ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
И. М. МЎМИНОВ НОМИДАГИ ФАЛСАФА ВА ҲУҚУҚ ИНСТИТУТИ
МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ
ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК: 1(575.1). 396:1(575.1)
ҲУСЕЙНОВА АБИРА АМОНОВНА
ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ ЖАРАЁНИДА
АЁЛЛАР ФАОЛЛИГИНИ ОШИРИШ МУАММОЛАРИ
(ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ)
09.00.11 – Ижтимоий фалсафа
Фалсафа фанлари доктори илмий даражасини
олиш учун ѐзилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2010
Диссертация
Ўзбекистон
Республикаси
Фанлар
академияси
И.М.Мўминов номидаги Фалсафа ва ҳуқуқ институтининг Ижтимоий
фалсафа ва этика бўлимида бажарилган.
Илмий маслаҳатчи –
фалсафа фанлари доктори, профессор
Абдуллаева Махбуба Нуруллаевна
Расмий оппонентлар:
фалсафа фанлари доктори, профессор
Алиев Бекдавлат
фалсафа фанлари доктори
Туленова Гулмира Жандаровна
сиѐсий
фанлар
доктори
Султонова Эътибор Сидиқовна
Етакчи ташкилот –
Самарқанд давлат университети
Ҳимоя 2010 йил __________ ойининг «___» куни соат ____да Мирзо
Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети ва Ўзбекистон
Республикаси Фанлар академияси Фалсафа ва ҳуқуқ институти ҳузуридаги
фалсафа фанлари доктори (номзоди) илмий даражасини олиш учун
диссертациялар
ҳимояси
бўйича
Д.067.02.01
рақамли
Бирлашган
Ихтисослашган кенгаш йиғилишида ўтказилади. Манзил: Тошкент шаҳри,
100095, Талабалар шаҳарчаси, Ўзбекистон Миллий университети, Фалсафа
факультети, 215-хона.
Диссертация билан Ўзбекистон Миллий университети кутубхонасида
танишиш мумкин (Тошкент шаҳри, 100095, Талабалар шаҳарчаси, Форобий
кўчаси, 16-уй).
Автореферат 2010 йил «____» ______________ да тарқатилди.
Тамғали муҳр билан тасдиқланган тақризларингизни Бирлашган
Ихтисослашган кенгаш илмий котиби (Тошкент шаҳри, 100095, Талабалар
шаҳарчаси, Ўзбекистон Миллий университети, Фалсафа факультети, 208-
хона)га юборишингизни сўраймиз.
Бирлашган Ихтисослашган кенгашнинг
илмий котиби, фалсафа фанлари доктори Ш.О. Мадаева
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Тадқиқот мавзусининг долзарблиги
. Ўзбекистон Республикаси
инсонпарвар ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти қуриш
йўлидан дадил бормоқда. Ушбу олижаноб, аммо, мураккаб вазифани амалга
ошириш Республикамизда яшовчи ҳар бир кишидан ижтимоий фаол
бўлишни, эркин ва фаровон ҳаѐт, озод ва обод Ватан барпо этиш учун
фидойилик кўрсатиб яшаш ва меҳнат қилишни талаб этади. Миллий
демократик тараққиѐт кун тартибига қўяѐтган мазкур талаб хотин-қизларга
ҳам бевосита тааллуқлидир. «Бугун маърифий дунѐда, – деб таъкидлайди
Республикамиз Президенти И. А. Каримов, – хотин-қизлар манфаати деган
алоҳида масала бор ва уни ўрганиш, ечимини топишга жуда катта аҳамият
берилиши бежиз эмас. Агар аѐлларга етарли эътибор берилмаса, бундай
жамиятнинг келажаги бўлмаслиги ҳақида, ўйлайманки, узоқ гапириб
ўтиришнинг ҳожати йўқ»
1
.
Тадқиқот мавзусининг долзарблигини қуйидаги илмий-назарий ва
ижтимоий-амалий омиллар билан асослаш мумкин.
Биринчидан,
мустақиллик йилларида хотин-қизларни ижтимоий-
сиѐсий, иқтисодий ва маданий ҳаѐтга жалб этишни миллий демократик
тараққиѐт талаблари даражасига кўтариш учун республикамиз Президенти
И. А. Каримов томонидан муҳим сиѐсий ва илмий-фундаментал аҳамиятга
эга фармон ва фармойишлар қабул қилинди. «Ўзбекистон Республикаси
давлат ва жамият қурилишида аѐлларнинг ролини ошириш чора-тадбирлари
тўғрисида» (1995 йил 2 март), «Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси
фаолиятини қўллаб-қувватлаш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар
тўғрисида»ги (2004 йил 25 май) фармонлари, 1999 йил – «Аѐллар йили»,
2001 йил – «Она ва бола йили» деб эълон қилинди. Шунингдек, Вазирлар
Маҳкамаси 1998 йил 27 январда аѐллар масаласига оид Давлат дастури ва
Миллий платформасини қабул қилди. Ушбу фармон ва фармойишларнинг
бажарилиши бўйича республикамизда эътиборли ишлар амалга оширилди,
тажрибалар тўпланди, уларни ижтимоий-фалсафий тадқиқ этиш, миллий
демократик тараққиѐтимизнинг ҳозирги босқичи «аѐллар масаласи»да кун
тартибига қўяѐтган муаммоларни аниқлаш, уларнинг илмий асосланган,
концептуал аҳамиятга эга ечимларини топиш муҳимдир.
Иккинчидан,
республикамизда хотин-қизларнинг давлат ва жамият
қурилишидаги фаоллигини ошириш учун зарур сиѐсий-ҳуқуқий база
яратилган. Аммо аѐлларнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларидан унумли
фойдаланишлари ҳали демократик тараққиѐт талаблари даражасида эмас.
Аѐлларнинг фаоллигига тўсиқ бўлаѐтган омиллар нималардан иборат? Ҳамма
1
Каримов И.А. Хотин-қизлар фаоллигини ошириш – давр талаби // Тинчлик ва
хавфсизлигимиз ҳамжиҳатлик ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 12. – Тошкент: Ўзбекистон, 2004. –
Б. 350–351.
4
аѐлларни феминистларга айлантириш зарурми? Аѐлларнинг ўзи мавқеини,
ҳуқуқ ва эркинликларини, улардан фойдаланиш даражасини, мавжуд
механизмларнинг имкониятларини, демократик тараққиѐтдаги ўрни ва
аҳамиятини қандай баҳолайдилар? Глобаллашув жараѐнида «аѐллар
масаласи»га этномаданий ва этнопсихологик ѐндашувларда қандай ўзгариш,
трансформация рўй беради ва улар миллий демократик тараққиѐтга қанчалик
мос келади? Бу каби фундаментал аҳамиятга эга саволларга жавоб бериш
махсус тадқиқотлар ўтказишни талаб этади.
Учинчидан,
Ўзбекистон хотин-қизлари мамлакатимиз аҳолисининг
51 фоизидан зиѐдини ташкил этгани ҳолда уларнинг давлат олий
органларидаги бевосита иштироки 20 фоиздан ошмайди. Шу боис ҳам
ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтда аѐлларнинг кенг иштирок этишларини таъминлаш,
ижтимоий-сиѐсий жараѐнларга фаол куч сифатида кириб боришлари учун
барча шарт-шароитларни яратиш билан боғлиқ масалаларни илмий-назарий
жиҳатдан ўрганиш ва олинган натижаларни амалиѐтда қўллаш йўлларини
ишлаб чиқиш катта аҳамиятга эга.
Тўртинчидан,
Шарқда қадимдан аѐлларга алоҳида ҳурмат кўрсатилиб,
уларнинг гўзал фазилатлари улуғланиб келинган. Ушбу қадриятлар бугун
ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Шу билан бирга, аѐллар халқимиз
менталитети, турмуш тарзига мутлақо зид ҳодисаларга, яъни ўз
манфаатларини жамият манфаатларидан устун қўядиган айрим шахслар ва
гуруҳларнинг аѐлларни зўрлаб ҳижобга киритиш, уй-хўжалик юмушларига
банди қилиб қўйиш, ижтимоий, сиѐсий ва маданий ҳуқуқларини чеклаш,
қизларни эрта турмушга чиқариш, айниқса аѐллардан бойлик оттириш
мақсадида фойдаланиш (одам савдоси)га интилишларига ҳам дуч
келмоқдалар. Шунинг учун ҳам миллий демократик тараққиѐт илмий-
тадқиқот марказлари ва олимлардан ушбу салбий ҳолатларни бартараф этиш
билан боғлиқ муаммоларни чуқур ўрганишни, бу борада илмий асосланган
тавсиялар ишлаб чиқишни талаб этмоқда.
Бешинчидан,
кейинги йилларда гендер фалсафаси, оила ҳуқуқи,
аѐллар тадбиркорлиги ва етакчилиги мавзуларида кўпгина китоб ва
мақолалар чоп этилди, аммо улардаги концептуал ғояларни, миллий
демократик тараққиѐтга хизмат қилувчи фикр ва тавсияларни ўрганиш,
тадқиқотчиларимизнинг эътиборидан четда қолмоқда. Жамиятимизда
демократия, сўз эркинлиги, плюрализм борган сари мустаҳкам қарор
топаѐтган бир пайтда «аѐллар масаласи»га оид илмий-назарий қарашларни
таҳлил қилиш ва умумлаштиришга эҳтиѐж мавжуд. Шу боис фуқаролик
жамиятини
шакллантиришда
аѐлларнинг
фаоллигини
ошириш
муаммоларини тадқиқ этиш, тўпланган тажрибаларни илмий-фалсафий
таҳлил қилиш ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга эгадир.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси
. «Аѐллар масаласи» у ѐки бу
даражада антик даврдан буѐн ўрганиб келинади. Аѐл ўзининг антропологик
ва психофизиологик хусусиятлари билан ҳамиша илм ва ижод аҳлининг
5
диққатини тортиб келган. Бироқ улар аѐлни фақат бадиий-эстетик завқ
манбаи сифатида улуғлаганлар. Ҳатто инсон эркини ҳимоя қилишга доир
фалсафий-ҳуқуқий асарлар ѐзган И. Кант ҳам, аѐллар фуқаровий
муносабатлар ва ижтимоий ишларга, фаолликка қодир эмас, деб ҳисоблаган
1
.
Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг фалсафий,
ижтимоий-сиѐсий, иқтисодий ва ҳуқуқий масалалари, унинг «Ўзбек модели»
билан боғлиқ хусусиятлари Б. Алиев, Ҳ. Бобоев, Д. Бобожонова, Л. Бойко,
К. Джавакова, Ш. Жалилов, Р. Жумаев, С. Жўраев, З. Исломов, Г. Кўчқорова,
Ш. Мамадалиев, М. Мирхамидов, Ф. Мусаев, Х. Одилқориев, А. Саидов,
Б. Тўйчиев, А. Тўлаганов, С. Тўйчиева, А. Шайманова, М. Шарифхўжаев,
Э. Халилов,
И. Эргашев,
М. Қирғизбоев,
А. Қодиров,
З. Қодирова,
О. Ҳусанов каби тадқиқотчилар томонидан ўрганилган
2
. Улар қўллаган
илмий-методологик ѐндашувлар ва муаммога оид чиқарган айрим хулосалар
диссертация учун назарий-методологик манба, кўрсатма бўлиб хизмат қилди.
Мустақиллик йилларида миллий демократик тараққиѐт хусусиятлари,
бозор иқтисодиѐти шароитида аѐлларни ижтимоий муносабатларга кенгроқ
жалб этиш ҳамда уларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтириш
1
Қаранг: Кант И. Сочинения. В 6-ти т. Т. 6. – М.: Мысль, 1966. – С. 449.
2
Алиев Б. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримовнинг асарлари бўйича ўқув-
услубий қўлланма. – Тошкент: Иқтисодиѐт, 2010; Бобоев Ҳ., Ҳасанов С. Ўзбекистон демократик
жамият қуриш сари. – Тошкент: Адолат, 2001; Бобожонова Д. Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий
муносабатлар. – Тошкент: Шарқ, 1999; Бойко Л.М. Конституционные основы народовластия в
Республике Узбекистан. – Тошкент: Адолат, 2001; Жалилов Ш. Давлат ҳокимияти маҳаллий
органлари ислоҳоти: тажриба ва муаммолари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996; Жумаев Р. Давлат ва
жамият: демократлаштириш йўлида. – Тошкент: Шарқ, 1998; Жўраев С. Фуқаролик жамияти:
назария ва амалиѐт. – Тошкент: Академия, 2003; Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун,
эртага. – Тошкент: ТДЮИ, 2002; Кочкорова Г.Д. Роль негосударственных коммерческих
организаций в формировании нравственных устоев гражданского общества: Автореф. дисс ... канд.
