.
Isaqulova N.J. Organization and carrying out of ecological excursion //
The advanced science – USA, 2011. - Issue – № 3. – P. 86.
4.
Исакулова
Н.Ж.
Концептуальные
проблемы
формирования
межпредметного экологического воспитания учащихся // Вестник
Каракалпакистана. – Нукус, 2011. – № 1. – Б. 107.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга экологик тарбияни ижтимоий фанлараро бериш
муаммолари // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар. – Тошкент, 2011. – № 1-2. –
Б. 136.
5.
Исақулова Н.Ж. Фанлараро боғланиш // Бошланғич таълим. –
Тошкент, 2006. – № 9. –Б. 14.
6.
Исақулова Н.Ж. Сув ва ҳавони муҳофаза қилиш // Бошланғич таълим.
– Тошкент, 2008. – № 11. –Б. 14.
8. Исақулова Н.Ж. Экологик таълим ва тарбия жараёнида инвариант ва
вариатив дидактик функцияларни таъминлаш // Касб-ҳунар таълими. –
Тошкент, 2009. – № 5. – Б. 11.
9. Исақулова Н.Ж. Межпредметное экологическое воспитание учащихся
в процессе непрерывного образования // Начальная школа. – Москва, 2010. –
№ 4. – Б. 98.
10. Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга умумкасбий фанларни ўқитишда
экологик таълим-тарбиянинг назарий ва амалий асослари // Касб-ҳунар
таълими. – Тошкент, 2010. – № 3. – Б. 26.
11.
Исақулова Н.Ж. Фанлараро экологик тарбия бериш мазмунидаги
мавзулар таҳлили // Халқ таълими. – Тошкент, 2010. – № 3. – Б. 75.
12.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга ижтимоий-гуманитар фанлараро
экологик тарбия бериш // Ижтимоий-гуманитар фанлар. – Тошкент, 2010.
35
–№ 2. – Б. 69.
13.
Исақулова Н.Ж. Фанлараро экологик тарбия // Бошланғич таълим.
– Тошкент, 2010. – № 6. – Б. 10.
14.
Исақулова Н.Ж. Экологик тарбия бериш юзасидан 5-синф учун
фанлараро дарс ишланмаси // Мактаб ва ҳаёт. – Тошкент, 2010. -№ 5. – Б. 22.
15.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш
мазмуни // Педагогик маҳорат. – Бухоро, 2010. – № 6. – Б. 64.
16.
Исақулова Н.Ж. Педагогик тажриба-синов ишларининг босқичлари
// СамДУ ахборотномаси. – Самарқанд, 2010. – № 6. – Б. 82.
17.
Исақулова Н.Ж. Экологик тарбия бериш юзасидан фанлараро дарс
ишланмаси 7-синф учун // Мактаб ва ҳаёт. – Тошкент, 2011. – № 1. – Б. 21.
18.
Исақулова Н.Ж. Экологик тарбия бериш юзасидан фанлараро дарс
ишланмаси 8-синф учун // Мактаб ва ҳаёт. – Тошкент, 2011. – № 3. – Б. 27.
19.
Исақулова Н.Ж. Экологик тарбия бериш юзасидан фанлараро дарс
ишланмаси 9-синф учун // Мактаб ва ҳаёт. – Тошкент, 2011. – № 4. – Б. 24.
20.
Исақулова Н.Ж. Экологияга онгли муносабат
Фанлараро узвийлик
(1-2-синфлар учун)
// Бошланғич таълим. – Тошкент, 2011. – № 4. – Б. 16.
21.
Исақулова Н.Ж. Экологияга онгли муносабат
Фанлараро узвийлик
(3-4-синфлар учун)
// Бошланғич таълим. – Тошкент, 2011. – № 6. – Б. 14.
22.
Исақулова Н.Ж. Экологик таълим жараёнида ўқувчиларнинг
мустақил ишини ташкил этиш // Касб-ҳунар таълими. – Тошкент, 2011. – №
2. – Б. 14.
23.
Исақулова Н.Ж. Таълим жараёнида фанлараро алоқадорлик ҳамда
интеграциянинг таҳлили // Ижтимоий-гуманитар фанлар. – Тошкент, 2011. –
№ 1. – Б. 147.
Патент ва муаллифлик гувоҳномалари
24.
Исақулова Н.Ж. Фанлараро экологик тарбия услубий мажмуа
дастури // Ўзбекистон Республикаси интеллектуал мулк агентлиги.
Гувоҳнома № DGU 02364. 25.11.2011.
Илмий тўпламлардаги мақолалар, тезислар
25.
Исақулова Н.Ж. «Она тили» дарсларида фанлараро экологик
тарбияни ташкил этиш // Тош. вил. ДПИ мақолалар тўп. – Тошкент, 2008. – Б.
