ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК: 334.722.(575.1)
БОБОЕВ АКМАЛ ЧОРИЕВИЧ
ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИ РИВОЖЛАНИШИНИНГ
НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ ВА УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ
08.00.01 – Иқтисодиёт назарияси
Иқтисод фанлари номзоди
илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент - 2012
2
Диссертация Тошкент давлат техника университетида бажарилган
Илмий раҳбар:
иқтисод фанлари доктори, профессор
Қодиров Абдусатторхожа
Расмий оппонентлар:
иқтисод фанлари доктори, профессор
Джураев Тошболта Тухтаевич
иқтисод фанлари номзоди, доцент
Хожиев Бахтиёр Душабоевич
Етакчи ташкилот:
Ўзбекистон Миллий университети
Ҳимоя Тошкент молия институти ҳузуридаги иқтисод фанлари доктори
илмий даражасини олиш учун диссертациялар ҳимояси бўйича Д.067.60.01
рақамли Бирлашган ихтисослашган кенгашнинг 2012 йил «____» ____________
соат «_____» да ўтадиган мажлисида бўлади.
Манзил:
100000, Тошкент шаҳри, Амур Темур кўчаси, 60-А уй.
Диссертация билан Тошкент молия институти кутубхонасида танишиш
мумкин.
Автореферат 2012 йил «_____»____________да тарқатилди.
Бирлашган ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, география фанлари
номзоди, доцент
Азимов Ш.А.
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги
. Республикада иқтисодиётни турли мулк
шаклларига асосланган ва бозор иқтисодиёти талабларига жавоб берадиган
тадбиркорлик фаолияти асосида ривожлантириш ҳозирги даврнинг долзарб
масалаларидан бири ҳисобланади. Эркин рақобат устуворликка эга бўлган
шароитда миллий иқтисодиётни ривожлантиришда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликнинг роли тўхтовсиз ортиб боради.
Тадбиркорлик фаолиятини хўжалик юритишнинг кичик бизнес, хусусий
тадбиркорлик ва касаначилик шакллари асосида ривожлантириш миллий
иқтисодиёт ижтимоий барқарорлигининг асоси ҳисобланувчи ўрта мулкдорлар
синфини шакллантириш, рақобат муҳитини вужудга келтириш ва барқарор
иқтисодий ўсишга эришишда муҳим омил бўлиб қолади.
Республикамизда иқтисодий ўсишни таъминлаш, янги иш ўринларини
ташкил этиш, бандлик муаммосини ҳал этиш, аҳолининг даромадлари ва
фаровонлигини оширишда тобора муҳим ўрин тутаётган кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантиришда, уларни рағбатлантириш ва
қўллаб-қувватлашга алоҳида эътибор қаратилди.
Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов «Кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик соҳасининг мамлакатимизни модернизация қилиш ва
янгилашнинг ишончли таянчи бўлган мулкдорлар синфини, яъни ўрта синфни
шакллантиришдаги улкан аҳамиятини ҳеч нарса билан қиёслаб бўлмайди....
2011 йилда мазкур соҳанинг ялпи ички маҳсулотдаги улушини 54 фоизга
етказиш кўзда тутилаётганини айтишнинг ўзи кифоя деб ўйлайман»
1
деган эди.
Мамлакатимизда тадбиркорлик жадал ривожланиб бораётган бўлсада,
мазкур
соҳани
такомиллаштириш
йўлларини
аниқлаш
ва
устувор
йўналишларини белгилаш бўйича илмий асосланган назарий таклифлар ва
амалий тавсияларни ишлаб чиқиш долзарб вазифа бўлиб қолди.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Тадбиркорлик фаолиятининг
ижтимоий-иқтисодий моҳияти ва ривожлантириш масалалари
А.Смит,
А.Тюрго, П.Самуэльсон, Р.Хизрич, И.Шумпетер
2
асарларида атрофлича
ўрганилган. МДҲ
мамлакатлари олимлари А.И.Архипов, Е.Ф.Борисов,
А.В.Бусыгин,
Ю.М.Осипова,
М.А.Сажина
3
ва
бошқалар
томонидан
тадбиркорликни ривожлантиришнинг назарий ва амалий муаммолари тадқиқ
этилган.
Республикамизда
С.С.Ғуломов,
Ш.Ш.Шодмонов,
Т.Т.Жўраев,
А.В.Ваҳобов, Ҳ.П.Абулқосимов, А.Қодиров, Қ.Муфтайдинов, Н.К.Муродова,
1
Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини
оширишга хизмат қилади. – T.: Ўзбекистон, 2011. – 39 б.
2
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. Т.1. – М.: Ось-89, 1997. – 480 с.; Тюрго А.
Избранные экономические произведения. - М.: Соцэкгиз, 1961.; Самуэльсон П. Экономика. Т. 2. – М.: НПО,
Алгон, 1992. – 413 с.; Хизрич Р., Питерс М. Предпринимательство. Вып. № 1. – М., 1991.; Шумпетер Й. Теория
экономического развития. – М.: Прогресс, 1992.
3
Архипов А.И. Основы предпринимательской деятельности. – М.: Финансы и статистика, 1995. – 491 с.;
Борисов Е.Ф. Основы экономической теории. – М.: Новая волна, 1996. – 317 с.; Бусыгин А.В.
Предпринимательство. - М., 1997. – 608 с.; Осипова Ю.М. Основы предпринимательского дела. – М.: Дело,
1995. – 432 с.; Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Основы экономической теории. – М.: Экономика, 1995. – 367 с.;
4
Ғ.П.Шарипов, М.Ю.Абдукаримова
4
ва бошқалар тадбиркорликнинг назарий
жиҳатлари ва Ўзбекистонга хос хусусиятлари бўйича тадқиқотлар олиб
борганлар.
Бироқ, чоп этилган илмий ишларда ва ҳимоя қилинган диссертацияларда
тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг фақат маълум томонларигина
илмий-назарий жиҳатдан ўрганилган. Миллий иқтисодиётни модернизациялаш
талабидан келиб чиқиб ривожлантириш тадбиркорлик фаолиятининг назарий
жиҳатлари, омиллари ва механизмини янгича ёндашувда тадқиқ этишни тақозо
этади.
Диссертация ишининг илмий
тадқиқот иш режалари билан
боғлиқлиги.
Илмий иш Тошкент давлат техника университетининг илмий
тадқиқот ишлари режаси доирасида бажарилди.
Тадқиқотнинг мақсади
тадбиркорлик фаолияти ривожланишининг
назарий асосларини такомиллаштириш бўйича илмий-назарий таклифлар ва
амалий тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот вазифалари.
Тадқиқотнинг мақсадидан келиб чиққан ҳолда
ишда қуйидаги вазифалар белгиланди:
тадбиркорлик
фаолияти
ривожланишининг
назарий
асосларини
ўрганиш;
тадбиркорлик фаолияти ривожланишини қиёсий таҳлил қилиш асосида
унинг истиқболли устувор йўналишларини аниқлаш;
тадбиркорлик фаолияти ривожланишининг ташкилий, ҳуқуқий ва
иқтисодий шарт-шароитларини ўрганиш;
тадбиркорликни ривожлантиришда давлат ва бозор механизмининг
уйғунлашувини аниқлаш;
тадбиркорликни давлат томонидан
қўллаб-қувватлашнинг жаҳон
тажрибасини
ўрганиш
ва ундан
республикамизда фойдаланиш бўйича
таклифлар ишлаб чиқиш;
инқирозга қарши чоралар дастурида белгиланган вазифалардан келиб
чиққан ҳолда, тадбиркорлик фаолиятини самарали ривожлантириш омиллари
ва устувор йўналишлари бўйича назарий ва амалий тавсияларни ишлаб чиқиш.
Тадқиқотнинг объекти
иқтисодиётни диверсификациялаш шароитида
мамлакатимизда фаолият кўрсатаётган тадбиркорлик субъектларидир.
Тадқиқотнинг предмети
тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш
жараёнида юзага келадиган иқтисодий муносабатлар ҳисобланади.
4
Ғуломов С.С. Тадбиркорлик ва кичик бизнес. – Т.: Шарқ, 2002. – 369 б.; Шодмонов Ш.Ш., Жўраев Т.Т.,
Иқтисодиёт назарияси. – Т.: Молия, 2002. – 240 б.; Вахобов А.В. Бозор муносабатлари тизимидаги ижтимоий
фондлар. – Т.: Шарқ, 2003. – 320 б; Абулқосимов Ҳ.П. Шаклланаётган бозор иқтисодиётида инсон омили ва уни
фаоллаштириш йўллари. – Т.: ТМИ, 2005. – 196 б.; Қодиров А. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. – Т.:
ТДТУ, 2002. – 183 б.; Муфтайдинов Қ. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида тадбиркорликни
ривожлантириш муаммолари. – Т., 2004. И.ф.д. дисс. автореф. – 40 б.; Муродова Н.Қ. Кичик бизнес
субъектларининг тадбиркорлик фаоллигини ошириш йўналишлари. И.ф.н. дисс. Навоий, 2008. – 149 б;
Шарипов Ғ.П. Бозор муносабатлари тизимида кичик бизнес ва унинг ижтимоий – иқтисодий ривожланишидаги
роли. - И.ф.н. дисс. – Т., 2008. – 159 б.
5
Тадқиқот методлари.
Тадқиқот жараёнида илмий абстракция, таҳлил ва
синтез, индукция ва дедукция, математик ва статистик, қиёсий таққослаш,
монографик тадқиқ этиш, кузатиш усулларидан фойдаланилган.
Тадқиқот гипотезаси.