филос. наук. – Тошкент: 2008; Мамадалиев Ш.О. Халқ ҳокимияти: назария ва амалиѐт. – Тошкент:
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2003; Мирхамидов М. Демократизация органов
государственного управления Республики Узбекистан: проблемы и перспективы. – Тошкент:
Университет, 1992; Мусаев Ф. Демократик давлат қуришнинг фалсафий-ҳуқуқий масалалари. –
Тошкент: Ўзбекистон, 2007; Одилқориев Х.Т. Конституция ва фуқаролик жамияти. – Тошкент:
Шарқ, 2001; Саидов А., Жўзжоний А. Шарқ цивилизацияси: инсон ва ҳуқуқ (ўтмиш ва ҳозирги
замон). – Тошкент: Адолат, 2005; Туйчиев Б. Проблемы формирования политической культуры и
демократизация современного общества. – Тошкент: Фан, 1991; Тўлаганов А. Давлат
ҳокимиятининг вакиллик ва ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини ташкил этиш. – Тошкент:
ТДЮИ, 2002; Тўйчиева С.С. Ўзбекистон Республикасида бозор муносабатларига ўтиш шароитида
шахс ижтимоий фаоллигини оширишда маънавий маданиятнинг роли. Фалсафа фан. д-ри ... дисс.
автореф. – Тошкент, 2004; Шайманова А.Э. Ўзбекистонда фуқаролик жамияти қурилишида ўрта
мулкдорлар синфининг ўрни ва роли. Фалсафа фан. номзоди ... дисс. автореф. – Тошкент: 2005;
Шарифхўжаев М. Ўзбекистонда очиқ фуқаролик жамиятининг шаклланиши. – Тошкент: Шарқ,
2003; Халилов Э.Х. Ўзбекистон Республикасининг қонун чиқарувчи олий органи: сохта
вакилликдан ҳақиқий парламентаризмга. – Тошкент: Ўзбекистон, 2001; Эргашев И. Тараққиѐт
фалсафаси. – Тошкент: Академия, 2000; Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: партиялар,
мафкуралар, маданиятлар. – Тошкент: Шарқ, 1998; Қодиров А. Сиѐсат фалсафаси. – Тошкент:
ТДЮИ, 2008; Кадырова З. Проблемы повышения социальной активности молодежи Узбекистана в
условиях всестороннего реформирования общества. – Ташкент: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси, 1999; Ҳусанов О. Мустақиллик ва маҳаллий ҳокимият. – Тошкент: Шарқ, 1998.
6
масалалари Я. Абдуллаева, Д. Алимова, Н. Жўраева, Г. Маткаримова,
Н. М. Муравьѐва,
О. Нишонова,
Ф.Отахўжаев,
М. Тўхтахўжаева,
Р. Убайдуллаева, С. Ходжаева, М. Холматова, Г. Тансиқбоева, Х. Шайхова,
Н. Сайдалиева
1
каби тадқиқотчилар томонидан ўрганилган.
Гендер муаммолари, ижтимоий ҳаѐтда аѐл ва эркак муносабатларида
фарқ мавжудлиги, эркаклар шовинизмининг сақланиб қолаѐтгани, тарихий-
маданий анъаналарнинг таъсири ва аѐлларнинг фарзандлари, оиласига
боғланиб яшаши каби масалалар В. Алимасов, С. Аҳророва, С. Сафаева,
Э. Султонованинг махсус изланишларида муҳокама этилган
2
.
Шунингдек, Ўзбекистонда хотин-қизларни давлат ва жамият
қурилишига
жалб
этиш,
уларнинг
репродуктив
саломатлигини
мустаҳкамлаш, ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш масалалари турли
илмий тўпламларда тилга олинган ва ижтимоий аҳамиятга эга тавсиялар
ишлаб чиқилган
3
.
Шубҳасиз, мазкур тадқиқотлар ва изланишлар аѐллар масаласини бор
мураккаблиги билан англашга, уни объектив ѐритишга ҳамда ундаги
К. Поппер ибораси билан айтганда, «янги ва қизиқарли ҳақиқатни»
4
топишга
ѐрдам беради. Аммо ушбу тадқиқотлар асосан миллий демократик
тараққиѐтимизнинг биринчи (1991–2000 йй.) ва иккинчи (2001–2009 йй.)
1
Абдуллаева Я. Қорақалпоғистон хотин-қизлари: кеча ва бугун. – Тошкент: Ижод дунѐси,
2004; Алимова Д. Женский вопрос в Средней Азии. – Тошкент: Фан, 1991; Жўраева Н.Д.
Ўзбекистоннинг ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаѐтида хотин-қизларнинг ўрни (ХХ асрнинг
20-30-йиллари). Тарих фан. д-ри ... дисс. автореф. – Тошкент: 2004; Маткаримова Г.А. Гендерные
и репродуктивные права женщин в международном и национальном праве. Автореф. дис. ... д-ра
юрид. наук. – Тошкент: 2002; Нишонова О.Ж. Ўзбек аѐллари этномаданияти: генезиси,
хусусиятлари, муаммолари: Фалсафа фан. номзоди. ... дисс. автореф. – Тошкент: 2005; Сайдалиева
Н.З. Ёшларни оилавий ҳаѐтга тайѐрлашнинг ижтимоий-фалсафий муаммолари: Фалсафа фан.
номзоди. ... дисс. автореф. – Тошкент: 2005; Тохтахаджаева М. Утомленнные прошлым.
Реисламизация общества и положение женщин в Узбекистане. – Ташкент: 2001; Убайдуллаева
Р.А. Ўзбекистон: бозор муносабатларига ўтиш шароитида аѐллар ва меҳнат // Ўзбекистонда
ижтимоий фанлар. – Тошкент, 1995. – № 9. – Б. 24–26; Ходжаева С.А. Правовая культура и
проблемы развития социально-правовой активности женщин Республики Узбекистан. Автореф.
дис. ... канд. юрид. наук. – Ташкент: 2004; Холматова М., Муравьѐва Н. Ёшлар оилавий ҳаѐт
бўсағасида. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000; Шайхова Х.А. Ўзбек аѐли – одоб тимсоли. – Тошкент:
Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2007.
2
Қаранг: Алимасов В. Гендер фалсафаси. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2008;
Султонова Э. Аѐл – давлатнинг ривожланиш стратегиясида (глобал муаммо сифатида). – Тошкент:
ЖИДУ, 2005; Сафаева С. Аѐллар масаласи: умумижтимоий ва миллий жиҳатлар. – Тошкент:
Ўзбекистон, 2003; Аҳророва С.А. Ўзбекистонда аѐллар ижтимоий фаоллигини ошириш омиллари:
Фалсафа фан. номз. ... дис. автореф. – Тошкент, 2005.
3
Қаранг: Ўзбекистонда оила, давлат ва жамият қурилишида аѐлларнинг роли ва гендер
муаммолари. – Тошкент: Фан, 1999; XXI аср бўсағасида Ўзбекистон аѐлларининг ижтимоий
салоҳиятини оширишга кўмаклашиш имконияти: Симпозиум материаллари. – Тошкент:
Университет, 1999; Ўзбекистонда аѐллар ижтимоий фаоллигини ошириш омиллари. – Тошкент:
Янги аср авлоди, 2000.
4
Поппер К. Предположения и опровержения. – М.: АСТ, 2004. – С. 383.
7
босқичидаги
1
ўзгаришларни таҳлил қилишга бағишланган, уларда
модернизация ва глобализация жараѐнларининг муаммога таъсирини
ижтимоий-фалсафий таҳлил этиш назардан четда қолган. Кейинги ўн йил
ичида Ўзбекистон ижтимоий-сиѐсий, иқтисодий, маънавий ҳаѐтида
фуқаролик жамиятини барпо этиш соҳасида сезиларли ютуқлар қўлга
киритилди, яъни хотин-қизларнинг фаоллигини қўллаб-қувватловчи нодавлат
ташкилотлар, сиѐсий партияларда «аѐллар қаноти», маҳаллаларда махсус
лавозимлар (фуқаролар йиғини раисининг ўринбосарлари) ташкил этилди.
Мазкур объектив ўзгаришларни ўрганмай, таҳлил қилмай фуқаролик
жамиятини шакллантиришга аѐлларни фаол жалб этиш муаммоларининг
ечимини топиш қийин.
Фуқаролик жамияти қуриш жараѐнларида аѐлларнинг иштирокини
таъминлашга оид фалсафий, ижтимоий-сиѐсий ва иқтисодий масалалар
А. Г. Бабич, Ю. Безелянский, Т. Бендас, Е. Варзиман, А. Веселовский,
В. Геодакян, Е. П. Ильин, Е.И. Калинина, И. Клецина, Ц.П. Короленко,
Л. Мамут, В. Межуев, Л. Попова, Н. Усачева, Н. Хамитов, Н. Ходирева,
Л.Т. Шинелова каби МДҲ олимлари томонидан тадқиқ этилган
2
. Т. Бендас,
В. Геодакян, Е. Ильин, И. Клецина, Н. Усачева эътиборини – гендер
тенгликнинг ижтимоий-фалсафий жиҳатлари, аѐлларнинг психофизиологик
ва этномаданий хусусиятларига, А. Бабич, Е. Вардиман, Е. Калинина,
Л. Попова, Н. Ходирева ва Л.Т. Шинелова эса аѐлнинг ижтимоий
муносабатлардаги ўрни ҳамда ижтимоийлашувига таъсир этувчи омиллар ва
механизмларни ўрганишга қаратганлар.
Аѐлларни демократияга, иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий ва маънавий-
маданий ҳаѐтга кенг жалб этиш, уларда давлат ва жамият ишларини
бошқариш, етакчилик, тадбиркорлик ва интеллектуал салоҳиятни ошириш
1
Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик тараққиѐт йўли // Мамлакатни модернизация
қилиш ва иқтисодиѐтимизни барқарор ривожлантириш йўлида. Т.16. – Тошкент: Ўзбекистон,
2008. – Б. 5.
2
Антология гендерной теории. – Минск, 2000; Бабич А.Г. Многоженство. Советы и
комментарии. – М.: Ансар, 2006; Безелянский Ю. Вера, Надежда, Любовь. – М.: Радуга, 1998;
Бендас Т.В. Гендерная психология. – СПб.: Питер, 2007; Вардиман Е. Женщина в древнем мире. –
М.: Наука, 1990; Великие женщины ХХ века. – М.: Мартин, 2002; Веселовский А. Женщины и
старинные теории любви. – М.: АСТ, 1990; Гаджиев К.С. Политическая философия. – М.:
Экономика, 1999; Геодакян В.А. Два пола: Зачем и почему. – СПб.: Зенит, 1992; Гражданское
общество. Мировой опыт и проблемы России. – М.: Логос, 1998; Ильин Е.П. Дифференциальная
психофизиология мужчины и женщины. – СПб.: Питер, 2002; Калинина Е.И. Женщина и
управление. Формула успеха. – СПб.: Питер, 2000; Клецина И.С. Гендрная социализация. – СПб.:
Питер, 1998; Короленко Ц.П. Мифология пола. – Киев: Университет, 1994; Мамут Л.С. Народ в
правовом государстве. – М.: Юристъ, 1999; Межуев В.М. Гражданское общество: правовое
государство, право. – М.: Юристъ, 2002; Попова Л.В. Проблема самореализации одаренных
женщин // Вопросы психологии. – М., 1996. – № 2. – С. 31–41; Усачева Н.А. Женщина: ее статус,
судьба и образ в мировой культуре. – Алматы: Гылым, 1994; Хамитов Н. Философия и психология
пола. – М.: Институт общегум. иссл., 2001; Ходырева Н.В. Женщины в менеджменте //
Психология менеджмента. – СПб.: Альфа-Питер, 1997; Шинелова Л.Т. Женщина и общество. – М.:
Политиздат, 1990.
8
муаммоларини АҚШ ва европалик К. Амундсен, П. Ж. Бьюкенен,
О. Вейнингер, Х. Гилман, Р. Даль, Дюнун, О. Кардави, Д. Милл, Мизес фон
Л., А. Пиз, Б. Пиз, Г. Плоссь, Б. Фридан, Э. Фромм, Л. Хабер, А. Шиммел,
Ж. Сартори каби олимлар тадқиқ этганлар
1
.