232.
26.
Исақулова Н.Ж. Бошланғич синф ўқувчиларига фанлараро экологик
тарбия беришнинг ўзига хос хусусиятлари // Тош.вил. ДПИ мақолалар тўп. –
Тошкент, 2008. – Б. 244.
27.
Исақулова Н.Ж. Бошланғич синфларда экологик уюшмаларни
ташкил этиш ва уларни ўтказиш услубиёти // Тош.вил. ДПИ мақолалар тўп. –
Тошкент, 2008. – Б. 260.
28.
Исақулова Н.Ж. Бошланғич синф ўқувчиларига фанлараро экологик
тарбия бериш усуллари // Тошкент вилоят ДПИ мақолалар тўп. – Тошкент,
2008. – Б. 316.
29. Исақулова Н.Ж. Халқ оғзаки ижоди намуналари ўқувчиларга фанлар
36
аро экологик тарбия бериш (Ўқиш ва Одобнома дарсликлари таҳлили
мисолида) // ТТЙМИ мақолалар тўп. – Тошкент, 2009. – Б. 105.
30.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришда –
Авесто асосий манба // ТТЙМИ мақолалар тўп. – Тошкент, 2009. – Б.129.
31.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш
омилларининг ўзаро алоқадорлиги // ТТЙМИ мақолалар тўп. – Тошкент,
2009. – Б. 134.
32. Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга дарсдан ташқари машғулотларда
фанлараро экологик тарбия беришда интерфаол услублардан фойдаланиш //
Умумий ўрта таълимнинг назарий ва амалий муаммолари: Респ.илмий-
амалий конф. материал. Тошкент, 2009. – Б. 45.
32.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга тарбиявий соат ҳамда расм
машғулотларида
фанлараро
экологик
тарбия
беришда
интерфаол
услублардан фойдаланиш // Умумий ўрта ва ўрта махсус касб-ҳунар таълими
жараёнида фанлараро узвийликни таъминлаш муаммолари: Респ. илмий-
амалий конф. материал. Тошкент, 2009. – Б. 111.
33.
Исақулова Н.Ж. Педагогика коллежининг «Бошланғич таълим»
йўналишидаги талабаларга фанлараро экологик тарбия беришда педагогик
амалиётнинг ўрни // Педагогик кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта
тайёрлашнинг замонавий шаклларини жорий этиш муаммолари: Респ.илмий-
амалий конф. материал. Тошкент, 2009. – Б. 96.
34.
Исақулова Н.Ж. Бошланғич синф ўқувчиларида экологик фикрлашни
ривожлантириш // Тошкент вилоят ДПИ мақолалар тўп. –
Тошкент, 2010. – Б. 103.
35.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия беришда
диннинг аҳамияти // Тошкент вилоят ДПИ мақолалар тўп. – Тошкент, 2010.
– Б. 155.
36.
Исақулова
Н.Ж.
Экологик
тарбияга
оид
тушунчаларни
шакллантиришнинг ўзига хос хусусиятлари // Тошкент вилоят ДПИ
мақолалар тўп. – Тошкент, 2010. – Б. 167.
37.
Исақулова Н.Ж. Табиий фанлар интеграцияси асосида экологик
тарбия бериш // Узлуксиз таълим тизимида фанларнинг ўзаро
интеграциялашуви муаммолари: Респ.илмий-амалий конф. материал. –
Тошкент, 2010. – Б. 19.
38.
Исақулова Н.Ж. Ўқувчиларга аниқ фанлараро экологик тарбия
бериш // Узлуксиз таълим тизимида фанларнинг ўзаро интеграциялашуви
муаммолари: Респ.илмий-амалий конф. материал. – Тошкент, 2010. – Б. 49.
39.
Исақулова Н.Ж. Педагогика коллежи «Бошланғич таълим»
йўналишидаги ўқувчиларни фанлараро экологик тарбиялаш // Олий таълим
ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасалари ўртасида ўқув-услубий
ҳамкорлик ишларини олиб бориш:муаммо ва вазифалар: Респ.илмий-амалий
анжуман материал. – Тошкент, 2010. – Б.118.
40.
Исақулова Н.Ж. Педагогика коллежи «бошланғич таълим» йўналиши
37
даги ўқувчиларни ижтимоий-гуманитар фанлараро экологик тарбиялаш //
Узлуксиз таълим сифат ва самарадорлигини оширишнинг назарий услубий
муаммолари: Респ.илмий-амалий конф. материал. – Самарқанд, 2010. – Б. 80.
41.