Диссертация ишида берилаётган илмий таклиф ва
амалий тавсиялар амалиётда
қўлланилиши натижасида
тадбиркорликни
самарали
ривожлантириш
омиллари
ва
имкониятларидан
кенгроқ
фойдаланишнинг устувор йўналишлари белгиланишига асос бўлиши мумкин.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
маҳаллий ишлаб чиқариш ресурслари ва имкониятларидан оқилона
фойдаланишни таъминлаган ҳолда тадбиркорликни самарали ривожлантириш
йўллари аниқланган;
тадбиркорликнинг самарали ривожланишини таъминлаш учун қишлоқ
жойларида
молиявий
имтиёзларини
кенгайтириш,
қишлоқ
ҳўжалиги
маҳсулотларини сақлаш, уларни саноат асосида қайта ишлаш ва маҳаллий хом
ашё ресурсларидан тежамли фойдаланиш орқали самарали ривожлантириш
йўллари аниқланган;
тадбиркорликни ривожлантиришда давлат ва бозор механизми
уйғунлашувининг моҳияти ўрганилган ва фойдаланилмаётган имкониятлари
аниқланган ҳамда улардан фойдаланиш таклиф этилган;
жаҳон тажрибасидан келиб чиққан ҳолда республикада тадбиркорлик
фаолиятини ривожлантириш истиқболлари бўйича илмий-назарий хулосалар ва
амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.
Ишнинг илмий янгилиги:
- «тадбиркор» ҳамда «тадбиркорлик фаолияти» тушунчалари ва улар
ривожланишининг ўзига хос хусусиятлари, тамойиллари аниқлаштирилган;
- тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш омилларининг туркумланиш
асослари ишлаб чиқилган;
- тадбиркорликни ривожлантиришнинг ташкилий, ҳуқуқий ва иқтисодий
жиҳатларини такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган;
- ривожланган хорижий мамлакатларнинг тадбиркорлик фаолиятини
самарали ривожлантириш тажрибаларидан миллий иқтисодиётда фойдаланиш
бўйича «кичик корхоналар фонди»ни шакллантириш ва давлат хариди
тизимида кичик тадбиркорлик субъектларининг ролини ошириш каби
тавсиялар ишлаб чиқилган;
-
инқирозга қарши дастурни амалга оширишда тадбиркорлик фаолиятини
самарали ривожлантиришнинг устувор йўналишлари сифатида оилавий
бизнесни кенгайтириш тавсия этилган;
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Илмий
тадқиқотнинг хулосалари тадбиркорлик фаолияти ривожланишини маълум
даражада назарий жиҳатдан бойитади. Диссертацияда келтирилган илмий-
назарий таклифлар ва амалий тавсиялардан ушбу мавзуга оид илмий-тадқиқот
ишларини олиб боришда ҳамда тадбиркорликни ривожлантириш бўйича
умумдавлат ва ҳудудий мақсадли дастурларни ишлаб чиқишда фойдаланиш
мумкин. Диссертация материалларидан республикамиз олий ўқув юртларида
6
«Иқтисодиёт назарияси», «Тадбиркорлик асослари» фанларини ўқитишда ва
дастурини такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Тадқиқот асосида ишлаб чиқилган
илмий таклиф ва амалий тавсиялар Ўзбекистон Республикаси Савдо-саноат
палатаси (2011 йил 24 ноябрдаги №11/АШ-07-3890 далолатнома), Ўзбекистон
Республикаси Савдо-саноат палатаси Бухоро вилояти ҳудудий бошқармаси
(2010 йил 18 январдаги далолатнома), Бухоро вилояти Иқтисодиёт Бош
бошқармаси (2012 йил 10 январдаги 3-сонли далолатнома), ҳамда Бухоро
юқори
технологиялар мухандислик-техника
институтида
(2010 йил 29
декабрдаги 20-сонли далолатнома) амалиётда ва ўқув жараёнида қўллаш
мақсадида қабул қилинган.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Диссертациянинг асосий ғоя ва хулосалари
қуйидаги халқаро ва республика илмий-амалий анжуманларида маъруза
кўринишида баён қилинган ва маъқулланган: «Фан ва ишлаб чиқариш
интеграциясини жадаллаштириш муаммолари» (Бухоро, 2006); «Ўзбекистон
Республикасида ишлаб чиқаришни ташкил этиш, бошқариш ва тадбиркорликни
ривожлантириш муаммолари» (Тошкент, 2007); «Теоретические знания - в
практические дела» (Россия, Омск, 2008); «Тадбиркорлик менежменти: назария,
амалиёт, истиқбол» (Тошкент, 2008); «Ўзбекистонда жаҳон молиявий-
иқтисодий инқирози оқибатлари ва таъсирини бартараф этишнинг минтақавий
хусусиятлари» (Бухоро, 2009); «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни
ривожлантиришнинг
минтақавий
хусусиятлари»
(Бухоро,
2011);
«Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик: муаммолар, ривожланиш истиқболлари» (Тошкент, 2011);
«Тадбиркорлик - халқ фаровонлигининг гарови» (Бухоро, 2011).
Диссертация иши Тошкент давлат техника университетида (2010 йил 13
январдаги 1-сонли баённома) ва Тошкент молия институти ҳузуридаги
Ўзбекистон
Миллий университети
ҳамкорлигидаги
Д.067.60.01
рақамли
Бирлашган ихтисослашган кенгаш қошидаги Илмий семинарда (2011 йил 5
майдаги 7-сонли баённома) муҳокама қилинган ва ҳимояга тавсия этилган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Тадқиқот ишининг асосий илмий
ғоялари, амалий тавсиялари ва муҳим натижалари юзасидан умумий ҳажми 4,0
босма табоқдан иборат бўлган жами 19 та, шундан 3 та илмий мақола ва 16 та
илмий маъруза тезислари чоп этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Тадқиқот иши таркиби кириш,
уч боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Ишда 9 та
жадвал, 18 та расм ва 13 та илова келтирилган. Диссертация ишининг матни
154 бетни ташкил этади.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
«Тадбиркорлик» тушунчаси XVIII асрда шаклланган бўлсада, унинг
эволюцияси бизнинг замонда ҳам давом этмоқда. Бу тушунча ўша даврнинг
машҳур иқтисодчилари Р.Кантильон, А.Тюрго, Ф.Кене, А.Смит, Ж.Б.Сей ва
бошқалар томонидан тадбиркорлик фаолиятини илмий тадқиқ эиш натижасида
7
шаклланган. Тадбиркорлик тушунчаси қарийб уч аср давомида назария ва
амалиётда қўлланиб келинаётганига қарамай, унинг универсал таърифи
шаклланмаган ва кўп маънолиги сақланиб келмоқда. Бунинг асосий сабаби
тадбиркорликнинг кўп қиррали ва мураккаб фаолият эканлигидир.
Иқтисодчи
олимлар
«тадбиркор»
тушунчасини
қуйидагича
таърифлайдилар. «Тадбиркор, бу ташаббускор шахс бўлиб, бойлик яратиш учун
зарур бўлган ишлаб чиқариш омилларидан фойдаланади. Тадбиркор якка мулк
эгаси, ширкат пайларига эга бўлган шахслардир»
5
. Тадбиркор (мулкдор)
ўзининг ташаббускорлигини меҳнат ва капитал ресурсларни товар ва
хизматларни ишлаб чиқаришга умумлаштирган ҳолда иш юритишни фойдали
бўлишини ваъда қилади. У тадбиркорлик фаолиятини юритиш билан боғлиқ
бўлган қийин вазифаларни бажариш учун қарорлар қабул қилади
6
.
Иқтисодчи олимлар
«бизнес»,
«тадбиркор»,
«тадбиркорлик»
каби
тушунчаларни турлича талқин этадилар ва бу борада бир тўхтамга келмаганлар.
Уларнинг тадбиркорлик фаолиятига берган назарий фикрларини эътироф этган
ҳолда, унинг мазмунини қуйидагича таърифладик: «Тадбиркорлик – турли
мулкчилик шаклларига асосланган хўжалик юритиш фаолияти орқали мавжуд
ишлаб чиқариш ресурсларидан самарали фойдаланиш асосида бозор истеъмол
талабларини қондиришда ва фойда олишдан иборат бўлган ижтимоий-
иқтисодий фаолият»дир.
Кичик бизнес, кичик тадбиркорликка нисбатан кенг маънога эга.
Иқтисодчи олимлар ўртасида кичик бизнес тўғрисида турли фикр-мулоҳазалар
мавжуд. Жумладан, «бизнес мулк эгалари бўлган фуқароларнинг даромад
келтирувчи,
фаолияти
бўлиб…,
унинг
иштирокчилари
ўртасидаги
муносабатларни ифодалайди
7
», ёки «бизнес бу оддий эмас, балки инсонлар
ўртасидаги ишбилармонлик муносабатларидир
8
»
деб ифодалайди. Айрим
иқтисодчилар «бизнес» ва «тадбиркорлик» тушунчаларини бир-биридан
фарқланишини эътиборга олиш, тадбиркорлик бизнеснинг асосий шакли
эканлигини таъкидлашса
9
, бошқалари эса ушбу тушунчаларни ўзаро боғлиқ ва
амалий жиҳатдан ўриндош деб «бизнес ва тадбиркорлик ҳаракатини иқтисодий
соҳа жиҳатидан синоним деб бўлмайди»
10
дейдилар.
Шаклланаётган
бозор
иқтисодиёти
шароитида
кичик
корхона
тадбиркорлик фаолиятининг бир шакли сифатида фаолият кўрсатади. Бундай
тадбиркорлик корхоналари ҳажман кичик бўлиб, унда фаолият кўрсатаётган
ишлаб чиқариш ходимлари ва уларнинг ишлаб чиқариш даражалари ҳам
чекланганлиги билан фарқланади.
Тадбиркорлик фаолиятининг самарали ва самарасиз бўлиши бозор
иқтисодиёти билан боғлиқ бўлган хавф-хатарлар даражасига, уларнинг олдини
олиш ва зарур миқдорда ёлланма меҳнатни ўз манфаатларига мос даражада
5
Борисов Е.Ф. Основы экономической теории. – М.: Новая Волна, 1996. – С. 118.