Кўриниб турибдики, аѐллар масаласи мудом тадқиқотчилар,
мутахассислар диққатини жалб этиб келмоқда. Аммо бу ҳол ҳозирги даврда
ушбу муаммони илмий тадқиқ этиш керак эмас, деган фикрга олиб келмайди,
ҳар бир давр, айниқса модернизациялашаѐтган ва глобаллашаѐтган ҳозирги
дунѐ эски муаммоларга янгича ѐндашишни ва янгича ечимлар топишни талаб
этади.
Диссертация мавзусининг илмий-тадқиқот ишлари режалари
билан боғлиқлиги.
Диссертация мавзуси Бухоро давлат тиббиѐт институти
ижтимоий фанлар кафедрасининг «Умуминсоний қадриятлар ва маънавий
камолот масалалари» номли илмий-тадқиқот ишлари режаси доирасига
киритилган.
Тадқиқотнинг мақсади
– фуқаролик жамиятини шакллантириш
жараѐнида аѐлларнинг фаоллигини ошириш муаммоларини ижтимоий-
фалсафий тадқиқ этиш.
Тадқиқотнинг вазифалари
:
– «фуқаролик жамияти» категориясини ва унинг социогенезисини
таҳлил қилиш;
– Шарқ ва Ғарб фалсафасидаги муаммога оид назарий-фалсафий
концепцияларни ўрганиш;
– фуқаролик жамияти ва феминизм фалсафаси ўртасидаги диалектик
алоқадорликни очиб бериш;
– Ўзбекистон аѐллари ижтимоий-сиѐсий фаоллигининг ўзига хос
жиҳатлари ва шаклларини аниқлаш;
1
Амундсен К. Женщины и американская демократия: большинство, которое заставляют
молчать. – М.: Прогресс, 1976; Шиммел А. Жонон менинг жонимда. – Т.: Шарк, 1999; Бьюкенен
П. Дж. Смерть Запада. – М.: АСТ, 2007; Вейнингер О. Пол и характер. Мужчина и женщина в
мире страстей и эротики. – М.: Феникс, 1997; Даль Р. Введение в экономическую демократию. –
М.: Наука, СП ИКПА, 1991; Дюнун. Проституция в древности. – Кишинев: Логос, 1991; Кардави
О. Дозволенное и запретное в Исламе. – М.: Андалус, 2004; Ландрам Дж. 13 женщин, которые
изменили мир. – Ростов на-Дону: Феникс, 1999; Мизес фон Л. Индивид, рынок и правовое
государство. – СПб.: Наука, 1999; Пиз А., Пиз Б. Как заставить мужчину слушать, а женщину
молчать. – М.: ЭКСМО, 2006; Плоссь Г. Женщина в естествоведении и народоведении. Т.1. –
Сыктывкар-Киров: Ветка, 1995; Фромм Э. Мужчина и женщина. – СПб.: Питер, 1999; Haber L.
Women Pioneers of Sciens. – N.Y, 1974; Gilman Ch. Herland. – 1979. – №4. – P. XI; Freidan B. The
Feminile mustigue. – 1974. – №4. – P. 233; Mill D.S. The subjection of women. – Z., 1969; Krolokke,
Charlotte; Anne Scott Sorensen. Gender Communication Theories and Analyses: From Silence to
Performance. – Sage Publications, 2005. – Tree Waves of Feminism: From Suffragettes to Grrls. – ISBN
0761929185; The American Enlightenment. The Shapping of the American Experiment and Free Society
/ Ed. by A. Koch. – N.Y., 1965.
9
– нодавлат нотижорат ташкилотлари ва ўзини ўзи бошқариш
органларининг аѐлларни жамият ва давлат ишларига жалб қилиш
тажрибаларини умумлаштириш;
– бозор муносабатларига ўтиш, модернизациялаш шароитида хотин-
қизлар ҳаѐтида, дунѐқарашларида содир бўлаѐтган ўзгаришларни таҳлил
этиш;
– аѐллар миграцияси, бандлиги масалаларини ўрганиш, уларни мулк
субъектларига айлантириш зарурияти ва имкониятларини асослаш;
– глобаллашув шароитида оила институтини мустаҳкамлаш, гендер
муаммоларини ҳал этишда аѐлларнинг ролини таҳлил этиш;
– хотин-қизларнинг интеллектуал салоҳияти ва сиѐсий-ҳуқуқий
маданиятини ошириш масалаларини тадқиқ этиш.
Тадқиқотнинг объекти ва предмети.
Фуқаролик жамиятини қуришда
Ўзбекистон аѐлларининг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий ва маънавий-маданий
ҳаѐтдаги иштироки, фаолияти – тадқиқотнинг объектини, аѐллар ижтимоий-
сиѐсий фаоллигининг хусусиятлари ва шаклларини аниқлаш эса
тадқиқотнинг предметини ташкил қилади.
Тадқиқотнинг назарий ва методологик асослари.
Тадқиқотнинг
назарий
ва
методологик
асосларини
Ўзбекистон
Президенти
И. А. Каримовнинг фармонлари, асарлари, муаммога оид илмий изланишлар
олиб борган тадқиқотчиларнинг концептуал ғоялари ва фундаментал
аҳамиятга эга хулосалари ташкил этади.
Тадқиқот методлари
. Диссертацияда илмий билишнинг диалектик,
тарихийлик, мантиқийлик, анализ ва синтез, комплекс ѐндашув,
ретроспектив таҳлил, сўровнома, интервью, суҳбат, кузатиш, қиѐсий таҳлил,
контент-анализ каби усулларига таянилди.
Диссертацияда 2007–2008 йилларда Бухоро, Тошкент ва Самарқанд
вилоятларида яшовчи 1119 та аѐл ўртасида ўтказилган социологик тадқиқот
натижаларидан фойдаланилган. Унда қатнашган респондентларнинг
42 фоизи олий маълумотли, 41 фоизи ўрта махсус маълумотли, қолганлари
ўрта маълумотлидир. Уларнинг 30 фоизи фуқаролик институтлари – ННТ,
ўзини ўзи бошқариш органлари, маҳалларда, 28 фоизи маориф, таълим-
тарбия соҳасида, 22 фоизи соғлиқни сақлаш тизимида, 10 фоизи маданият ва
маиший хизмат муассасаларида, 8 фоизи бошқарув тизимларида, 2 фоизи
савдо-сотиқда хизмат қилади.
Респондент-аѐллар ичида Олий Мажлисга депутатлар тўрт нафар,
маҳаллий кенгашлар депутатлари 42 нафар, сиѐсий партиялар фаоллари
202 нафардир.
Социологик сўров фуқаролик жамиятини ўрганиш институти Бухоро
минтақавий ахборот таҳлил маркази ѐрдамида ўтказилган.
Тадқиқотнинг гипотезаси
.
Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини
шакллантириш жараѐнида:
10
– аѐлларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий ва маънавий-маданий
қизиқишлари,
интеллектуал
салоҳиятлари
ҳамда
психофизиологик
хусусиятлари ҳисобга олинса ва комплекс тадқиқ этилса;
– айрим этномаданий анъаналардаги миллий демократик тараққиѐтга
зид, аѐлларнинг инсон сифатида яшаш истакларига номувофиқ патриархал
муносабатлар бартараф этилиб, гендер тенглик ва уйғунликка эришилса;
– оилада жинслараро соғлом муҳит, аҳиллик, ўзаро ҳурмат-иззат,
ҳамжиҳатлик ва ѐрдам шаклланган бўлса;
– ижтимоий-сиѐсий ва фуқаролик институтлари аѐллар фаоллигига
эҳтиѐж мавжудлигини объектив идрок этса ва уларни қўллаб-қувватласа;
– гендер тенглик ҳаѐт тарзига айлантирилса, етакчи аѐллар ҳақида
ижобий қарашлар мустаҳкамланса, уларнинг бошқаларга намуна имижи
яратилса, аѐлларнинг фаоллигини ошириш ва фуқаролик жамиятининг тенг
ҳуқуқли аъзоси, фаол субъектлари бўлишларига эришиш мумкин.
Ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий ҳолатлар:
1. «Фуқаролик жамияти» тушунчаси ва унинг социогенези, аѐллар
ижтимоий фаоллиги оширилишини талаб этаѐтган омилларнинг тадқиқ
этилганида;
2. Феминизм фалсафанинг аѐллар масаласини, ижтимоий фаоллигини
ўрганишга қаратилган назарий қарашлар эканлиги очиб берилганида;
3. Фуқаролик жамияти ва феминизм фалсафасининг диалектик
алоқалари ѐритилганида;
4. Аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий фаоллиги давлат ва жамиятни
бошқариш институтлари демократлашувининг асоси ва кўрсаткичи эканлиги
таҳлил этилганида;
5. Ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтда патриархал қарашларнинг сақланиб
келаѐтгани, аввало аѐлларнинг ушбу соҳадаги фаоллиги ҳали юқори
даражада эмаслиги билан боғлиқ ҳолатлар таҳлил қилинганида;
6. Иқтисодий ислоҳотларнинг, модернизациялашнинг самарали ҳал
этилиши аѐлларнинг, айниқса қишлоқ аѐлларининг фаоллигига боғлиқлиги
кўрсатилганида;
7. Фуқаролик жамиятида маънавий-маданий ва ижтимоий-ахлоқий
қадриятларнинг шаклланиши аѐлларнинг фазилатлари, интеллектуал
салоҳияти ва сиѐсий-ҳуқуқий маданиятига боғлиқлигининг илмий
асосланганида;
8. Ўзбекистонда аѐллар фаоллигини оширишнинг ижтимоий-сиѐсий,
иқтисодий, маънавий-маданий ва назарий масалалари тадқиқ қилингани ва бу
борада илмий асосланган хулосалар чиқарилганидадир.
Тадқиқотдаги илмий янгиликлар қуйидагилардан иборат:
– «фуқаролик жамияти» категорияси ва унинг социогенези ўрганилди;
– Шарқ ва Ғарб фалсафасидаги аѐлларга оид назарий-фалсафий
концепциялар таҳлил этилди;
11
– фуқаролик жамияти ва феминизм фалсафаси ўртасидаги диалектик
алоқадорлик ўрганилди;
– хорижий мамлакатларда аѐлларнинг жамият ва давлат ишларини
бошқаришдаги иштироки, тўплаган тажрибалари илмий-назарий тадқиқ
этилди;
– фуқаролик жамияти ҳар бир шахснинг ижтимоий фаоллиги, жамият ва
давлат ишларини бошқаришда онгли қатнашишига боғлиқ воқелик бўлгани
учун унда аҳолининг ярмидан кўпини ташкил этувчи аѐлларнинг иштирок
этиши объектив зарурият эканлиги, аммо аѐлларнинг сон жиҳатдан кўплиги
боис эмас, балки ўз ҳуқуқлари ва шаънига, ижтимоий борлиқда ўз ўрнига эга
инсон эканликлари учун жамият ва давлат ишларини бошқаришда иштирок
этишлари зарурлиги асослаб берилди;
– феминизм фуқаролик жамиятини тақозо қиладиган, инсон ҳуқуқ ва
эркинликларини олий қадрият сифатида эътироф этадиган, аѐлни
жамиятнинг барча соҳаларида, жумладан ҳокимият тизимида ҳам, тенг
ҳуқуқли субъектга айлантиришга қаратилган ижтимоий-сиѐсий ҳаракат
эканлиги очиб берилди. Гендер ва феминизм ўртасидаги фарқ «бутун ва
бўлак», «тизим ва элемент» категориялари ўртасидаги фарқ кабилиги, яъни
феминизм гендер муносабатларининг таркибий қисми эканлиги, феминизмни
ривожлантирмасдан туриб, гендер тенгликни таъминлаб бўлмаслиги
асосланди;
– ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтда патриархал ѐндашувлар сақланиб келаѐтгани
аввало аѐлларнинг ушбу соҳадаги фаоллиги ҳали юқори даражада эмаслиги
билан боғлиқлиги кўрсатилди;
– нодавлат нотижорот ташкилотларининг шаклланиши ҳали суст
кечаѐтган бўлса-да, улар «аѐл – уй бекаси» деган стеоретипни ўзгартиришга
интилаѐтганликлари, аѐллар билан боғлиқ муаммоларни бартараф этишда
қатнашаѐтгани очиб берилди;
– глобаллашув шароитида аѐллар миграцияси, бандлиги, уларни мулк
субъектларига айлантириш билан боғлиқ муаммолар тадқиқ этилди;
– аѐлларни иш билан таъминлаш долзарб муаммолардан бўлиб
қолаѐтгани, шунинг учун уларни уй-кафе, уй-музей, уй-кутубхона, уй-ясли
каби маънавий-маданий хизмат кўрсатиш фаолиятига ҳам ташкилотчи, ҳам
ижрочи сифатида жалб қилиш орқали ишсизлик муаммосини қисман ҳал
этиш мумкинлиги кўрсатилди;
– фуқаролик жамияти маънавий-маданий ва ижтимоий-ахлоқий
қадриятларининг ижтимоий ҳаѐтдан ва ѐш авлод қалбидан жой олиши энг
аввало аѐлга, унинг интеллектуал салоҳияти, сиѐсий-ҳуқуқий маданиятига
боғлиқлиги асослаб берилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти
.