Исақулова Н.Ж. Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга экологик
тарбияни фанлараро беришнинг назарий ва амалий муаммолари //
Ўзбекистон таълим тизими ва уни ривожлантириш истиқболлари: Кадрлар
тайёрлаш миллий дастури амалда: Халқаро илмий конф. материал. –
Самарқанд, 2010. – Б. 82.
42.
Исақулова Н.Ж. Узлуксиз таълим тизими жараёнида ўқувчиларга
фанлараро
экологик
тарбиялашда
инновацион
технологиялардан
фойдаланишнинг аҳамияти (умумий ўрта таълим ҳамда педагогика
коллежининг «Бошланғич таълим» йўналиши мисолида) // Бошланғич синф
ўқитувчиларини инновацион фаолиятга тайёрлаш муаммолари ва ечимлари:
Респ.илмий-амалий конф. материал. – Тошкент, 2010. – Б. 48.
43.
Исақулова
Н.Ж. Касб таълимида экологик тарбияни ўз-
лаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари // «Мамлакакатимизда демократик
ислоҳатларни янада чуқурлаштириш ва фуқоралик жамиятини ривож-
лантириш
концепцияси»ни
амалга
оширишда
таълим
мазмунини
инсонпарварлаштириш: Илмий-амалий конф. матер. – Тошкент, 2011.– Б. 56.
44.
Исақулова Н.Ж. Экологик тарбиянинг касбий таълим билан узвий-
лигини таъминлаш муаммолари // Касб таълимини муаммо ва ечимлари:
Респ.илмий-амалий конф. материал. – Тошкент, 2011. – Б. 29.
45.
Исақулова Н.Ж. Фанлараро экологик тарбияни шакллантиришда
касбий билим ва кўникмаларнинг аҳамияти // Касб таълимини муаммо ва
ечимлари: Респ.илмий-амалий конф. материал. – Тошкент, 2011. – Б. 87.
38
Педагогика фанлари доктори илмий даражасига талабгор Исақулова
Нилуфар Жаниқуловнанинг 13.00.01 – Педагогика назарияси ва тарихи
ихтисослиги бўйича «Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро
экологик тарбия беришнинг назарияси ва амалиёти (умумий ўрта таълим ва
педагогика коллежининг «Бошланғич таълим» йўналиши мисолида)»
мавзусидаги диссертациясининг
Р Е З Ю М Е С И
Таянч сўзлар
: экология, экологик тарбия, экологик онг, фанлараро
экологик тарбия, синхрон боғланиш, асинхрон боғланиш, узвий боғланиш,
узлуксизлик, узвийлик, инвариант, вариатив топшириқлар, моно-,
полидидактик жараёнлар.
Тадқиқот объекти
: узлуксиз таълим тизими ўқувчиларига фанлараро
экологик тарбия бериш жараёни (умумий ўрта таълим мактаблар ва
педагогика коллежлари мисолида).
Тадқиқот мақсади
: узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро
экологик тарбия беришнинг мазмуни, шакл ва методлари, уларнинг
педагогик шарт-шароитларини аниқлаш, услубий тавсиялар ишлаб чиқиш ва
амалиётга жорий қилиш.
Тадқиқот методлари
: педагогик таҳлил, хронологик таҳлил, тарихий
таққослаш, эмпирик метод, савол-жавоб, тест сўровлари, кузатиш, суҳбат,
умумлаштириш, мувофиқлаштириш, педагогик тажриба-синов, ҳужжатларни
ўрганиш, фанлараро тадқиқот методи, математик-статистика методи.
Олинган натижалар ва уларнинг илмий янгилиги
:
ў
қувчиларга
экологик тарбия бериш назарияси ва амалиёти фанлараро алоқадорликда
ишлаб чиқилган; узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро
экологик тарбия бериш мазмуни назарий жиҳатдан ёритилган; фанлараро
экологик тарбия беришнинг концептуал муаммолари аниқланган;
ўқувчиларга фанлараро экологик тарбия бериш назарий ва амалий жиҳатдан
асосланган; фанлараро экологик тарбиянинг услубий мажмуа дастури ва
модели ишлаб чиқилган.
Тадқиқотнинг амалий аҳамияти
: ўқувчиларга фанлараро экологик
тарбия бўйича назарий билимлар бериш, амалий кўникма ва малакаларни
шакллантиришнинг йўллари ва воситалари аниқланди ҳамда улар амалиётга
жорий этилди. Тадқиқот жараёнида олинган натижалар мактаб ва педагогика
коллежи «Бошланғич таълим» йўналиши мазмунини такомиллаштиришга
хизмат қилиши исботланди.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги
: тадқиқот
натижалари умумий ўрта таълим мактаблари ва педагогика коллежларида
амалиётида синаб кўрилди.