6
Сажина М.А., Чибриков Г.Г. Основы экономической теории. - М.: Экономика, 1995. – С. 83.
7
Самоукин А.М., Шишков А.Л. Теория и практика бизнеса. – М.: РДА, 1997. – С. 23.
8
Рыночная экономика в 2-х томах. – М .: СОМИТЕКС, 1992. – С. 8.
9
Ўлмасов А., Шарифходжаев М. Иқтисодиёт назарияси. – Т.: Меҳнат, 1995. – Б. 23.
10
Гулямов С.С., Догильск Ф. Предпринимательство и малый бизнес. – Т.: ТГЭУ, 1995. – С. 110 .
8
ёллаш маҳоратларига
ҳам боғлиқ.
Тадбиркорлик билан шуғулланувчи
субъектларнинг самарадорлигини ошириш қуйидагиларга боғлиқ:
- ишлаб чиқариш жараёнини бозор талабларини эътиборга олган ҳолда
ташкил этиш;
- корхона ходимлари даромадларининг ўсиб бориши бевосита ишлаб
чиқариш ва ижтимоий ривожланишига боғлиқлиги;
- ишлаб чиқариш жараёнини тўғри ташкил этиш, ишлаб чиқариш
воситалари ва хомашё билан таъминланиш даражаси;
- тадбиркорлар фаолиятини олиб бориш учун зарур ҳуқуқий ва иқтисодий
шароитларнинг яратилиши;
- тадбиркорларни солиқ ставкаларини камайтириш орқали моддий
рағбатлантириш.
Республикада иқтисодиётни барқарор, мутаносиб суръатларда, таркибий
ўзгаришлар, модернизация ва диверсификация қилиш йўлида ривожлантириш
ҳамда
амалга
оширилган
чора-тадбирлар
натижасида
кичик
бизнeс
субъектларининг ялпи ички маҳсулoтдаги улуши
2010 йилда 52,5 фоизни
ташкил этган бўлиб, бу кўрсаткич 2006 йилга нисбатан 10,4 фоизга кўпдир.
Бундай натижа биринчи навбатда кичик бизнeс ва xусусий тадбиркoрликни
давлат тoмoнидан дoимий қўллаб-қувватланаётгани самарасидир (1-жадвал
)
.
1-жадвал
Ўзбекистон Республикасида ЯИМ, (ЯҲМ)ни яратишда кичик тадбиркорлик
корхоналарининг улуши, фоиз ҳисобида
11
Ҳудудларнинг
номи
2006 й.
2007 й.
2008 й.
2009 й.
2010 й.
2010 йил
2006 й.га
нисбатан
фарқи, -, +
ЯИМ,
ЯҲМ
ЯИМ,
ЯҲМ
да КТ
улуши
ЯИМ,
ЯҲМ
ЯИМ,
ЯҲМ
да КТ
улуши
ЯИМ,
ЯҲМ
ЯИМ,
ЯҲМ
да КТ
улуши
ЯИМ,
ЯҲМ
ЯИМ,
ЯҲМ
да КТ
улуши
ЯИМ,
ЯҲМ
ЯИМ,
ЯҲМ
да КТ
улуши
ЯИМ,
ЯҲМ
ЯИМ,
ЯҲМ
да КТ
улуши
Ўзбекистон
Республикаси
107,5
42,1
109,5
45,7
109,0
48,2
108,0
50,1
108,5
52,5
+1,0
+10,4
Қорақалпоғистон
Республикаси
107,7
52,6
107,8
55,7
108,3
58,6
108,2
60,7
110,0
63,6
+2,3
+11,0
Андижон
110,1
45,7
110,6
48,1
114,0
48,9
109,6
51,2
110,5
54,7
+0,4
+9,0
Бухоро
105,6
54,2
109,8
56,2
105,7
59,3
104,9
61,4
109,6
64,1
+4,0
+9,9
Жиззах
107,6
67,4
107,6
68,9
108,3
72,3
106,9
74,4
110,2
77,3
+2,6
+9,9
Қашқадарё
107,0
44,3
109,2
47,5
111,7
50,9
108,2
52,6
103,9
55,0
-3,1
+10,7
Навоий
105,6
23,3
104,3
25,6
108,1
29,1
108,2
31,2
102,5
34,4
-3,1
+11,1
Наманган
107,7
62,3
109,7
66,3
112,3
69,7
109,9
72,4
112,4
76,0
+4,7
+13,7
Самарқанд
109,2
66,0
111,2
66,4
108,3
68,8
109,7
71,2
113,6
73,6
+4,4
+7,6
Сурхондарё
110,0
62,0
107,0
63,9
107,4
72,1
106,8
75,0
111,2
71,7
+1,2
+9,7
Сирдарё
107,5
68,9
104,4
69,2
108,9
72,1
105,2
75,5
110,2
77,4
+2,7
+8,5
Тошкент
108,5
44,2
108,9
44,5
104,7
49,6
106,4
51,8
110,1
54,7
+1,6
+10,5
Фарғона
106,4
49,5
106,2
51,7
106,0
55,0
106,8
56,1
105,8
59,5
-0,6
+10,0
Хоразм
107,3
62,8
106,2
64,4
107,6
66,1
106,4
68,2
110,2
71,8
+2,9
+9,0
Тошкент ш.
109,5
48,1
118,5
49,6
118,6
48,0
113,0
46,7
112,4
49,9
+2,9
+1,8
11
Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди.
9
Ушбу кўрсаткич бўйича энг юқори натижалар Жиззах, Наманган,
Самарқанд, Сурхондарё, Сирдарё ва Хоразм вилоятларига тўғри келади, уларда
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг ЯҲМдаги улуши 70
фоиздан ортиқ.
2010 йилда кичик бизнес субъектлари томонидан 8639,3 минг нафар
кишининг бандлиги таъминланди, бу жами иқтисодиётда банд бўлганларнинг
74,3 фоизини ташкил этади. Шу жумладан, банд бўлганларнинг 6666,5 минг
нафари индивидуал сектор, 1972,8 минг нафари кичик корхона ва
микрофирмалар ҳиссасига тўғри келди. Уларнинг саноат маҳсулоти ишлаб
чиқариш ҳажми жами саноат ишлаб чиқаришининг 19,6 фоизи ташкил қилди
ёки 2009 йилга нисбатан 26,4 фоизга ўсган. Кичик бизнес субъектлари
томонидан умумий инвестициялар ҳажмининг 30,8 фоизи ўзлаштирилган ва у
2009 йилга нисбатан 45,3 фоизга ўсган.
Кичик бизнес субъектлари томонидан умумий
қурилиш ишлари
ҳажмининг 52,3 фоизи бажарилган, бу 2009 йилга нисбатан 37,0 фоиз кўпдир.
Шунингдек, республика жами автомобиль транспорти юк айланмасининг 75,8
фоизи, йўловчи айланмасининг 83,8 фоизи кичик бизнес субъектларига тўғри
келган. Чакана савдо айланмаси умумий ҳажмининг 50,5 фоизи, аҳолига пуллик
хизмат кўрсатиш умумий ҳажмининг 47,7 фоизи, республикада умумий
экспортнинг 13,6 фоизи, импортнинг эса 36,6 фоизи улар ҳиссасига тўғри
келган.
Ўзбекистонда кичик корхоналар ва микрофирмалар сони 2011 йил 1
январ ҳолати бўйича 231717 тани ташкил этган, шундан 35050 таси ташкил
топиб ва 23187 таси тугатилган
12
. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
субъектларига киритилаётган инвестицияларнинг умумий инвестициялардаги
улуши 2005 йилда 22,1 фоизни, 2009 йилда эса
23,5 фоизни ташкил этган.
Ушбу кўрсаткични, ҳудудлар бўйича таҳлили шуни кўрсатаяптики, бу соҳада
Андижон, Жиззах, Наманган, Самарқанд, Хоразм вилоятлари ва Тошкент
шаҳри бўйича асосий капиталга киритилган инвестицияларда кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектларининг улуши 30,0 – 40,0 фоизларни ташкил
этган. Андижон вилоятидан ташқари бошқа вилоятларда асосий капиталга
киритилган инвестициялар шу давр ичида кўпайган.
Кўрилган амалий чоралар натижасида 2010 йилда республикада 950
мингдан зиёд янги иш ўрни яратилди. Кичик бизнес соҳасида эса 600 мингдан
зиёд, шу жумладан, касаначилик соҳасига 210 мингдан ортиғи тўғри келади.
Юқорида қайд этилган кўрсаткичларни вилоятлар бўйича таҳлил қилганимизда,
Андижон, Бухоро, Самарқанд, Наманган, Сирдарё вилоятларида сезиларли
даражада юқори натижаларга эришилган. Ушбу вилоятларда соҳанинг жами
бандликдаги улуши ўртача 80 фоизни ташкил этмоқда.
Иқтисодий таҳлил даврида кичик тадбиркорлик ривожланишининг
асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари (2-жадвал) ижобий томонга ўзгарган.
«Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили» Давлат дастурида
тадбиркорликка кўпроқ эркинлик бериш, давлатнинг бошқарув функциялари ва
12
Ўзбекистон Республикасининг статистик ахборотномаси. – Т., 2011. – Б. 53.
10
рухсат берувчи нормаларни қисқартириш, бюрократик тўсиқ ва ғовларни олиб
ташлаш,
кичик
бизнес
субъектларининг
молия-кредит
ва
хомашё
ресурсларидан, улар ишлаб чиқарадиган маҳсулотларга давлат буюртмалари
берилишидан кенг фойдаланишни таъминлайдиган бозор воситалари ва
механизмини татбиқ этиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳаси учун
солиқ ҳамда бошқа тўловлар бўйича янада қулай шарт-шароитлар яратиш,
имтиёз ва преференциялар бериш, ҳисоблар тизими ҳамда молия, солиқ ва
статистика органларига ҳисоботлар топшириш механизмини такомиллаштириш
ва унификациялаш, улар фаолиятини ривожлантиришнинг муҳим устувор
йўналишлари сифатида белгилаб берилди.