Тадқиқотнинг илмий аҳамияти шундаки, ундаги хулосалар ижтимоий
фалсафа, гендер фалсафаси, этнопсихология, этика, жамиятшунослик
фанларидаги муаммога оид мавзуларни назарий бойитади, феминизм
12
фалсафасини алоҳида мавзу сифатида ўрганишга ѐрдам беради.
Диссертациядаги таклиф ва тавсиялардан жамият ва давлатни бошқариш
институтлари, хотин-қизлар қўмиталари, ўзини ўзи бошқариш органлари,
аѐлларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий, маънавий-маданий фаоллигини
оширишга қаратилган маънавий-маърифий тадбирларда, давра суҳбати,
мулоқот ва учрашувларда, оммавий ахборот воситаларининг тарғибот-
ташвиқот ишларида, «Олима аѐллар» ташкилоти, сиѐсий партияларнинг
аѐллар қанотлари, нодалат нотижорат ташкилотлари фаолиятларида, олий
ўқув юртларидаги маънавий-маданий ва тарбия соҳасида фойдаланиш
мумкин. Шу билан бирга улардан «Миллий ғоя: асоcий тушунча ва
тамойиллар»,
«Фалсафа», «Маданиятшунослик», «Ахлоқшунослик»,
«Сиѐсатшунослик», «Демократик жамият қуриш назарияси ва амалиѐти»
каби фанларни ўқитишда, «Баркамол авлод йили» Давлат дастури ижросига
қаратилган амалий тадбирларда фойдаланиш мумкин.
Тадқиқот
натижаларининг
жорий
қилиниши.
Тадқиқот
натижаларига асосланиб Фуқаролик жамиятини ўрганиш институти Бухоро
минтақавий ахборот таҳлил марказида бир қатор илмий-амалий конференция
ва
семинарлар,
учрашувлар,
давра
суҳбатлари
ташкил
этилди.
Диссертациядаги илмий-амалий тавсиялар 2000–2004 йилларда Бухоро
шаҳар хотин-қизлар қўмитасининг, «2004–2010 йилларда Бухоро вилояти
«Истиқболли авлод» нодавлат нотижорат ташкилоти (ННТ)нинг аѐллар
орасида олиб борилган маънавий-маърифий ишлари дастури доирасида
жорий этилган.
Тадқиқотдаги амалий тавсиялар, якуний хулосалар Бухоро вилояти
ҳокимлиги фаолиятида, Республика маънавият тарғибот маркази Бухоро
вилоят бўлими, Ўзбекистон Республикаси ИИВ Бухоро вилояти ИИБ «Одам
савдосига қарши кураш» бўлими, Ўзбекистон Республикаси «Маҳалла»
хайрия жамғармаси Бухоро вилоят бўлимининг «Ахлоқ-одоб доирасидаги
ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш» ва «Одам савдосига қарши кураш»
доирасида ўтказилган тадбирларида, раҳбар ходимларнинг назарий
билимлари ва касбий маҳоратини оширишда, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар
ишлаб чиқиш ва таҳлил қилишда қўлланилмоқда.
Шунингдек, Бухоро давлат тиббиѐт институтида олиб борилаѐтган
таълим-тарбия жараѐнида, институт бошланғич хотин-қизлар қўмитасининг
тадбирларида,
“Фалсафа”,
“Маданиятшунослик”,
“Ахлоқшунослик”,
“Сиѐсатшунослик”, “Демократик жамият қуриш назарияси ва амалиѐти” каби
фанларни ўқитиш жараѐнида фойдаланиб келинмоқда.
Ишнинг синовдан ўтиши (апробацияси).
Мазкур тадқиқот ЎзР ФА
И. М. Мўминов номидаги Фалсафа ва ҳуқуқ институти «Ижтимоий фалсафа
ва этика» ҳамда «Фалсафа ва фан методологияси» бўлимларининг бирлашган
йиғилишида 2008 йил 6 октябрда (9-сонли баѐннома) муҳокама қилиниб,
ҳимояга тавсия этилган (2008 йил 14 декабрь, 2009 йил 10 июнь 10-сонли
баѐннома). Шунингдек диссертация Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон
13
Миллий университети ва Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси
Фалсафа ва ҳуқуқ институти ҳузуридаги Д.067.02.01 рақамли Бирлашган
Ихтисослашган кенгаш қошидаги 09.00.11– “Ижтимоий фалсафа»
ихтисослиги бўйича ташкил этилган илмий-назарий семинарда (2010 йил
18 май 3-сонли баѐннома) муҳокама қилинган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги.
Тадқиқот
натижалари муаллифнинг умумий ҳажми 30 босма табақ бўлган 50 дан зиѐд
илмий асарларида эълон қилинган. Улардан 15 таси илмий журналларда
(11 таси – ОАК талабларидаги журналларда, 4 та – хорижий журналларда),
30 таси республика ва халқаро миқѐсдаги илмий-амалий анжуман
материалларида, монография, рисола ва илмий оммабоп мақолаларида ўз
ифодасини топган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми
. Диссертация Кириш, 16 та
параграфни ўз ичига олган тўртта боб, Хулоса, Фойдаланилган адабиѐтлар
рўйхати ва Иловадан иборат. Умумий ҳажми 300 бетни ташкил этади.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Тадқиқотнинг
Кириш
қисмида мавзунинг долзарблиги асосланган,
муаммонинг ўрганилганлик даражаси аниқланган, тадқиқотнинг мақсад ва
вазифалари, объекти, илмий-методологик асоси ва тадқиқ этиш усуллари,
ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий ҳолатлар келтирилган, диссертациядаги
илмий янгиликлар, тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти
очиб берилиб, унинг тузилиши ва ҳажми ҳақида маълумот берилган.
Диссертациянинг
биринчи
боби
«
Фуқаролик
жамиятини
шакллантиришнинг назарий-методологик масалалари»
деб номланган
бўлиб, унда «Фуқаролик жамияти: тушунчаси ва генезиси» (1.1.), «Шарқ
фалсафасида «фуқаролик жамияти» талқини» (1.2.), «Ғарб ижтимоий-
фалсафий тафаккурида фуқаролик жамиятига оид концепциялар» (1.3.),
«Фуқаролик жамияти ва феминизм фалсафаси» (1.4.) мавзулари тадқиқ
этилган.
Диссертацияда фуқаролик жамиятини шакллантириш ҳозир идеал
модель тарзида қабул қилинаѐтгани, тараққийпарвар давлатлар уни реал
воқеликка айлантиришга киришгани қайд этилган. Шунинг учун улар
ижтимоий ҳаѐтда хусусий мулкни, кўппартиявийлик ва сиѐсий
демократияни, фуқаролик институтлари ва оммавий ахборот воситаларини
қўллаб-қувватлашга интилаѐтгани очиб берилган. Диссертацияда ушбу
асосий белгилар ижтимоий борлиқнинг моҳиятига, принципларига сингиб,
кишилар ҳаѐтида устувор ўрин эгаллагач, фуқаролик жамияти тўлиқ
шакллангани ҳақида сўз юритиш мумкин бўлади, деган хулосага келинган.
Фуқаролик жамиятига тадқиқот мақсади ва концепциясидан келиб
чиқиб қуйидагича таъриф берилган:
фуқаролик жамияти – умуминсоний
14
демократик принципларга таянган ҳолда шахсга ижтимоий, сиѐсий,
иқтисодий ва маънавий-маданий ҳаѐтда ўзини тўлиқ намоѐн қилиш
имконини берадиган ижтимоий макон бўлиб, ушбу маконда аѐлларнинг
фаол иштироки тараққиѐт кафолатидир. Фақат ана шундагина инсон
шаъни, ҳуқуқ ва эркинликларини асраш принципи тўлиқ қарор топади,
жамиятнинг ҳар бир аъзоси ѐн-атрофга, ислоҳотларга, дунѐга онгли
инсон, субъект сифатида муносабатда бўлади.
Қадимги Шарқ файласуфларининг асарларида шаҳар-давлатлар
(полислар) билан боғлиқ давлат тузуми ҳақида қизиқарли қарашлар мавжуд.
Чунончи, Форобий асраб-авайловчи бошқарувни ташкил этиш усулларини
ўрганиш, шаҳарлар аҳлига эзгулик ва фаровонлик қай йўсинда келиши ҳамда
уларга эришиш ва шу неъматларни асраш йўлларини қандай топишни
кўрсатиб бериш зарур, деб ҳисоблаган. Ушбу қарашларини у ўзининг «Фозил
одамлар шаҳри», «Давлат арбобининг ҳикматлари» ва «Фуқаролик сиѐсати»
асарларида батафсил баѐн этган. Мазкур асарларида у ўзи умумий бахтга
эришиш йўли деб билган олий ҳукмдорлик санъатига кенг ўрин берган
1
.
Диссертацияда буюк аллома «фуқаролик жамияти» тушунчасини қўлламаган
бўлса-да, фуқаролик жамиятининг ҳозирги концепциясига яқин қарашни
илгари сургани асослаб берилган.
Ғарб фалсафасида фуқаролик жамияти ғоясининг негизини Платон ва
Аристотелдан бошлаб излаш анъана бўлган. Ҳақиқатан ҳам ушбу икки
мутафаккирнинг асарларида бир хил «етук давлат», «етук жамият» ва
«фуқаролар жамоаси» атамалари ҳамда уларнинг талқинлари мавжуд.
Аристотель фалсафасида фуқаролик жамиятига хос айрим белгилар
муҳокама қилинган. Лекин уларни фуқаролик жамиятининг том маънодаги
асоси дейиш қийин. Кўп ўринларда Аристотель аристократия ва монархияга
ѐн босади. Аѐлларга камситувчи назар билан қарагани эса Аристотелнинг
демократияни тор маънода тушунганини кўрсатади. Аѐлларни камситувчи
фикрлар Фалес, Суқрот, Сенека, Шопенгауэр, Ницше, Макиавелли,
Роттердамский, Монтескьѐ ва Кант асарларида ҳам мавжуд. Улар аѐлнинг
ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтда эркаклар билан тенг ҳуқуқли қатнашишини
тасаввур ҳам қилмаганлар.
Феминизм аѐлларни эркакларга, айниқса жамиятга қарши қўювчи,
алоҳида белги ва хусусиятлари билан эркаклардан устунлигини исботлашга
интилувчи ҳаракат эмаслиги асосланган. Феминизм аѐлларнинг эркаклар
билан тенг ҳуқуқли, эркаклар эгаллаган касб-кор ва вазифаларни аѐллар ҳам
уддалаши мумкинлигини исботловчи ижтимоий ҳаракатдир. Феминизмнинг
мақсади аѐлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли, тенг ақлу идрокли ва
салоҳиятли
эканини
ҳимоя
қилишдир.
Феминизм
патриархал
муносабатларнинг жамият ҳаѐтида устуворлигига, патриархал анъана ва
1
Қаранг: Абу Наср Форобий. Фозил одамлар шаҳри. – Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги
халқ мероси нашриѐти, 1993. – Б. 159-161, 166-169.
15
тартибларнинг кишилар онгида, турмуш тарзида сақланиб қолаѐтганига
қарши ҳаракатдир.
Ижтимоий ҳаѐт гендер муносабатларда тенглик, яъни аѐл ва эркакнинг
эҳтиѐж ҳамда манфаатларини баб-баравар ҳисобга олинишини тақозо этади.
Улардан бирининг тенглиги, эҳтиѐж ва қизиқишлари ҳисобга олинмаса,
нафақат инсон ҳуқуқлари, балки инсон табиатига хос диморфизм ҳам
бузилади.
Диссертацияда феминизм қуйидагича таснифланиб ўрганилган:
1)
илк феминизм ѐки амазонкалар ҳаракати;
2)
сиѐсий-ҳуқуқий феминизм;
3)
ижтимоий-иқтисодий феминизм;
4)
социобилогик феминизм;
5)
сепаратистик ва анархистик-ҳужумкор феминизм;
6)
трансплантация;
7)
гуманистик феминизм;
8)
муросавий ѐки тарихий-маданий феминизм;
9) демократик феминизм.