Қўлланиш соҳаси
: тадқиқот натижаларидан умумий ўрта таълим
мактаблари ва педагогика коллежларининг ўқув-тарбия жараёнида ҳамда
педагогларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш курсларида,
ўқув режалар ва дастурлар яратишда фойдаланиш мумкин.
39
Р Е З Ю М Е
диссертации Исакуловой Нилуфар Джаникуловны на тему «Теория и
практика формирования межпредметного экологического воспитания
учащихся в процессе непрерывного образования (на примере общего
среднего
образования
и
направления
«Начальное
образование»
педагогических колледжей)», представленная на соискание ученой степени
доктора педагогических наук по специальности 13.00.01 – Теория и история
педагогики
Ключевые
слова
:
экологическое
воспитание,
межпредметное
экологическое
воспитание,
синхроническая
и
асинхроная
связь,
инвариантные, вариативные задания, непрерывность и преемственность,
моно-и полидидактические процессы.
Объекты исследования
: процесс формирования межпредметного
экологического воспитания учащихся в процессе непрерывного образования
(на примерах общеобразовательных школ и педагогических колледжей).
Цель работы
: определить содержание, форм и методов, педагогические
условий межпредметного экологического воспитания учащихся в процессе
непрерывного образования, разработать методические рекомендации по
внедрению их в практику школ и колледжей.
Методы исследования
: педагогический и хронологический анализ,
исторические сопоставления, эмпирические методы, тестирования, наблюде-
ние, беседа, педагогический эксперимент, изучение документов, межпред-
метные исследовательские методы, математические-статистические методы.
Полученные результаты и их научная новизна
: теория и практика
экологического воспитания учеников разработана в межпредметной
взаимосвязи; описана с теоретической точки зрения суть межпредметного
экологического воспитания учеников в процессе непрерывного обучения;
определены концептуальные задачи; обосновано с теоретической и
практической точки зрения; разработана комплексная методическая
программа и модель межпредметного экологического воспитания.
Практическая значимость
: определены пути и средства формирования
теоретических знаний, практических умений и навыков учащихся по их меж-
предметному экологическому воспитанию, осуществлено внедрение их в
практику. Результаты исследования доказана эффективно служить совершен-
ствованию содержания образования общеобразовательных школ и образова-
тельного направления “Начальное образование” педагогических колледжей.
Степень внедрения и экономическая эффективность
: результаты
исследования применены на практике в ряде общеобразовательных школ и
педагогических колледжах.
Область применения
: результаты исследования могут быть использова
ны учебно-воспитательного процесса общеобразовательных школ и
педагогических колледжей, на курсах переподготовки и повышения
квалификации педагогов, при подготовке учебных планов, программ.
40
R E S U M E
The thesis by Isakulova Nilufar Janikulovna on the theme
The theory and practice
of formation of pupils intersubject ecological education (on the example of
general secondary education and
Primary education
direction of pedagogical
colleges)
submitted for the scientific competition of doctor of pedagogical
sciences on the specialty 13.00.01. – Theory and practice of pedagogic
Key words
: ecology, ecological education, ecological consciousness,
itersubject ecological education, synchronic and asynchrony connections, variant,
variant tasks continuity and succession, mono- and polididactic processes.
Subjects of research
: processes of forming of ecological notions on
ecological education of primary school pupils with the help of intersubject
connections (on examples of secondary schools and pedagogical colleges).
Purpose of work
: to determine the content, the variety of forms and methods
of intersubject ecological education of pupils in the process of continuous
education, to develop methodic recommendations on their introduction into the
practice of school and colleges.
Methods of the research
: pedagogical analyses, chronolical analyses,
historic comparisons, empiric methods, observation, pedagogical experiment,
studing of documents, intersubjects research methods, mathematic and statistic
method.
The results obtained and their scientific novelty
: on the theme prepared 5
methodical aids and published 1 monograph; worked out the methods and the
conception of ecological educations on the basis of realization of intersubject
connections. The pattern of intersubject ecological education of pupils was worked
out and the level of efficiency of educational process aimed to the intersubject
ecological education was revealed. Forms, methods of introduction into practice of
suitable educational establishments were offered was revealed.
Practical value
: effective ways and means of forming of theoretical
knowledge, practical skills and abilities of pupils on their intersubject ecological
education were determined, they were introduced into practice. The results of this
research found their reflect in published works, they can serve for improvement of
content of education at primary schools and the educational direction «Primary
education» at pedagogical colleges.
Degree of introduction and economic efficiency:
the results of research
have been used in a number of secondary schools and pedagogical colleges.
Field of application
: the results of research can be used for improvement of
teaching and educational process at schools and pedagogical colleges, at refresher
courses of teachers for preparation of school curricula and programs of new
generation.