2-жадвал
Кичик тадбиркорлик ривожланишининг асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари
13
Кўрсаткичлар
Ўлчов
бирлиги
2005 й. 2006 й. 2007 й. 2008 й. 2009 й. 2010 й.
Кичик
тадбиркорликнинг
ЯИМдаги улуши
%
38,2
42,1
45,5
48,2
50,1
52,5
Кичик тадбиркорликда фаолият
юритаётган субъектлар сони
минг дона 268,6
346,1
391,9
398,6 422,9 450,5
Кичик тадбиркорликда банд
бўлганлар сони
минг киши 6602,0 7258,6 7762,8 8024,1 8402,3 8639,3
Иқтисодиётда банд бўлганлар
умумий
сонида
кичик
тадбиркорликда банд бўлганлар
улуши
%
65,5
69,3
72,3
72,7
74,2
74,3
Хўжалик
юритувчи
субъектларда банд бўлганлар
сони – ҳаммаси:
шу жумладан:
минг киши 1386,9 1848,0 2055,6 2164,3 1956,1 1972,8
-кичик корхоналарда
минг киши 303,0
401,8
485,6
525,5 561,2 573,6
-микрофирмаларда
минг киши 1083,9 1446,2 1570,0 1638,8 1394,9 1399,2
Республика миллий иқтисодиётининг асосий тармоғи бўлган қишлоқ
хўжалигида ҳам иқтисодий ислоҳотлар самарали олиб борилмоқда. Янги ишлаб
чиқариш субъектлари, хусусан, деҳқон, фермер, агробизнес субъектлари
ташкил этилди. Иқтисодий таҳлил даврида республика бўйича тадбиркорлик
субъектлари томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажми 12,1 фоизга
кўпайган.
Вилоятлар бўйича ҳам саноат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда кичик
бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг улуши ортиб бормоқда.
Таҳлил даврида ушбу кўрсаткич 7,5 фоизга кўпайиб, 2010 йилда 19,6 фоизни
ташкил этди. Шу жумладан, бу давр ичида Қашқадарё вилоятида бу кўрсаткич
24,8 фоизни ташкил этгани ҳолда, Навоий вилоятида эса бор йўғи 3,4 фоизга
кўпайган, холос.
13
Ўзбекистон иқтисодиёти ахборот-таҳлилий бюллетени маълумотларига асосан муаллиф томонидан
тайёрланди.
11
Бу борада Президент И.А.Каримов таъкидлаганидек «саноат соҳасида,
юқори
технологияларни
талаб
этадиган
замонавий
ишлаб
чиқариш
тармоқларини
ташкил
этишда,
инновацион
ва
нанотехнологиялар,
фармакология
ва
фармацевтика,
ахборот–коммуникация
тизими,
биотехнология, муқобил энергетика турларидан фойдаланиш соҳасида,
мухтасар айтганда илғор илм–фан ютуқларига асосланган кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга кенг йўл очиб беришимиз зарур»
14
.
Республикада жадал бунёдкорлик ишлари олиб борилиши муносабати
билан қурилиш материалларига бўлган талаб ўсиб бормоқда. Республика
бўйича қурилиш материаллари ишлаб чиқаришда кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорлик субъектларининг улуши 2005 – 2010 йиллар давомида 4,1 фоизга
кўпайган бўлсада, 2010 йилда ялпи саноат маҳсулоти ишлаб чиқаришда улар
ишлаб чиқаришининг ҳажми 4,7 фоизни ташкил этган.
Ўзбекистонда саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда кичик бизнес ва
хусусий
тадбиркорлик
субъектларининг
улушини
ошириш
бўйича
фойдаланилмаган
захиралар
мавжуд.
Жумладан,
кичик
тадбиркорлик
субъектларининг қурилиш материаллари ишлаб чиқариш фаолиятига салбий
таъсир кўрсатаётган омиллардан: буюртмачиларнинг тўловга қобилиятсизлиги
ва материаллар баҳосининг ўсиши, қурилиш материаллари ишлари бозорида
етарли даражада рақобатнинг шаклланмаганлиги, қурилиш ишларини амалга
ошириш
учун
зарурий
техника
ва
технологияларнинг
етишмаслиги
ҳисобланади. Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш таҳлилида Жиззах,
Сирдарё вилоятларида шу давр давомида ишлаб чиқариш 3,1 ва 5,5 фоизларга
камайган.
Вилоятларда қурилиш материаллари ишлаб чиқаришни ривожлантириш
учун маҳаллий ресурслар, ишчи кучлари етарли даражада бўлсада, ишлаб
чиқаришни ошириш учун, қурилиш материаллари ишлаб чиқаришга зарур
техника ва технологияларнинг етишмаслиги соҳани ривожланишига тўсиқ
бўлаётган асосий омиллардандир.
Савдо соҳасида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларининг
умумий савдо айланмасидаги улуши таҳлил қилинган даврда республика
бўйича 44,0 фоиздан 50,5 фоизга кўпайган.
Ушбу кўрсаткични 2010 йилда
вилоятлар бўйича таҳлил қилганимизда, энг юқори кўрсаткичларга Самарқанд
(62,3 фоиз), Сирдарё (59,8 фоиз) ва Андижон вилояти (50,9 фоизни) эга бўлган.
Сурхондарё (41,2 фоиз), Бухоро (48,2 фоиз) ва Қашқадарё вилоятлари (44,3
фоиз)
савдо
соҳаларини
ривожлантириш
захираларидан
ҳали
тўлиқ
фойдаланилмаётганини кўрсатади.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун хизмат
кўрсатиш соҳаси алоҳида аҳамиятга эга. Истиқболда ҳам ишга яроқли
аҳолининг асосий қисми шу соҳанинг ривожлантирилиши натижасида иш
жойлари билан таъминланиши кўзда тутилади. Таҳлил қилинган даврида бу
14
Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг
муҳим омилидир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 18 йиллигига бағишланган
тантанали маросимдаги маъруза. //Халқ сўзи, 2010 йил 8 декабрь. – Б. 3.
12
соҳани ривожлантиришда республикада кичик тадбиркорликнинг улуши ўсиши
ўрнига, у 4,3 фоизга камайган. Хизмат кўрсатиш соҳасида кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектларининг улуши 2010 йилга келиб 47,7 фоизни
ташкил этди. Ушбу кўрсаткични вилоятлар бўйича таҳлил қилганимизда
Қашқадарё (77,9 фоиз) ва Бухоро вилоятлари (65,5 фоиз) энг юқори
кўрсаткичларга эришган. Мазкур кўрсаткич Тошкент шаҳри бўйича эса 32,3
фоизни ташкил этган, холос.
Тадқиқот натижасида мазкур йўналишни ривожлантиришда қуйидаги
асосий муаммолар мавжудлиги аниқланди:
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик фаолиятини замонавий ишлаб
чиқаришнинг инновацион имкониятлари асосида ташкил этиш етарли даражада
эмаслиги;
- хизмат кўрсатиш соҳасини малакали кадрлар билан таъминлаш талаб
даражасида эмаслиги;
- соҳани ривожлантиришга оид таклиф ва ғояларнинг етарли даражада
фойдаланилмаганлиги;
- хизмат кўрсатиш турларини таклиф этишдаги ташкилот ва мижозлар
ўртасидаги муаммоларнинг мавжудлиги;
- фаолиятнинг хизмат турлари бўйича рекламани тўғри ташкил этишда
муаммолар мавжудлиги.
Республикамизда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини
ривожлантиришдан асосий мақсад нафақат аҳолининг бандлигини таъминлаш,
маҳаллий ресурслардан самарали фойдаланиш асосида фақат маҳаллий
саноатни ривожлантиришгина эмас, балки мамлакатнинг экспорт салоҳиятини
ҳам оширишдир. Чунки, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари
бозор талабларига тез мослашган ҳолда зарур бўлган маҳсулотлар ишлаб
чиқариш имкониятларига эга.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ташқи савдо айланмасида
ҳам аҳамияти катта. 2005 - 2009 йиллар оралиғида уларнинг жами экспортдаги
ҳиссаси 6,0 фоиздан - 14,6 фоизга кўпайиб, 2009 йилда 1723,6 млн. АҚШ
долларини ташкил этган. Товар ва хизматларни экспорт қилиш кейинги икки
йил ичида 21,3 фоизга кўпайган. Экспортнинг ўсиши, энг аввало, озиқ - овқат
товарлари ва нефть маҳсулотлари ҳамда энергия ресурсларини ташқи бозорга
етказиб бериш кўпайганлиги ҳисобига юз берди.
Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришда ҳудудлар бўйича ишлаб
чиқариладиган маҳсулотлар ёки аҳолига кўрсатиладиган хизматларга талаб
қандай даражада эканлиги, истеъмолчиларнинг харид қилиш қобилиятларини
ўрганишга, маҳсулотлар рақобатбардошлигини таъминлашга эътибор бериш
алоҳида аҳамиятга эга.
Бухоро вилоятида 2011 йилнинг 1 январь ҳолатига рўйхатга олинган
жами кичик тадбиркорлик (бизнес) субъектларининг сони 14008 тани ташкил
этди. Жорий йилда ялпи ҳудудий маҳсулотнинг 64,1 фоизи кичик бизнес
субъектлари томонидан, шу жумладан, 32,9 фоизи кичик корхона ва
микрофирмалар, 10,1 фоиз хусусий тадбиркорлар ва 21,1 фоизи деҳқон
хўжаликлари томонидан ишлаб чиқарилди.