Илк феминизм
деганда матриархат давридаги жамоанинг, уруғнинг,
қабиланинг аѐллар томонидан бошқарилиши назарда тутилади. Ушбу даврда
аѐлларнинг жамоа ҳаѐтидаги роли юқори бўлган. Тарихий манбаларнинг
гувоҳлик беришича, матриархат даврида оналик ҳуқуқи ҳукм сурган,
қабилалар ҳаѐтига тааллуқли барча масалаларни аѐллар кенгаши ѐки аѐл-
йўлбошчи ҳал қилган. Геродотнинг ѐзишича, скиф ва массагет аѐллари
нафақат жангларда қатнашганлар, балки жангни давом эттириш ѐки
тўхтатиш масаласини ҳам ҳал этганлар
1
.
Г. Плосснинг ѐзишича, ведалардан олдинги даврларда Ҳиндистонда
аѐллар эркаклар билан тенг ҳуқуқли бўлганлар, ижтимоий ҳаѐтда ва
жангларда қатнашганлар. Браҳмонизм ва мутаасиб коҳинлар даврида аѐллар
эркакларга, тузумга тобе бўлиб қолганлар
2
. Бундай мисолларни яна кўплаб
келтиришимиз мумкин
3
.
Илк феминистлар ўзларини жамоага ҳам, эркакларга ҳам қарши
қўймаганлар, балки уларга таянганлар. Ибтидоий муносабатларни, оилани
сақлаш ва мустаҳкамлаш зарурлигини аѐл инстинктив ҳис қилган. Ҳар бир
йўқотиш қабила учун қимматга тушган, шунинг учун илк босқичда босқинчи
аѐллар учрамайди. Бироқ матриархат давридаги аѐллар ўз кучи, сеҳри ва
қобилиятига ишонганлар. Шунинг учун ҳам илк худолар аѐл тимсолида
1
Қаранг: Геродот. История. – М.: Инфра-Пресс, 1999. – С. 181.
2
Қаранг: Плоссь Г. Женщина в естествоведении и народоведении. – Сыктывкар-Киров:
Вятка, 1995. – С. 282.
3
Қаранг: История древнего Востока. – М.: Восточная лит-ра, 2004; Массон В.М. Средняя
Азия и Древный Восток. – М.-Л., 1964; Шетенко А.Я. Первобытный Индистан. – Л.: Наука, 1979;
ва бошқ..
16
тасвирланган,
амазонкалар
эса
замонавий
феминистларнинг
аждодларидирлар.
Сиѐсий-ҳуқуқий
феминизм ХVIII–XIX асрларда ижтимоий оқим,
ҳаракат сифатида юзага келган. Бу ўринда энг аввало Буюк француз
инқилоби ва унинг таъсирида пайдо бўлган европалик феминистлар эсга
тушади. Улар ўзларининг сиѐсий-ҳуқуқий мавқеини эркаклар билан тенг
қилиб қўйишни талаб қилиб чиққанлар. Ўша даврда кенг тарқалган Тенглик,
Биродарлик, Озодлик ғоялари Европа аѐлларида ижтимоий-сиѐсий
фаолликни оширган эдики, улар таъсирида Францияда «Аѐллар ҳуқуқлари
декларацияси», Англияда суфражист-аѐллар ва аболиционизм, Германияда
«эркин аѐллар», АҚШда «фаол феминистлар» пайдо бўлган. Ушбу
ҳаракатлар аѐлларни сиѐсий-ҳуқуқий масалаларда эркаклар билан тенг
қилиш, уларнинг парламент сайловларида қатнашишларини таъминлаш,
савдо-сотиқ билан шуғулланиш ҳуқуқини қўлга киритишга интилганлар.
XIX асрнинг 60–70 йилларигача крепостнойлик расман сақланиб келди.
Ҳатто ХХ асрнинг бошларида ҳам Европа аѐлларининг сиѐсий-ҳуқуқий
мавқеи ўзгармаган эди. Ўша пайтда давлат бошлиғи бўлган аѐллар бармоқ
билан саноқли бўлиб, ижтимоий-сиѐсий вазифалар, лавозимларнинг барчаси
эркаклар қўлида эди. Тўғри, ҳукмдорларнинг у ѐки бу қарор қабул қилишига,
ислоҳотлар ўтказишига уларнинг хотинлари маълум даражада таъсир
ўтказган, аммо бу ҳол аѐллар қатламининг сиѐсий ҳуқуқидан дарак бермайди.
Аѐллар масаласининг кенг миқѐсда кун тартибига қўйилишига
Европада сиѐсий партияларнинг юзага келиши туртки бўлди. Биринчи ва
иккинчи Интернационаллар ўз йиғилишларида аѐл ва эркакни тенг ҳуқуқли
деб тан олиш масаласини муҳокама қилганлар. Аѐлларнинг сиѐсий ҳуқуқини
таъминлаш ва ҳимоя қилиш ҳозир ҳам кун тартибида турган масалалардан
бири эканини Мехико (1975 йил), Копенгаген (1980 йил), Найроби (1985 йил)
ва Пекин (1995 йил)да ўтказилган халқаро конференцияларнинг ҳужжатлари
ҳам тасдиқлайди.
Ижтимоий-иқтисодий феминизм
либерал ғоялар таъсирида юзага
келган аѐллар ҳаракатидир. Унда аѐллар иқтисодий ҳаѐтда, бизнес ва
тадбиркорликда, ишлаб чиқариш масалаларини ҳал этишда тенг ҳуқуққа эга
бўлишни назарда тутадилар. Иккинчи жаҳон урушидан кейин бизнес
дунѐсида ўз иқтидори, саъй-ҳаракатлари билан эркаклардан қолишмайдиган
тадбиркор аѐллар пайдо бўлди. Айниқса сервис хизмати, маркетинг, ахборот
тарқатиш бозорида хотин-қизлар барча ходимларнинг 60 %ни ташкил
этмоқдалар. Бугун аѐллар трансмиллий корпорацияларни бошқаришда ҳам
фаол қатнашмоқдалар. Шу тариқа улар фуқаролик жамиятининг глобал
воқеликка айланишига ҳисса қўшиб келяптилар.
Социобиологик феминизм
аѐл эркакка нисбатан эзгуликка, муросага
мойил, эркак – зўравон, у ҳукмронлик қилишни севади, аѐл – муросачи, у
ҳаѐт, тинчлик, тараққиѐт тарафдори, деган ғояларни ҳимоя қилади. Мазкур
ҳаракат тарафдорлари, барча урушларнинг сабабчилари эркаклар, энг ѐвуз
17
қуролларни, миллионлаб одамларни қирғин қилган воситаларни айнан
эркаклар кашф этган деган фикрни билдирадилар. Уларнинг назарида эркак
ижтимоий-табиий белгиларига кўра бузғунчи, урушқоқ, аѐл – ҳаѐт посбони,
тинчлик, осойишталик, яратиш тарафдори.
Мазкур ҳаракат тарафдорлари кўп эмас. Бундай фикрлаш асосан
Европадаги айрим аѐл-тадқиқотчиларга, инсон зотига тор қарашга ўрганган
феминистларга хосдир. Т. В. Бендас уни «маданий феминизм» деб атаган
1
.
Диссертантнинг фикрича, ушбу ном ҳаракатнинг мақсадига мос келмайди,
уни социобиологик, яъни ижтимоий-табиий белгиларга эътибор қаратган
ҳаракат дейиш ўринлидир.
Сепаратистик ѐки анархистик феминизм
жинслар ўртасидаги
алоқаларни узишга даъват этувчи оқимдир. Унга кўра, эркак зоти ва унинг
таъсиридан қутулиш аѐлнинг шахс сифатида ўсишига ѐрдам беради
2
. Ушбу
қарашнинг илк куртагини амазонкаларда кўриш мумкин. Моддий
таъминланган, радикал феминистик қарашларга эга аѐллар, аксинча,
эркакларни ўзига тобе тутишга интиладилар. Улар эркакларсиз яшаш
ғоясини тарғиб этадилар. Бундай аѐлларнинг ижтимоий муносабатларда фаол
қатнашишини тасаввур қилиш қийин, чунки инсон ҳаѐтининг барча
қирралари жинслар ўртасидаги муносабатларнинг моҳияти билан боғлиқ.
Ғарбда ижтимоий муаммоларни ҳал қилишдаги зиддиятлар, курашлар
феминист аѐлларнинг экстремистик ҳаракати ва туғилишни чеклаш
тарафдорларини юзага келтирди. Бу аслида қонун, ҳуқуқ ниқоби остида рўй
бераѐтган эркаклар шовинизмига қарши қаратилган ҳаракатдир.
Кейинги йилларда баъзи мамлакатларда
трансплантация
йўли билан
ўз жинсини ўзгартирувчи кишилар пайдо бўлди. Эркак кишининг аѐлга
айлантирилиши ҳоллари баъзан учраб турибди. Диссертантнинг фикрича,
аѐлга айлантирилган эркаклар ўз жинсига қарши чиқиб, табиат инъом этган
сифатлардан, имкониятлардан ўзини маҳрум қилади. Ушбу ҳаѐт тарзини
қўллаб-қувватловчи кишилар ҳам, жинсидан воз кечишни истовчилар ҳам
кўп бўлмайди. Инсон у ѐки бу хислатларини ўзгартириши мумкин, лекин
табиат вужудига жо этган биологик кучни бутунлай енголмайди.
Гуманистик феминизм
деганда аѐл ва эркакларга ҳар хил қадрият,
тартиб, яшаш тарзи хос, деган анъанавий қарашларни қайта кўриб чиқишга
даъват этувчи ҳаракат тушунилади. Гуманистик феминизм аѐл ва эркак
ўртасидаги фарқли хусусиятларга антагонизм даражасидаги зиддият деб
эмас, балки инсонпарварликнинг намоѐн бўлиши сифатида қарайди. У
инсоннинг жамиятга эмас, балки, Э.Фромм ибораси билан айтганда,
жамиятнинг инсонга мослашиши
3
концепциясидан келиб чиқади. Агар ушбу
концепция аѐл, фемина нуқтаи назаридан талқин қилинса, жамият аѐл
манфаатларига мослашиши лозим, деган гуманистик хулоса келиб чиқади.
1
Қаранг: Бендас Т.В. Гендерная психология. – СПб., Питер, 2007. – С. 16.
2
Ўша жойда.
3
Қаранг: Фромм Э. Гуманистический психоанализ. – СПб.: Питер, 2002. – С. 506.
18
Гуманистик феминизм жамиятни инсонпарварлаштириш мақсадини
кўзлайди. Аслида, бу фуқаролик жамиятининг ҳам мақсадидир. Аммо
феминизм аѐллар аҳволини инсонпарварлаштиришга урғу беради. Нима
бўлганда ҳам, гуманистик феминизм билан фуқаролик жамияти, моҳиятан
бир мақсадга етишни назарда тутади.
Ҳар бир халқ, миллат ўзининг тарихий-маданий қадриятларига эга,
ушбу бойликларни нигилистларча инкор қилиб бўлмайди. Аѐллар
ҳуқуқларини, феминизмни ушбу тарихий-маданий қадриятлар билан
боғлашга, асослашга интилувчи қарашларни биз
муросавий феминизм
деб
атаймиз.
Муросавий феминизм мавжуд анъаналарни ҳисобга олади, аѐлларнинг
ташаббусини, ижодий изланишларини тарихий-маданий қадриятлар билан
уйғунлиштиришга интилади. Жамиятга тадрижий (эволюцион) ривожланиш
хослигидан келиб чиқиб, аѐллар масаласини асрлар давомида шаклланган
ижобий, тараққиѐтпарвар анъаналар ва тажрибаларга мувофиқ ҳал қилишга
интилади. Масалан, Ўзбекистонда амалга оширилаѐтган ислоҳотлар хотин-
қизларни давлат қурилишига ва фуқаролик жамиятини шакллантириш
жараѐнларига кенг жалб этиш масалаларини халқимизнинг тарихий-маданий
қадриятлари билан уйғунлаштириш, уларга бир-бирини бойитиб келувчи
воқеликлар сифатида қараш концепциясидан келиб чиқади. Шунинг учун
ҳам республикамиздаги аѐллар масаласи билан шуғулланувчи ташкилотлар,
ҳаракатлар чет эллардаги радикал феминизмни кўр-кўрона кўчириш йўлидан
эмас, балки аѐлларимиз ташаббуси, интилишлари ва саъй-ҳаракатлари
халқимизнинг тарихий-маданий қадриятлари, тажрибаларига мувофиқ
келишини назарда тутади.
Феминизм моҳиятан демократик ҳодисадир.