13
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик сектори иқтисодиётда жами банд
бўлганларнинг 76,3 фоизи (586,2 минг киши)ни иш билан таъминлаган. Банд
бўлганларнинг 59,8 фоизи (459,6 минг киши) хусусий сектор, ҳамда 16,5
фоизи (126,6 минг киши) кичик корхона ва микрофирмалар ҳиссасига тўғри
келади. Кичик бизнес субъектлари (1-расм) томонидан саноат маҳсулоти ишлаб
чиқариш 23,4 фоизга ўсиб, 246,3 млрд. сўмни (вилоят саноат ишлаб
чиқаришининг 17,9 фоизи), қишлоқ хўжалиги маҳсулоти 7,7 фоизга ўсиб,
1429,2 млрд. сўмни (қишлоқ хўжалиги ялпи махсулотининг 98,2 фоизи) ташкил
этди.
1
0
,4
7
4
,4
1
9
,0
3
3
,1
2
8
,8
6
9
,3
1
0
,7
8
1
,4
1
5
,2
3
5
,8
3
1
,4
6
8
,3
1
1
,5
9
2
,9
9
,6
3
6
,0
3
6
,1
6
9
,0
1
3
,1
9
8
,0
1
2
,0
4
3
,3
4
1
,7
7
2
,0
1
5
,7
9
8
,2
7
,2
4
6
,4
4
4
,7
6
9
,3
1
7
,9
9
8
,2
1
4
,4
5
3
,4
4
8
,2
6
5
,5
0 , 0
2 0 , 0
4 0 , 0
6 0 , 0
8 0 , 0
1 0 0 , 0
1 2 0 , 0
С а н о а т
Қ и ш л о қ х ў ж а л и г и
А с о с и й к а п и т а л г а
к и р и т и л г а н
и н в е с т и ц и я л а р
Қ у р и л и ш
С а в д о
П у л л и к х и з м а т л а р
2 0 0 5
2 0 0 6
2 0 0 7
2 0 0 8
2 0 0 9
2 0 1 0
1-расм. Бухоро вилояти иқтисодиёт тармоқлари маҳсулотида кичик тадбиркорлик
улушининг ўзгариши
15
2010 йилда вилоят иқтисодиётида асосий капиталга киритилган
инвестициялар умумий ҳажмининг 14,4 фоизи, қурилиш ишларининг 53,4
фоизи кичик бизнес корхоналари ҳиссасига тўғри келди.
Иқтисодий таҳлиллар асосида вилоятда тадбиркорлик соҳасида енгил
саноат, озиқ-овқат саноати ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта
ишлашда фойдаланилмаётган захиралар мавжудлиги аниқланди.
Бухоро
аҳолисини
уй-жойга,
саноат
корхоналарининг
қурилиш
материалларига, қишлоқ хўжалигида эса ерларнинг шўрини ювиш билан
боғлиқ
суғориш иншоотларига талаб ўсиб бораётган бир даврда, вилоятда
кейинги йилларда қурилиш саноати маҳсулотлари етарли даражада ишлаб
чиқарилмаганлиги, етарлича маҳсулотлар ишлаб чиқарилмаслиги вилоят
иқтисодий тараққиётига мутлақо зиддир. Бунинг асосий сабаби миллий
иқтисодиётнинг
асосий
тармоқларидан
бири
ҳисобланган
қурилиш
материаллари
саноатининг
ривожланишига
етарли
маблағлар
ажратилмаслигидир.
Вилоятда кичик
бизнес
ва хусусий
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантиришда фойдаланилмаётган асосий омиллардан бири ташқи савдо
айланмасининг ўсиб боришини, асосан маҳсулот ва турли хизматларни экспорт
қилиш даражасини ошириш эвазига таъминлаш мумкинлиги ҳисобланади.
2009 - 2010 йилларда ташқи савдо айланмасининг 1,8 баробар ўсишига асосан
маҳсулот ва хизматлар импортини (2.2 баробарга) кўпайтириш ҳисобига
эришилган. Унинг ўсиши 2010 йилда 18 фоизни ташкил этди.
15
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилди.
14
2010 йилда кичик тадбиркорлик сектори томонидан ишлаб чиқарилган
маҳсулот ҳажмида вилоят бўйича саноатда 76,4 фоизини, қишлоқ ҳўжалигида
100 фоизни, қурилишда 64,9 фоизни, чакана савдода 80,2 фоизни ва пуллик
хизмат кўрсатишда 83,6 фоизни, юк ташишда 62,1 фоизни, йўловчи ташишда
96,0 фоизни, экспортда 22,7 фоизни, импортда эса 36,2 фоизни ташкил этган.
Аммо, кичик тадбиркорликнинг тармоқлар ишлаб чиқаришидаги улуши туман
ва шаҳарлар бўйича вилоят даражасига нисбатан баъзи йўналишларда паст
бўлганини кўриш мумкин. Бунинг асосий сабаблари
қуйидагилардан
иборатлиги аниқланди:
- туманларда кичик тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш асосан
маҳаллий табиий ресурсларга асосланганлиги ва уларнинг етишмаслиги;
- кичик тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун инвестиция
тушумларининг туманлар бўйича турли даражада бўлиши;
- кичик тадбиркорлик субъектларининг зарурий ишлаб чиқариш
хомашёлари билан тўла таъминланмаганлиги;
- соҳада инвестициялашнинг камайишига асосий сабаб сифатида
хорижий инвестициялар тушумининг талаб даражасида эмаслиги, тадбиркорлар
томонидан тижорат банкларидан кредит олишнинг мураккаблиги, олинган
кредитлар учун тўлов фоизларининг юқорилигидир.
Ҳар қандай мамлакатда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг
ривожланиши, энг аввало, ушбу секторга нисбатан давлат томонидан олиб
борилаётган иқтисодий сиёсатнинг самарадорлик даражасига боғлиқ. Давлат
тадбиркорлик фаолияти шаклланиши ва ривожланиши учун ташкилий,
ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий ва бошқа шарт-шароитларни яратишда фаол
қатнашмоғи лозим.
Иқтисодий шароитлар – бу биринчи навбатда товарларни тавсия этиш ва
уларга талаб, товар турлари, пул маблағларининг ҳажми, ишчи ўринлари
тақчиллиги ёки ортиқчалиги, иш ҳақининг мавжуд даражасида уларнинг товар
харидига бўлган имкониятларида намоён бўлади.
Тадбиркорликни ривожлантиришда иқтисодий шарт-шароитлар билан
бир қаторда ижтимоий шароитларни ҳам яратиши зарур. Ижтимоий омил
бошқаларга нисбатан ўзининг таркиби жиҳатидан бироз мураккаб бўлиб, унинг
таркиби кўпгина элементлардан таркиб топган. Агар тадбиркор уларга эътибор
қаратмаса, келгусида салбий натижаларга олиб келиши мумкин. Бу
омилларнинг асосийлари сифатида қуйидагиларни келтириб ўтамиз:
- жамият мафкурасининг ҳолати;
- миллий урф-одатлар;
- миллатнинг маданий ва маиший урф-одатлари;
- атрофдаги кишиларнинг тадбиркор ва тадбиркорлик фаолиятига
муносабати.
Ҳар қандай тадбиркорлик фаолияти маълум ҳуқуқий муҳит асосида олиб
борилади. Ҳуқуқий асоснинг бир меъёрда юритилмаслиги тадбиркорлик
фаоллиги даражасига маълум
даражада салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Республикамизда тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг зарурий
меъёрий-хуқуқий
асоси
ва
қўллаб-қувватлаш
тизими
ҳамда
бозор
15
инфратузилмаси шакллантирилган бўлса
ҳам, уларни доимий равишда
такомиллаштириб бориш талаб этилади. «Биринчи навбатда, кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш,
ушбу соҳа ривожи учун янада кенг йўл очиб бериш мақсадида мавжуд
норматив – ҳуқуқий базани танқидий нуқтаи назардан қайта кўриб чиқиш, янги
қонун ва ҳужжатларини қабул қилиш масаласи диққат марказида бўлиши
даркор... лекин бу соҳада бажарадиган ишларимиз ҳали кам эмас»
16
.
Мустақиллик йилларида ушбу соҳадаги ишларни ривожлантириш ҳамда
ҳуқуқий
асосини
такомиллаштириш
мақсадида
амалга
оширилаётган
ислоҳотларни икки босқичга бўлиш мумкин.
Биринчи босқич, мамлакатимиз мустақил тараққиётининг дастлабки
босқичи, яъни 1991 - 2000 йилгача бўлган даврга тўғри келади. Бу даврда
асосий эътибор ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосларини, авваламбор, қонунчилик
асосини шакллантириш учун зарур шароит яратишга қаратилди. Жумладан,
Ўзбекистон Республикасининиг Фуқаролик, Ер, Солиқ, Божхона кодекслари,
«Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги, «Банклар
ва банк фаолияти тўғрисида»ги, «Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг
кафолатлари ва уларни ҳимоя қилиш чоралари тўғрисида»ги каби бир қатор
қонунлар қабул қилинди. Улар давлат хусусий мулкдорлар ҳуқуқларининг
ҳимоячиси эканлиги, тадбиркорларнинг ўз ишига бехавотир инвестиция
киритиш, ишлаб чиқариш фаолиятини кенгайтириш, маҳсулот ҳажми ва
олаётган даромадини кўпайтириш, ўз мулкига ўзи эгалик қилиш, фойдаланиш,
тасарруф этиш каби кафолатлари ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамланди.
Бундан ташқари, шу даврда соҳага
тегишли бўлган Ўзбекистон
Республикаси Президентининг «Хусусий тадбиркорлик, кичик ва ўрта бизнесни
ривожлантиришни янада рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги,
«Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид
қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида»ги ва «Хусусий тадбиркорликда ташаббус
кўрсатиш ва уни рағбатлантириш тўғрисида»ги фармонлари қабул қилинди.
Ушбу меъёрий ҳужжатлар республика аҳолисини тадбиркорлик соҳасига кенг
кўламда жалб этишни таъминлаш, ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш
соҳасида бизнеснинг ролини сифат жиҳатидан ошириш, давлат, хўжалик ва
жамоатчилик тузилмаларининг қулай тадбиркорлик муҳитини яратиш каби
масалаларга йўналтирилган.
Иккинчи босқич, яъни 2000 йилдан ҳозирги кунгача бўлган даврда
иқтисодиётни эркинлаштириш, модернизация ва диверсификация қилиш
жараёнларини ривожлантириш шароитида хусусий мулкнинг ҳимоясини янада
мустаҳкамлаш,
кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорлик
фаолияти
эркинлигининг кафолатларини янада тўлиқ таъминлашга доир кенг қамровли
чора-тадбирлар амалга оширилиб келинмоқда. Ушбу даврда Ўзбекистон
Республикасининг янги таҳрирда Солиқ кодекси, «Тадбиркорлик фаолияти
16
Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – тараққиётимизнинг
муҳим омилидир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 18 йиллигига бағишланган
тантанали маросимдаги маъруза. //Халқ сўзи, 2010 йил 8 декабрь. – Б. 3.
16
эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуни қабул қилиниб, уларда
тадбиркорлик субъектларининг мол-мулки асосида амалга оширилиши
мумкинлиги ва ушбу мол-мулк, шу жумладан, мулкий хуқуқлар белгиланиши,
ўзгартирилиши, ҳамда бекор бўлиши билан боғлиқ олди-сотди, гаров, ижара ва
бошқа битимлар объекти бўлиши мумкинлиги, тадбиркорлик фаолияти
субъектлари учун қатор солиқ имтиёзлари, преференциялари кўзда тутилди.
Ишлаб чиқариш тадбиркорлиги фаолиятини олиб боришда ҳуқуқий,
сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий омиллар ўзаро боғлиқликда,
ҳаракатда
бўлгандагина унинг самарадорлиги ошади.
Президентимиз И.А. Каримов таъкидлаганидек: «...бугунги кунда кичик
бизнес ва тадбиркорликни кенгайтириш учун бизнеснинг янги ташкилий-
ҳуқуқий шакли сифатида оилавий бизнесни қонуний белгилаб қўйиш вақти
келди»
17
. «Оилавий бизнес» деганда ёлланма ишчиларни жалб этмасдан оила
аъзолари меҳнатидан фойдаланган
ҳолда, хусусий тадбиркорлик билан
шуғулланиш назарда тутилади. Республикамизда оилавий тадбиркорликнинг
ҳуқуқий асослари бир қатор меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган.
Жумладан, Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 29 июлдаги 216 – сонли қарори
билан тасдиқланган «Оилавий тадбиркорликни
ҳамда
ҳунармандчилик
фаолиятини амалга ошириш тартиби тўғрисида»ги Низомда ўз аксини топган.
Мазкур фаолиятнинг амалга оширилиши нафақат келажакда оила ривожига,
балки мамлакат тараққиётига ҳам хизмат қилади.
Тадбиркорлик субъектлари
билан
турли ташкилотлар ўртасидаги
иқтисодий муносабатларни ривожлантириш даражаси муҳим аҳамиятга эга.
Тадбиркорликни ривожлантириш учун зарур ташкилий-иқтисодий жараёнларга
қуйидагилар киради:
- тадбиркорлик субъектлари билан молия тизими ўртасидаги иқтисодий
муносабатлар;
- тадбиркорлик субъектларига зарур бўлган хомашё, ярим тайёр
маҳсулотлар, ёқилғи, электр энергияси, машина ва ускуналар, ишлаб чиқариш
жиҳозларини етказиб берувчилар ўртасидаги иқтисодий муносабатлар;
- тадбиркорлик субъектлари билан улгуржи ва чакана савдо тизими
ўртасидаги муносабатлар;
- тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш учун касбий маҳоратга эга
бўлган малакали ишчилар билан таъминланишга боғлиқ.
Тадбиркорлик фаолиятини самарали ривожлантириш имкониятларига
бозор механизмидан тўлиқ фойдаланиш нуқтаи назаридан қараш лозим.
Иқтисодий фанларда ва амалиётда «ишлаб чиқариш имкониятлари» ва «ишлаб
чиқариш
захиралари»
деган
тушунчалар
ишлатилади.
Тадбиркорлик
фаолиятида «ишлаб чиқариш захиралари» ва «имкониятлари» мустақил
иқтисодий категориялар бўлиб, улар ички ва ташқи захиралар асосида ишлаб
чиқариш жараёнини ташкил этишнинг моддий ва иқтисодий асосини ташкил
қилса, ишлаб чиқариш имкониятлари ана шу захиралардан самарали
17
Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини
ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг
қўшма мажлисидаги маъруза. Ўзбекистон Овози ижтимоий - сиёсий газетаси, 2010 йил, 13 ноябрь.
17
фойдаланишни таъминлайди. Демак, «ишлаб чиқариш захираси» ва «ишлаб
чиқариш имкониятлари» бир-бирига боғлиқ ҳолда бир мақсадга, жамият
аъзоларининг
истеъмол
талабларини
қондириш
ва
тадбиркорлар
даромадларини ўстириб боришга хизмат қилади.
Ривожланган мамлакатларда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни
қўллаб-қувватлаш давлат иқтисодий сиёсатининг мустақил таркибий қисми
ҳисобланади. Жумладан, АҚШда тадбиркорлик фаолиятини бошқариш тизими
ташкил этилган бўлиб, унинг асосий вазифаси фуқароларга тадбиркорлик
фаолиятини амалга оширишда ёрдам кўрсатиш, зарур бўлган миқдорда
кафолатлаш асосида қарз бериш, кредит олиш масалалари бўйича ҳам
кўмаклашиш, уларга ишлаб чиқариш технологияларини такомиллаштириш,
махсус конструкторлик муассасалари томонидан янги ишлаб чиқарилган
намунавий маҳсулотлардан фойдаланиш ҳисобланади.
Францияда тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш, хизмат қилувчи
давлат ташкилотлари, савдо палатаси, махсус ҳунармандчилик, қишлоқ
хўжалиги палаталари, инвестиция рискларини суғурталаш, француз жамияти ва
бизнесни бошқарувчи марказ ташкил этилган. Голландияда тадбиркорлик
фаолиятини ривожлантиришни таъминлаш мақсадида уларнинг фаолиятини
ўрганувчи махсус тадқиқот ва консалтинг институти ташкил этилган, унинг 12
та минтақавий бўлимлари мавжуд, улар асосан ишчи ва хизматчиларни ўқитиш
ва консальтинг хизматларини ташкил этиш билан шуғулланади, шахсий
тадбиркорлик фаолиятини ташкил этган талабаларга моддий ёрдам бериш учун
«кичик
корхоналар
фонди»
ташкил
этилган.
Бундай
тажрибалардан
Ўзбекистонда фойдаланишни тавсия этамиз.
Япония давлати томонидан тадбиркорлик фаолиятига берилаётган
ёрдамлар
қуйидагилардан
иборат: имтиёзли солиққа тортиш; имтиёзли
кредитлаш тизимини
қўллаш; амортизация фондини шакллантиришни
жадаллаштириш; тадбиркорларнинг банкротлик ҳолатида уларга бу ҳолатдан
чиқиш учун ёрдам бериш; тадбиркорлар ишлаб чиқариш фаолиятининг техник
даражасини
ошириш;
тадбиркорларга
ишлаб
чиқариш
жараёнини
ривожлантириш учун зарур йўналиш ва касблар бўйича ходимларни ўқитиш ва
қайта
тайёрлашдан
иборат.
Японияда
тадбиркорлик
фаолиятини
ривожлантиришга нафақат тижорат банклари балки давлат ва жамоа фондлари
ҳам яқиндан ёрдам берадилар. Япониянинг бу тажрибаларидан фойдаланиш
мақсадга мувофиқдир.
Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик соҳаси йўналишида
қилиниши лозим бўлган қуйидаги ишларни алоҳида таъкидлаш лозим:
- барча ҳудудларда кичик бизнесни ривожлантириш учун янада қулай
ишчан муҳит яратиш, шу соҳага янада кенг эркинлик бериш, бюрократик тўсиқ
ва ғовларни бартараф этиш бўйича зарур чора-тадбирларни амалга ошириш;
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектлари фаолиятини
тартибга соладиган қонун ҳужжатларини, ушбу соҳага нисбатан эскирган
қонунларни, чеклов ва тақиқларни бартараф этиш, давлат ва назорат
органларининг соҳа фаолиятига аралашувини янада кескин камайтириш;
18
- кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг кредитлар, хомашё
ресурслари,
шунингдек,
давлат
харидлари
тизимидан
фойдаланиш
имкониятларини янада кенгайтириш;
- кичик бизнеснинг экспорт салоҳиятини ривожлантириш учун зарур
ҳуқуқий, молиявий механизмни яратиш;
- соҳани самарали ривожлантириш орқали аҳоли бандлигини таъминлаш
ва янги иш ўринларини ташкил этиш муаммосини ҳал қилиш.
Тадбиркорлик фаолиятини ривожланишни таъминлаш учун йирик ишлаб
чиқариш субъектлари билан майда тадбиркорлик субъектлари ўртасидаги
мулкий, ишлаб чиқариш ва иқтисодий муносабатларни ҳам такомиллаштириш
зарур. Тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиш стратегиясини ишлаб чиқиш
ва унинг истиқболли ривожланишини таъминлаш, ҳар бир вилоятнинг
ижтимоий ва иқтисодий хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, биринчи
навбатда, маҳаллий хомашё
ресурсларидан фойдаланишга ва унинг давлат
томонидан қўллаб-қувватланишига асосланиши керак.
ХУЛОСА
Тадбиркорлик фаолияти ривожланишининг назарий жиҳатлари ва
устувор йўналишларини тадқиқ этиш жараёнида қуйидаги
илмий хулосалар
қилинди.
1. Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун эркин рақобатга
асосланган,
маданий
жиҳатдан
ривожланган
бозор
муносабатларини
ривожлантириб бориш зарур. Бу аҳолининг истеъмол маҳсулотларига, ишлаб
чиқариш корхоналарининг эса ишлаб чиқариш воситалари ва хомашёларга
бўлган эҳтиёжларини тўлароқ таъминлашга олиб келади.