Демократик феминизм
деганда биз жамиятда умуминсоний демократик қадриятларни қарор
топтиришни мақсад қилиб қўйган аѐллар ҳаракатини назарда тутамиз. Улар
нафақат ўз ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилиш, балки жамиятда амалга
оширилаѐтган
демократик
ислоҳотларни
қўллаб-қувватлаш,
глобал
воқеликка айланаѐтган демократик қадриятларни қарор топтириш учун ҳам
курашадилар.
Демократик феминизм фуқаролик жамиятини шакллантиришга хизмат
қилади, чунки у фуқаролик жамияти аѐлларнинг ҳуқуқларини тўлиқ
таъминлаш ва ҳимоя қилиш механизмларини яратишини яхши билади.
Шунингдек, у феминизмнинг ўзи либерал-демократик қарашлардан ўсиб
чиққанини, ижтимоий-тарихий ривожланиш жараѐнларида айнан либерал-
демократик концепциялар ўзига ғоявий асос, таянч бўлганини унутолмайди.
Диссертациянинг иккинчи боби «
Ўзбекистонда аѐлларнинг ижтимо-
ий-сиѐсий фаоллигини ошириш масалалари»
деб аталади ва унда
«Феминизм фалсафаси: реаллик ва ривожланиш истиқболлари» (2.1.),
«Аѐлларнинг давлат бошқаруви ва сиѐсий партиялар фаолиятидаги
иштироки» (2.2.), «Аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий фаоллигини оширишда
19
нодавлат ташкилотларининг ўрни» (2.3.), «Оммавий ахборот воситалари ва
аѐллар» (2.4.) мавзулари тадқиқ этилган.
ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Ғарб давлатларида ижтимоий-
сиѐсий ва иқтисодий муносабатларнинг феминизациялашуви жараѐни
бошланди. Жаҳон миқѐсида аѐллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқлилиги кўплаб
демократик давлатларнинг конституциялари, инсон ҳуқуқларига доир
халқаро ҳужжатлар, шартнома ва конференцияларда ўз ифодасини топди.
БМТ Низоми (8-модда), Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси (1948 й.),
Хотин-қизлар ҳуқуқларини камситишнинг барча шаклларига барҳам бериш
тўғрисидаги конвенция (1979 й.) (Ўзбекистон ушбу конвенцияга 1995 йилда
қўшилди) ана шулар жумласидандир.
Аѐлларнинг асрий орзу-умидлари, ҳуқуқ ва манфаатларини ифода
этувчи ҳуқуқий асоснинг пайдо бўлиши аѐлларнинг сиѐсий ҳуқуқларини
тиклай бошлади. Аѐл – сиѐсат субъекти сифатида эркаклар билан бир қаторда
тарихий жараѐнларнинг ҳақиқий курашчисига айлангани боис жаҳон
сиѐсатида катта ютуқларни қўлга киритмоқда. Ҳозирда Бирлашган
Миллатлар Ташкилотига расман 193 та давлат аъзо. Улардан 19 тасига аѐллар
раҳбарлик қилишмоқда. Буюк Британия ва Данияни қироличалар, тўққизта
давлатни (Чили, Финляндия, Ирландия, Швейцария, Либерия, Латвия,
Филиппин, Исроил, Қирғизистон) аѐл президентлар бошқаряптилар. Олти
нафар аѐл (Германия Федерацияси, Ямайка, Янги Зеландия, Мозамбик,
Жанубий Корея, Нидерландия Аптилиясида) бош вазир лавозимларида
фаолият кўрсатмоқдалар. Дунѐ давлатларининг бир палатали парламентлари
ѐки қуйи палаталарида аѐллар ўртача 17,2 % ни, юқори палаталарда эса
15,9 % ни ташкил этадилар. Бу кўрсаткич Жанубий ва Шимолий Америкада –
21,7 % ни, Европа мамлакатларида – 17,4 %, Африкада – 16,6 %, Осиѐда –
16,4 %, араб мамлакатларида – 9,3 %, Руандада – 48,8 %, Швецияда – 45,3 %,
Норвегияда – 37,3 %, Финляндияда – 37,5 %, Данияда – 26,9 % ни ташкил
этади. АҚШ бу борада 83-ўринни эгаллайди.
Дунѐнинг 19 та давлатида парламентдаги аѐллар 30 % дан ортади. Бу
борада Скандинавия мамлакатлари юқори ўринларни эгаллаб туришибди.
Шу боис ҳам Швеция, Руанда, Дания, Финляндия, Нидерландия феминистик
давлатлар номини олишган. Шу ўринда Бирлашган Миллатлар ташкилоти
томонидан «Аѐллар ўн йиллиги»нинг (1976–1985) эълон қилинганлиги
аѐлларнинг давлат ва жамият бошқарувидаги сиѐсий мавқеини
мустаҳкамлашга ижобий таъсир кўрсатганлигини алоҳида қайд этиш зарур.
Аммо шуни ҳам таъкидлаш жоизки, баъзи мамлакатлар (Баҳрайн,
Микронезия, Науру, Непал, Палау, Сент-Китта и Невис, Саудия Арабистони,
Бирлашган
Араб
Амирликлари,
Тувалу,
Соломон
Ороллари)
парламентларида аѐллар кузатилмайди.
ХХI асрда бутун дунѐда феминизация жараѐни ривожланиши
кузатилмоқда. Айрим сиѐсатчи ва публицистларнинг башоратига кўра,
2050 йилга бориб дунѐ давлатларининг 30 фоизига, яъни 47 та давлатга
20
аѐллар раҳбарлик қилишади. Ҳозирда ушбу кўрсаткич 10,1 фоизни ташкил
этади. Бизнинг фикримизча, давлатни қайси жинсга мансуб шахс бошқариши
асосий масала эмас. Бугунги сиѐсий воқелик таҳлили шундан далолат
берадики, «давлатни фақат эркак бошқариши керак, чунки эркак биологик
кучли ва рационал таҳлилларга эга»
1
ѐки, аксинча, «давлатни аѐллар
бошқарсагина урушларга чек қўйилиб, тинчлик ҳукмронлик қилади, чунки
аѐллар табиатан муросасоз (дипломат)дирлар
2
деган бир томонлама
ѐндашувлар замонавий ижтимоий тараққиѐт қонунлари томонидан инкор
этилмоқда.
Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримов томонидан
ишлаб чиқилган бозор муносабатларига ўтишнинг «ўзбек модели» «аѐллар»
масаласини янгича, миллий демократик тараққиѐт нуқтаи назаридан ҳал
этишга ундади. Диссертантнинг фикрича, ушбу ѐндашувнинг асосларини
давлатимиз раҳбарининг қуйидаги фикрлари ташкил этади: Биринчиси.
«...Жамиятнинг демократик ўзгаришлар йўлидан нечоғли илгарилаб кетгани,
шу жамиятнинг аѐлларга бўлган муносабати унинг маданий-маънавий
савиясини белгилайди»
3
.
Иккинчиси.
«...Муҳтарама
оналаримиз,
опа-сингилларимиз,
аѐлларимиз, қизларимизнинг жамиятдаги мақомини ва мавқеини кўтариш,
ҳурматини жойига қўйиш, манфаатини ҳимоялаш, уларнинг меҳнат ва
турмуш шароитларини яхшилаш давлатимиз, жамиятимизнинг устувор
йўналиши ва бош мақсадига айланиши лозим»
4
.
Учинчиси. «...Оналаримиз, опа-сингилларимиз, умр йўлдошларимиз,
қизларимизнинг жамиятдаги ўрни ва мавқеини янада ошириш, иззат-
икромини жойига қўйиш, уларнинг оғирини енгил қилиш – давлатимизнинг,
ҳукуматимизнинг, жойлардаги ҳокимликларнинг, кенг жамоатчиликнинг
асосий вазифаси бўлмоғи лозим»
5
.
Ушбу фундаментал аҳамиятга эга бўлган фикрлардан кўриниб
турибдики, Ўзбекистонда ижтимоий муносабатлар патриархат, матриархат,
диний ѐки коммунистик ѐндашувлар эмас, балки «аѐл – улуғ зот» қоидаси
асосида қурилади. Бу эса ижтимоий муносабатларнинг «субъект–объект»
эмас, «субъект–субъект» шаклида ташкил этилишини англатади. Тарихий
тараққиѐтдан маълумки, ижтимоий муносабатларда ҳамиша «субъект–
объект» қоидасига устуворлик бериб келинди. «Ўзбек модели»да «субъект-
объект» муносабатларининг «субъект–субъект» шаклида ифодаланиши
ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтдаги янгиликдир.
1
Қаранг: Платон. Сочинения. В 3-х т. Т. 3. Часть 1. – М.: Мысль, 1971. – С. 248.
2
Қаранг: Бендес Т.В. Гендерная психология. – СПб.: Питер, 2007. – С. 15.
3
Қаранг: Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда // Биз ўз келажагимизни ўз
қўлларимиз билан қурамиз. Т.7. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – Б. 385.
4
Қаранг: Каримов И.А. Келажакни жасоратли одамлар қуради // Биз ўз келажагимизни ўз
қўлларимиз билан қурамиз. Т.7. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – Б. 332.
5
Қаранг: Каримов И.А. Қонун ва адолат устуворлигининг ҳаѐтбахш манбаи // Биз ўз
келажагимизни ўз қўлларимиз билан қурамиз. Т.7. – Тошкент: Ўзбекистон, 1999. – Б. 257.
21
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон қонунчилиги ва амалиѐтида
«сиѐсат – эркакларнинг иши» деган ҳукмрон дунѐқарашга барҳам берилди.
2007 йил 27 декабрдаги президентлик сайловида «Адолат» социал-
демократик
партиясидан
номзод
сифатида
кўрсатилган
Дилором
Тошмуҳамедованинг давлат раҳбарлиги лавозими учун кураш олиб боргани
мамлакатимизда
демократик
жараѐнларнинг
ривожланаѐтганидан
далолатдир. 2004–2009 йилларда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси
депутатларининг 21 нафари (18 %), Сенат аъзоларининг 15 нафари (15 %)
аѐллардан иборат бўлди. Аѐллар вилоят, шаҳар, халқ депутатлари
Кенгашларида – 12,5 %, туман кенгашларида – 15 %, ижро этувчи ҳокимият
органларида – 3,4 %, суд органларида 27 %ни ташкил этди. Парламентнинг
Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили ҳам аѐл кишидир. Бугунги кунга келиб,
2009 йилги сайловлардан сўнг, аѐллар Олий Мажлис Қонунчилик палатасида
22% ни, Сенатда эса 15%ни ташкил этмоқда.
Аммо, шунга қарамай, муаммо узил-кесил ҳал этилгани йўқ. Ҳозирда
ишлаб чиқаришда банд бўлган аѐллар қишлоқ хўжалигида – 42,4 %, саноатда
– 42,8 %, маорифда – 68 %, маиший хизматда – 70 %, соғлиқни сақлаш
тизимида – 75,9 %, маданиятда – 76 % ни ташкил этмоқда
1
. Ушбу
кўрсаткичлар, табиий равишда, аѐлларнинг давлат бошқарувидаги ролини
оширишни объектив заруриятга айлантиради.
Фуқаролик жамиятини шакллантириш ва аҳолининг, жумладан
аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий фаоллигини ошириш, аѐл ва болаларни
ижтимоий ҳимоя қилишда нодавлат ташкилотлари ва фуқароларнинг ўзини
ўзи бошқариш органлари улкан аҳамиятга эга. Айниқса, «Сен ѐлғиз эмассан»,
«Меҳр нури» жамғармалари бу борада таҳсинга лойиқ ишларни амалга
оширмоқдалар
2
.
Бугун Ўзбекистонда аѐлларга оид баъзи муаммоларни ҳал этишда
давлат органлари билан яқиндан ҳамкорлик қилаѐтган нодавлат нотижорат
ташкилотларининг ўрни каттадир. Масалан, «Истиқболли авлод» ахборот
маърифат марказлари
3
Ўзбекистоннинг 10 та вилоятида фаолият юритиб,
ўзаро ҳамкорлик тўғрисидаги меморандум асосида одам савдосининг олдини
олиш ва ундан жабрланган аѐлларни реабилитация қилиш билан
шуғулланмоқдалар. Мазкур ННТларнинг фаолияти Ўзбекистон ҳукумати
томонидан қўллаб-қувватланмоқда. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг «Одам савдосига қарши курашиш самарадорлигини ошириш
чора-тадбирлари тўғрисида»ги (ПҚ-911 сонли 2008 йил 7 июль) Қарорининг
1
Қаранг: Орипова Ф. Аѐл – милат таянчи // Қалқон. – Тошкент, 2008. – №3. – Б. 9.
2
Қаранг: Шайхова Х.А. Ўзбек аѐли – одоб тимсоли. – Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2007.
– Б. 30–32.