2. Тадбиркорларнинг фойда олишга қаратилган интилишлари рақобат
таъсирида маҳсулотлар сифатини оширишга, унинг таннархини камайтиришга,
истеъмолчиларнинг эҳтиёжларини тўлароқ қондириш учун зарур шарт-
шароитларни яратишга олиб келади.
3. Тадбиркорлар бозор иқтисодиётининг асосий категорияларидан бири
нарх эканлигини эътиборга олган ҳолда, иқтисодий фаолият жараёнини ташкил
этишда ва уни олиб боришда ишлаб чиқариш учун зарур бўлган хомашёларни,
ишлаб чиқариш воситаларини харид қилишда ҳамда иш ҳақини тўлашни
ташкил этиш учун доимий равишда истеъмол бозорларида маркетинг
тадқиқотларини олиб боришлари зарур.
4. Кичик тадбиркорликни ривожлантириш давлатнинг муҳим ижтимоий-
иқтисодий стратегик вазифаларидан бири бўлганлиги сабабли, уларнинг ялпи
ички маҳсулотдаги улушининг доимий ўсиб бориши мазкур корхоналар
иқтисодий мавқеининг мустаҳкамланиши билан боғлиқ бўлиши керак.
5.
Тадбиркорлик фаолиятининг ривожланишини таъминлаш учун
ҳуқуқий асосни мустаҳкамлаб бориш билан бир қаторда бундай субъектларни
ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилиш даражасини ҳам ошириб бориш зарур.
6. Давлат ва нодавлат инфратузилмаларининг кичик тадбиркорлик
фаолиятини ривожлантиришда қатнашуви мазкур соҳа билан боғлиқ молиявий,
19
инвестициялаш,
кредитлаш
субъектлари
ўртасидаги
ўзаро
иқтисодий
муаммоларнинг хавф-хатарларини юмшатиш ва ҳал этиш имконини беради.
Тадқиқот натижалари асосида
қуйидаги амалий
таклифлар ва
тавсиялар
ишлаб чиқилди:
1. Кичик тадбиркорлик субъектларининг йирик корхоналарга нисбатан
маҳаллий
шарт-шароитларга
тез
мослаша
олишини,
уларда
моддий
жавобгарлик ва манфаатдорлик даражасининг юқори бўлишини ҳисобга олган
ҳолда аҳолининг шахсий жамғарма маблағларини тадбиркорлик фаолиятига
жалб этишни рағбатлантириш йўллари тавсия этилди.
2. Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун уларнинг йирик
корпоратив корхоналар билан ишлаб чиқариш ҳамкорлигини ташкил этиш,
кичик тадбиркорлик корхоналари томонидан йирик корхоналар учун зарур
хомашё, ярим тайёр маҳсулот ва тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш бўйича
буюртмаларни бажариш тартиби таклиф этилди. Бу ўз навбатида тадбиркорлик
субъектларини банкрот бўлишдан халос этади ва уларнинг иқтисодий
барқарорлигини таъминлайди.
3.
Кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликни
ривожлантириш
институтлари
томонидан
бозор
инфратузилмасини
ривожлантириш,
тадбиркорлик субъектларини техника ва технологиялар, хомашё ресурслари
билан таъминлашни такомиллаштириш орқали улар фаолияти самарадорлигини
ошириш
учун
йирик
ишлаб
чиқариш
субъектлари
билан
хўжалик
шартномалари асосидаги интеграциясини кучайтириш йўллари кўрсатиб
берилди.
4. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг мавсумийлигини эътиборга
олган ҳолда кичик тадбиркорлик корхоналарини қишлоқ аҳоли пунктлари
яқинига жойлаштириш ва уларни ривожлантириш истиқболлари кўрсатиб
берилди. Бу меҳнатга лаёқатли аҳолини иш ўринлари билан таъминлаш,
маҳаллий
хомашё
ресурсларидан
самарали
фойдаланишни,
истеъмол
маҳсулотларини
ташиб
келтириш
билан
боғлиқ
бўлган
транспорт
харажатларини камайтириш имкониятларини беради.
5.
Тадбиркорларнинг
ташкилий-иқтисодий
ва
ҳуқуқий
билим
даражаларини бозор талаблари асосида ошириб бориш йўллари тавсия этилди.
6. Тадбиркорлик фаолиятининг самарадорлиги ишлаб чиқариш учун
қулай муҳит яратишга, иш кучининг меҳнат хавфсизлигини таъминлашга ва
истеъмолчи субъектлар билан тузилган хўжалик шартномаларига риоя
қилинишига боғлиқлиги асосланди.
7. Ишлаб чиқариш инфратузилмасини бозор талаблари асосида ташкил
этишда маҳаллий бошқарув органларининг фаол иштирокини таъминлаш ва
улар томонидан кичик тадбиркорлик фаолиятини ҳар томонлама қўллаб-
қувватлаш самарадорлигини ошириб бориш йўллари кўрсатиб берилди.
8. Маҳаллий хомашё ресурсларига асосланган ва аҳоли истеъмол
талаблари учун мўлжалланган маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан
шуғулланувчи тадбиркорларга давлат ва маҳаллий бюджетлар ҳисобига
молиявий кўмакни ташкил этишни янада такомиллаштириш йўллари тавсия
этилди.
20
9. Ўзбекистон Республикасида «Оилавий бизнес тўғрисида»ги қонун
лойиҳасини
ишлаб чиқиш ва қабул қилиш зарурлиги назарий жиҳатдан
асосланди.
10. Бухоро вилоятида туризм, миллий
ҳунармандчилик,
қурилиш
материалларини ишлаб чиқариш, қоракўл терини қайта ишлаш, маҳаллий
ишлаб чиқариш чиқиндиларини қайта ишлаш соҳаларида кичик бизнесни
ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тавсия этилди.
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1. Бобоев А.Ч.
Ҳозирги шароитда республикамизда тадбиркорлик
фаолиятини ривожлантириш
йўналишлари. //Фан ва ишлаб чиқариш
интеграциясини жадаллаштириш муаммолари. Халқаро илмий-амалий анжуман
тўплами материаллари. - Бухоро, 2006. - Б. 68-70.
2. Бобоев А.Ч. Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш хусусиятлари.
//Узбекистон Республикасида ишлаб чиқаришни ташкил этиш, бошқариш ва
тадбиркорликни ривожлантириш муаммолари. Республика илмий-амалий
анжумани маърузалар тўплами. - Тошкент, 2007. - Б. 264-265.
3. Бобоев А.Ч., Искандарова М. Рақобат ва унинг иқтисодий аҳамияти.
//Таълим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. - Тошкент, 2007. - №3. - Б. 97-
101.
4. Бобоев А.Ч. Тадбиркорликда хориж тажрибаларидан фойдаланиш.
//Таълим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. - Тошкент, 2008. - №2. - Б.
72–75.
5. Бобоев А.Ч., Усмонова Н.Ю., Шокирова С.Қ. Кичик бизнесни
бошқариш
механизми. //Тадбиркорлик менежменти: назария, амалиёт,
истиқбол: Республика илмий-амалий анжумани тезислар тўплами. - Тошкент,
2008. - Б. 213-214.
6. Бобоев А.Ч., Рўзиева Д.И., Усмонова Н.Ю. Бозор иқтисодиёти
шароитида касаначиликни ривожлантиришнинг аҳамияти. //Тадбиркорлик
менежменти: назария, амалиёт, истиқбол. Республика илмий-амалий анжумани
тезислар тўплами. - Тошкент, 2008. - Б. 215-217.
7. Бобоев А.Ч. Тадбиркорлик ривожланишининг методологик асослари.
//Иқтисодиёт ва таълим - Тошкент, 2008. - № 2. - Б. 61-67.
8. Бобоев А.Ч. Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш. //Жамият ва
бошқарув - Тошкент, 2008. - №3. - Б. 111-112.
9. Бобоев А.Ч. Иқтисодий самарадорликни аниқлаш услубиёти. //Жамият
ва бошқарув. - Тошкент, 2008. - №4. - Б. 88-89.
10. Бобоев А.Ч. Экономическая эффективность инвестиционных проектов
в малом бизнесе в республике Узбекистан. //Международная научно-
практическая конференция студентов, аспирантов и молодых исследователей
«Теоретические знания – в практические дела» посвященная 50–летию филиала
ГОУ ВПО «РосЗИТЛП» в городе Омск, - 2008. - с. 27-28.
11. Бобоев А.Ч., Рўзиева Д.И. Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози
даврида қишлоқ ҳўжалигида кичик бизнесни ривожлантириш муаммолари.
21
//Ўзбекистонда жаҳон молиявий –иқтисодий инқирози оқибатлари ва таъсирини
бартараф этишнинг минтақавий хусусиятлари. Ўзбекистон олий ўқув
юртлариаро илмий - амалий анжумани материаллари. - Бухоро, 2009. - Б. 157-
159.
12. Бобоев А.Ч., Қодиров А., Жамилбекова Д. Тадбиркорлик фаолиятини
ривожлантиришни
истиқболлаштириш.
//Таълим
тизимида
ижтимоий–
гуманитар фанлар. - Тошкент, 2010. - №2. - Б. 137-140.
13. Бобоев А.Ч. Бухоро вилоятида кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни ривожлантириш йўналишлари. //Кичик бизнес ва хусусий
тадбиркорликни ривожлантиришнинг минтақавий хусусиятлари. Республика
илмий-амалий конференцияси материаллари. - Бухоро, 2011. - Б. 31-33.
14. Бобоев А.Ч., Ҳамроқулов М.О. Республикамизда оилавий бизнесни
ривожлантиришнинг
ҳуқуқий
асослари.
//Кичик
бизнес
ва
хусусий
тадбиркорликни ривожлантиришнинг минтақавий хусусиятлари. Республика
илмий-амалий конференцияси материаллари. - Бухоро, 2011. - Б. 34-35.