3
Уларга Тошкент шаҳридаги “Истиқболли авлод” ѐшлар ахборот маърифат маркази,
Андижонда “Меҳримиз сизга” аѐллар ва уларнинг оила аъзоларини қўллаб-қувватлаш маркази,
Жиззах “Истиқболли авлод” маркази, Нукус “Исеним” ахборот-маърифат ресурс маркази, Бухоро,
Самарқанд, Сирдарѐ ва Сурхондарѐдаги “Истиқболли авлод” ахборот-маърифат марказлари ҳамда
Урганч “Истиқбол” аѐллар маркази киради.
22
1-иловаси сифатида тасдиқланган 2008–2010 йилларда одам савдосига қарши
кураш бўйича миллий режанинг II бўлими 5, 6-бандларида, III бўлими 2, 3-
бандларида бошқа давлат ва нодавлат ташкилотлар билан биргаликда
«Истиқболли авлод» ташкилотларига ҳам аҳоли орасида профилактик ишлар
олиб бориш, хорижга чиқадиган фуқароларга ҳуқуқий маслаҳатлар беришни
уюштириш, «одам савдоси» жиноятидан жабрланганларга ижтимоий ѐрдам
кўрсатишни ташкил қилиш вазифа қилиб белгиланган.
Аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий фаоллигини юксалтириш вазифалари
билан
бевосита
Ўзбекистон ҳуқуқшунос аѐлларининг жамоат бирлашмаси,
«Шарқ аѐли» халқаро аѐллар жамғармаси ,«Аѐл ва жамият» институти,
«Камолот» Республика ѐшлар ижтимоий ҳаракати қошидаги «ХХI аср аѐли»
марказлари ҳам шуғулланадилар.
Аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий фаоллигини ташкил этиш ва
юксалтиришни
билвосита
амалга ошираѐтган ННТларга Ўзбекистон олима
аѐлларининг «Олима» уюшмаси, Ўзбекистон ишбилармон аѐллари
«Тадбиркор Аѐл» ассоциацияси, Қорақалпоғистон Республикаси Хотин-
қизлар қўмитаси қошидаги «Ижодкор аѐллар» жамоат бирлашмаси, «Фахрия
аѐллар» уюшмаси, «Мадад» ишонч маркази, «Гендер: инновациялар ва
ривожланиш» маркази, Тошкент шаҳар Лидер Аѐллар Маркази ҳамда
Тошкент шаҳар Ижтимоий ва гуманитар тадқиқотлар маркази кабилар мисол
бўлиши мумкин.
2005 йил Ўзбекистон Республикасида ННТларнинг фаолиятини аниқ
ижтимоий мақсадларга йўналтириш, уларнинг фуқаролик жамиятининг фаол
институтларига айланишига услубий ва амалий ѐрдам бериш мақсадида
Ўзбекистон Нодавлат нотижорат ташкилотлари Миллий ассоциацияси
ташкил этилди. Ҳозирги кунда ушбу ташкилот атрофига 5 мингдан зиѐд ННТ
бирлашган, уларнинг 20–23 % бевосита аѐллар масаласи билан
шуғулланадиган ташкилотлардир.
Нодавлат нотижорат ташкилотларнинг 18,5 % аѐлларни давлат
дастурларини амалга оширишга, 3,7 % қонунлар ишлаб чиқиш ва муҳокама
қилишда иштирок этишга жалб қилади
1
. Респондентларимиз жавоблари эса
қуйидаги маълумотларни берди. «Сиз қандай ижтимоий-сиѐсий тадбирларда
кўпроқ иштирок этасиз?» деган саволга аѐлларнинг 52 % – «сайлов
компанияларини ўтказишда», 20 % – «Ўзбекистон Республикасининг
Конституциясини тарғиб этиш ва ѐшларга тушунтиришда», 10 % –
«маҳаллий ҳокимиятнинг ташкилий ишларида», 16 % – «ўзини ўзи
бошқариш органларининг ташкилий бошқарув ишларида», 2 % эса «кам
иштирок этаман» деб жавоб берган. «Сайлов компанияларида иштирок
этаман» (52 %) деб жавоб берганлар ичида олий маълумотли аѐллар 78 %ни
ташкил этади.
1
Қаранг: Ўзбекистон аѐллар нодавлат нотижорат ташкилотлари. Маълумотнома. – Тошкент,
2000. – Б. 17.
23
Олий маълумотли, малакали ва тажрибали аѐллар маҳаллий ҳокимият
тадбирларида иштирок этишга интиладилар. Чамаси бундай аѐллар
ижтимоий-сиѐсий фаоллигини шаҳар, туман, вилоят поғонасидаги давлат
бошқарув институтлари фаолияти билан боғлашга, ушбу поғонадаги
тадбирларни уюштиришга ўзларини тайѐр деб биладилар. Бу, бир томондан,
олий маълумот ва юқори малаканинг аѐллар психологиясига, ўзининг
имкониятлари ҳақидаги тасаввурларига ижобий таъсир этишидан, иккинчи
томондан, уларнинг ижтимоий-сиѐсий вазифаларни дадил ўз зиммаларига
олишга тайѐрлигидан дарак беради.
«Нодавлат ташкилотлари яна қандай ижтимоий-сиѐсий муаммоларни
ҳал этишда қатнашиши лозим деб ҳисоблайсиз?» деган саволга аѐлларнинг
41 % – «аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий ҳуқуқларига оид билимлар
тарқатилса», 37 % – «давлатнинг аѐллар муаммоларини ечишга оид сиѐсати
тушунтирилса», 32 % – «аѐлларнинг сиѐсий онги ва маданиятини оширишга
оид халқ университетлари очилса», 23 % – «илғор давлатлардаги феминистик
ҳаракатлар билан таништирилса», 17 % – «аѐл-сиѐсатшунослар билан
учрашувлар, давра суҳбатлари уюштирилса», 12 % – «гендер тенгликни
таъминлашнинг самарали ҳуқуқий механизмлари ишлаб чиқилса», 11 % –
»давлатни бошқаришида кўпроқ аѐллар қатнашса», 4 % – «ОАВ, айниқса
телевидениеда махсус кўрсатувлар намойиш этилса яхши бўларди», деб
жавоб бердилар.
Олинган жавоблар шуни кўрсатдики, ННТларда ишлаѐтган аѐллар
ижтимоий-сиѐсий ҳаѐтга оид энг муҳим йўналишлар ҳақида етарли
тасаввурларга эга, улар айнан ушбу йўналишлар ННТлар фаолиятини ҳамда
аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий фаоллигини юксалтиришга хизмат қилишини
етарли даражада яхши биладилар. Уларнинг деярли ярми ўзида, аѐлларда
ижтимоий-сиѐсий ҳуқуқларига оид билимлар камлигини қайд этдилар ва бу
борада чора-тадбирлар кўрилишидан умидвор эканликларини билдирдилар.
Бизнинг фикримизча, ушбу респондент аѐллар дунѐда кечаѐтган ижтимоий-
сиѐсий ўзгаришлардан хабардордирлар, шунинг учун улар мураккаб
ижтимоий-сиѐсий борлиқни идрок этиш учун махсус тайѐргарлик, билим
зарурлигини қайд этдилар.
Фуқаролик жамиятида сўз ва ижод эркинлиги энг муҳим белгилардан
бири ҳисобланади. Ўзбекистон Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек,
“ҳозирги даврда матбуот, оммавий ахборот воситалари шундай қудратли
кучга айланмоқдаки, ўз келажагини ўйлайдиган халқ ва миллат буни
сезмаслиги, ҳис этмаслиги мумкин эмас”
1
. Инсоннинг қандай қадриятлар,
тамойилларни намуна, идеал, ҳаѐтий мақсади қилиб олгани унинг сўз ва
ижод эркинлигида намоѐн бўлади. Бироқ сўз ва ижод эркинлиги моҳиятан
ижтимоий фаоллик билан боғлиқдир. Инсон ўзининг манфаатлари ва
1
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б.135.
24
қизиқишларини ҳимоя қилиш ѐки рўѐбга чиқариш учун сўз ва ижод
эркинлигидан фаол фойдаланади.
Оммавий ахборот воситалариларида аѐл ва сиѐсат, аѐлларнинг жамият,
давлат бошқарувидаги иштироки масалалари замон талаблари даражасида
муҳокама қилинмайди, эълон қилинаѐтган мақолаларда комплиментация,
арзимаган ютуқни мақташ, новация сифатида кўрсатиш устун туради. Лекин
аѐлларнинг ахлоқи ва оилавий муносабатлардаги ўрни масалалари босма
нашрлардан тушмайди Аѐллар ўртасида “Бекажон”, “Бегойим”, “Қайнона”,
“Дилбарим”, “Сўғдиѐна”, “Келинчак” каби нашрлар кенг тарқалган.
Ўтказилган сўровда қатнашган респондентларнинг 71% “Бекажон”,
“Бегойим”, “Даракчи”, “Қайнона” каби газеталарни, шунда ҳам онда-сонда
ўқиб бориши маълум бўлди. Ижтимоий-сиѐсий характердаги газеталар
жавоблар ичида охирги ўринни эгаллади. “Қандай мавзуларни ўқиб
борасиз?” деган саволга респондентларнинг 50% – “оилавий мавзуларни” ва
“ишқ-севги ҳикояларини”, 32% – “машҳур аѐллар ҳаѐти” ва “қайнона-келин
муносабатлари ҳақидаги материалларни”, 12% – “пазандачилик ва уй-рўзғор
юритиш, сиҳат-саломатлик рукнларини”, 5% – “ҳуқуқий мавзуларни”, 1%
“эълонлар” ва “ижтимоий-сиѐсий мавзуларни” деб жавоб берган. Охирги
жавоб аѐллар ижтимоий сиѐсий муаммолар билан қизиқмаслигини эмас,
балки, аксинча, аѐл ва сиѐсат муаммолари оммавий ахборот воситаларида
кам муҳокама қилинаѐтганини, оммавий ахборот воситалари мазкур
муаммога жамият ва аѐллар диққатини жалб қилишга кам эътибор
бераѐтганини кўрсатади.
Аѐллар табиатан ахборотларга муштоқдирлар. Уларнинг кўпчилиги
оғзаки нутқ, вербал воситалар билан бажариладиган касб-корни танлашлари
ҳам шундан. Қиз бола эрта гапиради, ўғил бола ҳатто икки-уч ѐшигача ўз
фикрини аниқ билдиролмай юради
1
.
“Ўзбекистонда демократик янгиланишлар жараѐнини чуқурлаштириш
ва фуқароларнинг эркинлигини таъминлашнинг ғоят муҳим шарти, – дейди
давлатимиз раҳбари И.А.Каримов, – бу оммавий ахборот воситаларини
ривожлантириш учун демократик андазаларни жорий этиш бўйича аниқ ва
изчил чораларни амалга оширишдир”
2
. Зеро, “демократик меъѐрлар, инсон
ҳуқуқлари, ахборот эркинлиги ривожланиши наинки ижтимоий фикрни,
балки шахснинг ўзини ҳам ҳар жиҳатдан фаоллаштиради. Бу, биринчидан,
жамият аъзолари сиѐсий маданиятининг юксалишига хизмат қилса,
иккинчидан, фуқаролик жамиятининг ривожланиши ижтимоий фикрнинг
фаоллашуви
ва
ахборот
эркинлигининг
кенгайиши,
демократия
1
Қаранг: Пиз А., Пиз Б. Как заставить мужчину слушать, а женщину молчать. – М.:
ЭКСМО, 2006. – С. 95-115.
2
Каримов И.А. Ўзбекистон жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни
модернизация ва ислоҳ қилиш йўлида // Оммавий ахборот воситаларини ривожлантиришнинг
устувор йўналишлари. – Тошкент: Akademiya, 2005. – Б.245.
25
тамойилларининг қарор топиши ҳамда сиѐсий маданиятнинг юксалишига
зарур шарт-шароит яратади”
1
.
Демак, аѐлларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий, маънавий-маданий
соҳалардаги фаоллигини оширишда, уларнинг сиѐсий маданиятини
юксалтиришда ахборот эркинлигининг, ОАВ ривожланишининг аҳамияти
беқиѐсдир.
ОАВда тайѐрланган кўрсатувлар, эшиттиришлар ва публицистик
материалларда кўпинча аѐлларимиздаги шарқоналик, оиласига ва
фарзандларига меҳрибонлик, эркаклар билан тил топиб яшаш хислатлари,
аслида итоаткорлик, чиройли кийиниш ѐки пазандалик кўз-кўз қилинади.