15. Қодиров А., Бобоев А.Ч. Республикамиз ташқи савдо айланмасида
кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг тутган ўрни. //Кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни ривожлантиришнинг минтақавий хусусиятлари.
Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. - Бухоро, 2011. - Б.
156-158.
16. Бобоев А.Ч., Ниёзов В.Х. Инқирозга қарши чоралар дастурини амалга
ошириш шароитида тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг устувор
йўналишлари. //Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантиришнинг
минтақавий
хусусиятлари.
Республика
илмий-амалий
конференцияси
материаллари. - Бухоро, 2011. - Б. 178-180.
17. Бобоев А.Ч., Рўзиева Д.И. Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик
корхоналарининг экспорт салоҳиятини ошириш йўллари. //Иқтисодиётни
модернизация қилиш шароитида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик:
муаммолар, ривожланиш истиқболлари. Республика илмий-амалий анжумани
маъруза тезислар тўплами. - Тошкент, 2011. - Б. 217-219.
18. Бобоев А.Ч., Жуманиёзова Ф. Тадбиркорликни ривожлантиришда
давлат ва бозор механизмларининг уйғунлашуви. //Тадбиркорлик - халқ
фаровонлигининг
гарови.
Республика
илмий-амалий
конференцияси
материаллари. - Бухоро, 2011. - Б. 130-132.
19.
Бобоев
А.Ч.,
Жуманиёзова
Ф.
Республикада
тадбиркорлик
фаолиятининг шаклланиши ва ривожланишининг ҳуқуқий шарт-шароитлари.
//Тадбиркорлик - халқ фаровонлигининг гарови. Республика илмий-амалий
конференцияси материаллари. - Бухоро, 2011. - Б. 222-224.
22
Иқтисод фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Бобоев Акмал
Чориевичнинг 08.00.01 - «Иқтисодиёт назарияси» ихтисослиги бўйича
«Тадбиркорлик фаолияти ривожланишининг назарий жиҳатлари ва
устувор йўналишлари» мавзусидаги диссертациясининг
Р Е З Ю М Е С И
Таянч сўзлар:
тадбиркор, тадбиркорлик, тадбиркорлик муносабатлари,
тадбиркорлик омиллари, кичик корхоналар, оилавий бизнес, талаб, таклиф, баҳо,
самарадорлик, даромад.
Тадқиқотнинг объекти
иқтисодиётни диверсификациялаш шароитида
мамлакатимизда фаолият кўрсатаётган тадбиркорлик субъектларидир.
Ишнинг мақсади:
тадбиркорлик фаолияти ривожланишининг назарий
асосларини такомиллаштириш бўйича илмий-назарий таклифлар ва амалий
тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот методлари:
илмий абстракция, таҳлил ва синтез, индукция ва
дедукция, математика ва статистик, қиёсий таққослаш, монографик тадқиқ
этиш, кузатиш усулларидан фойдаланилган.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: «
тадбиркор» ҳамда
«тадбиркорлик фаолияти» тушунчалари ва улар ривожланишининг ўзига хос
хусусиятлари,
тамойиллари аниқлаштирилган;
тадбиркорлик фаолиятини
ривожлантириш омилларининг туркумланиш асослари ишлаб чиқилган;
тадбиркорликни ривожлантиришнинг ташкилий,
ҳуқуқий ва иқтисодий
жиҳатларини
такомиллаштириш
бўйича
тавсиялар
ишлаб
чиқилган;
ривожланган хорижий мамлакатларнинг тадбиркорлик фаолиятини самарали
ривожлантириш тажрибаларидан миллий иқтисодиётда фойдаланиш бўйича
«кичик корхоналар фонди»ни шакллантириш ва давлат хариди тизимида кичик
тадбиркорлик субъектларининг ролини ошириш каби тавсиялар ишлаб
чиқилган;
инқирозга
қарши дастурни амалга оширишда тадбиркорлик
фаолиятини самарали ривожлантиришнинг устувор йўналишлари сифатида
оилавий бизнесни кенгайтириш тавсия этилган.
Амалий аҳамияти:
илмий тадқиқотнинг хулосалари
тадбиркорлик
фаолиятини самарали ривожлантириш назариясини маълум даражада бойитади.
Диссертацияда келтирилган илмий таклифлар ва амалий тавсиялардан ушбу
мавзуга оид илмий – тадқиқот ишларини олиб боришда ҳамда кичик бизнес ва
хусусий тадбиркорликни ривожлантириш бўйича умумдавлат ва ҳудудий,
мақсадли дастурларни ишлаб чиқишда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
тадқиқот
натижалари Ўзбекистон Республикаси савдо-саноат палатаси, Бухоро вилояти
Иқтисодиёт бош бошқармаси томонидан амалиётда қўллаш учун қабул
қилинган. Илмий ишнинг назарий натижаларидан олий ўқув юртларида
«Иқтисодиёт назарияси», «Тадбиркорлик асослари» фанларини ўқитишда
фойдаланиш мумкин.
Қўлланиш соҳаси:
Ўзбекистон Республикаси савдо-саноат палатаси,
вилоят ҳокимликлари, олий ўқув юртлари.
23
РЕЗЮМЕ
диссертации Бобоева Акмаля Чориевича на тему «Теоретические аспекты и
приоритетные направления развития предпринимательской деятельности»
на соискание учёной степени кандидата экономических наук по
специальности 08.00.01 -«Экономическая теория»
Ключевые слова
: предприниматель, предпринимательство, предпринима-
тельские отношения, факторы предпринимательства, малый предпринимательство,
семейный бизнес, спрос, предложение, цена, эффективность, доход.
Объекты исследования.
Субъекты предпринимательства, действующие в
нашей стране в условиях диверсификации экономики.
Цель работы
:
состоит из практических рекомендаций и научно-
теоретических предложений по совершенствованию теоретических основ развития
предпринимательской деятельности.
Методы исследования
: научная абстракция, анализ и синтез, индукция и
дедукция,
математический
и
статистический,
сравнительный
анализ,
монографическое исследование, метод наблюдения.
Полученные результаты и их новизна
: раскрыто понятие и значение
«предприниматель» и «предпринимательская деятельность» определены прин-
ципы и особенности их развития; разработаны основы классификации факторов
развития предпринимательской деятельности; разработаны рекомендации по
совершенствованию организационных, правовых и экономических основ развития
предпринимательства;
на основе изучения опыта эффективного развития
предпринимательской деятельности в зарубежных странах, разработаны рекомен-
дации по формированию «фонда малых предприятий» и повышению роли
субъектов малых предприятий в государственной закупочной системе; в условиях
осуществления антикризисной программы рекомендовано расширение семейного
бизнеса, как приоритетного направления развитие предпринимательской
деятельности.
Практическая значимость
: выводы научного исследования в определенной
мере
обогащают
теорию
эффективно
развития
предпринимательской
деятельности.
Научные
предложения
и
рекомендации,
приведенные
в
диссертации, могут быть использованы в проведении научно-исследовательских
работ в этой сфере, а также в разработке общегосударственных, региональных
целевых программ по развитию малого бизнеса и частного предпринимательства
Степень внедрения и экономическая эффективность
: результаты
исследований приняты для внедрения в деятельность Торгово-промышленной
палаты Республики Узбекистан, Главного Управления Экономики Бухарской
области.
Теоретические результаты научного исследования могут быть
использованы
в
преподавании
предметов
«Экономическая
теория»,
«Предпринимательская деятельность» в высших учебных заведениях
Область
применения
:
Торгово-промышленной
палаты
Республики
Узбекистан, Министерство Экономики Республики Узбекистан, Хакимияты
областей, высшие учебные заведения.
24
RESUME
Thesis of Boboev Akmal Chorievich on the scientific degree competition of the
doctor of sciences (philosophy) in economic on speciality 08.00.01 - “The theory of
Economics” subject: “The theoretical aspects and priority directions of
entrepreneurship activity”
Key words
: businessman, entrepreneurship, business relations, factors of
entrepreneurship, small business, small scale business, family business, demand, supply,
effectiveness, profit.
Subjects of research:
development of business subjects functioning in the
republic in the conditions of an economy diversification.
Purpose of work
: consists of practical recommendations and scientific-theoretical
proposals on improvements of theoretical bases of entrepreneurship development.
Methods of research
: scientific abstraction, analyses and synthesis, induction and
deduction, mathematic and statistical analyses, monographic research, supervision
methods.
The results obtained and their novelty
:
the concept and value of the
“businessman” and “entrepreneurship” are revealed, principles and peculiarities of their
development have been defined; the classification of main factor of entrepreneurship
development is worked out, the indicators influencing entrepreneurship development
have been defined; recommendations have been developed to improve organizational,
legal and economic bases of entrepreneurial development; on the bases of studying the
experience of effective development of entrepreneurial activity in foreign countries,
recommendation about formation “small enterprises fund” and increasing the role of
small enterprises in the state purchasing system have been developed; for the
implementation of anti-crisis program, the development of family business as priority
direction in improving entrepreneurial activity has been recommended.
Practical value:
the conclusions of the scientific research, to some extent, enrich
the theory of effective development of entrepreneurial activity. Scientific suggestions
and recommendations, given in the research can be used in conducting researches in the
field, as well as in developing state, regional target programs on improving small-scale
business and private business.
Degree of embed аnd economic affectivity
: results of the research have been
accepted for implementation into the activity of Trading-industrial chamber of the
Republic of Uzbekistan, head Department of Economy of Bukhara region of the
Ministry of Economy of the Republic of Uzbekistan.
Field of application
: Trading-industrial chamber of the Republic of Uzbekistan,
Ministry of Economy of the Republic of Uzbekistan, administration of regions and high
educational establishments. For the implementation of anti-crisis program, the
development of family business as priority direction in improving entrepreneurial
activity has been recommended.
Тадқиқотчи ___________А.Ч.Бобоев