Бундай ѐндашувлар аѐллар масаласини объектив ѐритишга, унга ижтимоий
муаммо сифатида жамоатчилик фикрини уйғотишга ѐрдам бермайди.
Аѐлларимизда ижобий фазилатлар кўп, улардаги оилапарварликни ҳар қанча
улуғласак арзийди. Бироқ аѐллар масаласи микромуҳитдаги воқеалар билан
чегараланиб қолмайди. Шунинг учун аѐлларни иқтисодий ва ижтимоий-
сиѐсий
жараѐнларнинг
фаол
субъектларига
айлантиришга
доир
кўрсатувларни, эшиттиришлар ва мақолаларни кўпайтириш ва уларнинг
сифатини ошириш зарур.
Диссертациянинг «
Бозор муносабатлари шароитида аѐлларнинг
иқтисодий фаоллигини ошириш масалалари
» деб аталган учинчи бобида
«Бозор муносабатларига ўтишнинг хусусиятлари ва аѐллар масаласи» (3.1.),
«Иқтисодий омиллар ва уларнинг аѐллар миграциясига таъсири» (3.2.),
«Аѐлларни мулк субъектларига айлантириш – объектив ижтимоий зарурият»
(3.3.), «Ўзбекистонда аѐллар бандлиги: муаммолари ва ечимлари» (3.4.)
мавзулари тадқиқ этилган.
Ижтимоий тараққиѐтнинг негизини доимо иқтисодиѐт, жамиятда
етакчилик қилаѐтган иқтисодий муносабатлар белгилаб келган. Субъектив
омилларнинг ўрни қанчалик юқори бўлмасин, улар ҳам пировардида
иқтисодий муаммоларни ҳал этиш орқалигина маънавий-маданий воқеликка
айланади.
Либерализм шахс манфаатларини ҳимоя қилади, гоҳида уни ижтимоий,
гуруҳий
манфаатлардан
устун
қўяди.
Ушбу
ѐндашув
баъзи
тадқиқотчиларимизни шахсий манфаат билан ижтимоий манфаатлар
ўртасида рақобат бўлиши зарур, «бу ҳар қандай цивилизациялашган
давлатнинг функцияси»
2
, деган хулосага олиб келган. Диссертантнинг
фикрича, рақобат иқтисодий манфаатлар мавжудлигининг шарти ва ягона
мақсади эмас, манфаатлар, ҳатто ўзаро зид келган тақдирда ҳам, умумий
мақсадга эришиш учун бирлашиши мумкин. «Цивилизациялашган
1
Ў Каримов И.А. Ўзбекистон жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни
модернизация ва ислоҳ қилиш йўлида // Оммавий ахборот воситаларини ривожлантиришнинг
устувор йўналишлари. – Тошкент: Akademiya, 2005. – Б.240.
2
Қаранг: Адилходжаева С.М. Либерализм: эволюция идей от прошлого до настояшего
(теория и практика). – Тошкент: ТДЮИ, 2002. – С. 77.
26
давлатнинг функцияси»га нафақат рақобат, балки муроса, ўзаро келишув ҳам
киради.
Диссертацияда бозор муносабатлари аҳолининг барча қатламларига:
аѐллар ва эркаклар, ѐшлар ва қариялар, соғлом ва ногиронларга баб-баравар
тааллуқли воқелик экани очиб берилган. Бозор муносабатлари ҳар бир
кишини қилган меҳнатига, тадбиркорлиги ва ишбилармонлигига қараб
тақдирлайди, фаровон яшаш имконини беради.
Ўзбекистонда аѐлларни ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтга жалб этиш,
хусусий мулк эгаларига, субъектларига айлантириш ўзига хос белгиларига
эга.
Биринчидан, ўзбек аѐллари кўп болалидирлар. Ушбу белги уларни
кўпроқ оилага, фарзандлар тарбиясига боғлаб қўяди. Ҳозир 5-6 нафар
фарзандли аѐллар кам учрайди, шаҳарларда эса 1-2 бола билан чекланиш
анъанага айланмоқда. Лекин қишлоқ аѐлларида 3-4 нафар фарзандли бўлишга
интилиш сақланиб қолмоқда. Бу эса уларнинг мулк субъектлари сифатида
ижтимоий-иқтисодий ҳаѐтда фаол қатнашишларида маълум бир тўсиқларни
юзага келтиради.
Иккинчидан, мулк эгасини эркак образида кўриш каби нотўғри
тасаввур боис гендер нотенглик ҳоллари мавжуд. Натижада бугун бизнесда
асосан эркаклар етакчилик қилмоқдалар.
Учинчидан, Ўзбекистон Республикаси аѐллар ва эркакларнинг тенг
ҳуқуқли эканини кафолатловчи ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилган бўлса-да,
гендер нотенглик ҳоллари ҳали оилаларда, этномаданий ҳаѐтда учраб
турибди. Қишлоқларда бу ҳол яққол кўзга ташланади. Масалан, қишлоқ аѐли
фермер хўжалигида меҳнат қилади, уйига келгач овқат пиширади,
фарзандларига қарайди, турли урф-одатларни бажаради ва ҳоказо. Ушбу
омиллар унинг хусусий мулк эгаси бўлиш учун курашишига халақит беради.
Шу боис у, нари борса, фермерга ѐлланади.
Бундан ташқари, хусусий мулкка эга бўлиш истагида ўзига хослик
кўзга ташланади. Аѐллар хусусий мулкка уни янада кенгайтириш, янгидан-
янги маҳсулотлар яратиш, иш жойлари очиб, ҳудудда ѐки соҳада барқарор
мавқега эришиш эмас, балки оилавий-моддий шарт-шароитларини яхшилаш
манбаи деб қарашга мойилдирлар. Улар учун умумий ижтимоий-иқтисодий
тараққиѐт эмас, балки оилавий ҳаѐтни фаровонлаштириш биринчи галдаги
вазифадир.
Бозор иқтисодиѐтига ўтилиб, хусусий мулкчиликнинг тикланиши
аѐлларда хусусий корхона очиш, фарзандлари ѐки турмуш ўртоғи шундай
корхона эгаси бўлишини кўриш истагини юзага келтирган. Шу боис
респондентларнинг 31 % «хусусий корхонам бўлишини истайман» деб жавоб
берган. Лекин бу жавоб уларнинг хусусий корхона очишга тайѐр
эканликларини билдирмайди. Эътиборлиси шундаки, ушбу жавоб билан уни
реал ҳаѐтга жорий этишга интилиш ўртасида катта фарқ мавжуд. Бу
респондентларнинг «Агар лотерея ўйинида катта пул ютсангиз, уни нимага
27
сарфлаган бўлардингиз?» деган саволга берган жавобларида яққол намоѐн
бўлади. Аѐлларнинг 62 % «янги ҳовли сотиб олардим», «квартирамни
кенгайтирардим», деб жавоб берганлар. Бу ўринда ҳам ўзбек аѐлининг уй-
жойи, оиласини ўйлаѐтгани кўзга ташланади. Уларнинг 30 % «ўғлимни
уйлантирардим ѐки қизимга мебел олардим», деб берган жавоби ҳам
юқоридаги жавобга яқиндир. Респондентларнинг атиги 8 % ютган пулларини
янги корхона ѐки хусусий фирма ташкил этишга сарфлашини билдирган.
Чамаси «оилани боқиш, пул топиш – эркакларнинг иши», деган эскича
тасаввур ўзбек аѐлларини ҳали тарк этмаган.
Қонунларга мувофиқ аѐл ва эркак қилган меҳнати, лавозими ва
малакасига мувофиқ ҳақ олади. Шунга қарамай, аѐл ва эркакнинг меҳнат
ҳақлари ўртасида фарқ сақланиб қолмоқда. Аѐлларнинг ўртача ойлик маоши
эркаклар ўртача ойлик маошининг 89,9 % ини ташкил қилади. INTAS
лойиҳаси муалифларининг маълумотларига кўра, Қашқадарѐ, Самарқанд,
Тошкент ва Фарғона вилоятларида қишлоқ хўжалигида хизмат қилаѐтган
аѐлларнинг 62,3 %, ѐлланиб ишловчиларнинг 34,5 % олаѐтган маошларидан
қониқмайдилар. Шаҳар аѐлларида ҳам меҳнат ҳақини паст деб
ҳисобловчилар 46,6 % ни ташкил этади
1
.
Меҳнат ҳақидан қониқаѐтганлар орасида олий маълумотли аѐллар
кўпчиликни ташкил қилади. Олий маълумотли аѐллар асосий иш жойида
олаѐтган меҳнат ҳақи билан чекланиб қолмайдилар, балки ўз малакасидан,
бўш вақтидан унумли фойдаланиб, қўшимча даромад олишга интиладилар.
Бугун юқори малакали мутахассислар меҳнатига эҳтиѐж ортиб бормоқда.
Аѐллар ушбу эҳтиѐжни дарров илғашади. Бундай меҳнат қилиш аѐллар
руҳияти, соғлиғига акс таъсир этиши ҳам мумкин. Асосий меҳнатдан кейин
яна қўшимча ишлар, иккинчи меҳнат тури билан банд бўлиш нафақат
жисмоний қувватни олади, балки кишини руҳий жиҳатдан ҳам толиқтириб
қўяди. Айнан ушбу руҳий ҳолат оилавий муносабатларга ҳам таъсир этади,
баъзан гендер тенгликнинг бузилишига сабабчи бўлади.
Маълумоти юқори бўлган, малакали мутахассис аѐллар орасида иш
қидираѐтганлар анча кўп. Махсус тадқиқотларнинг натижаларига қараганда,
малакали мутахассис аѐлларнинг 30,5 % иш излаб меҳнат биржаларига,
21,1 % – кадрлар бўлими ва иш берувчиларга, 41,5 % – қариндошлар ва
таниш-билишларга, 12,1 % – бошқаларга мурожаат этганлар. Малакаси ва
маълумоти йўқ аѐлларнинг деярли ҳаммаси (95,1 %) иш қидирмаган, ҳеч
кимга мурожаат қилмаган
2
.
Ҳақиқатан ҳам, билими, онги юқори, маълум бир касб-корга, малакага
эга аѐллар ўз малакасини йўқотиб қўймаслик ва эл-юрт ҳаѐтига, ривожига ўз
ҳиссасини қўшиш учун бор имкониятларини ишга соладилар, янги иш
1
Қаранг: Марта Бруно. Социально-экономические условия сельских женщин Узбекистана.
Материалы проекта INTAS / Международ. координатор: Университет Велверхемптона; Под общ.
ред. А.Алимджановой. – Ташкент, 2001. – С. 85.
2
Қаранг: Ўша асар. – Б. 90.
28
жойлари яратишга ѐки топишга интиладилар. Махсус ўқув юртларида олган
билими, орттирган тажрибалари уларни иш билан банд бўлиш учун чоралар
кўришга ундайди. Бунинг учун улар эркаклардан камроқ маош олишга, ҳатто
соати чекланмаган тартибда меҳнат қилишга ҳам тайѐрдирлар. Иш билан
банд аѐллар шу соҳадаги эркакларга нисбатан ойига 20-25 соат ортиқ меҳнат
қиладилар
1
. Ваҳоланки, бундай тартиб Меҳнат кодексига, аѐлларга
қисқартирилган иш куни таклиф этиш тартибига зиддир. Лекин аѐллар ушбу
ҳуқуқларини ҳимоя қилмайдилар, иш топганидан хурсанд бўлиб, иш
берувчининг ғайриқонуний талабларига ўз ихтиѐрлари билан бўйсунадилар.
Бу ўринда аѐлларнинг меҳнат қонунларидан яхши хабардор эмаслиги,
хабардор бўлган тақдирда ҳам, субъектив омиллар таъсирида, ўз ҳуқуқлари
бузилишига йўл очиб бериши кузатилади.
Ўтказилган махсус тадқиқотлардан маълумки, Қашқадарѐ вилоятида
респондент-аѐлларнинг 58,4 %, Самарқанд вилоятида – 51,0 %, Тошкент
вилоятида – 49,9 %, Фарғона вилоятида – 56,1 % иш билан банд. Улардан
ѐлланиб ишлайдиганлар тегишлича – 30,4 %, 20,8 %, 27,5 %, 29,7 % ва
27,1 %ни, деҳқон-фермер хўжалигида фаолият кўрсатувчилар – 8,9 %, 15,8 %,
12,2 %, 11,0 % ва 11,9 %ни, ўзининг уй боғчасида ишловчилар – 16,9 %,
7,8 %, 5,1 %, 10,2 % ва 4,0 %ни, якка тартибдаги меҳнат тури билан бандлар
2,2 %, 4,0 %, 3,4 %, 2,5 % ва 3,0 %ни ташкил этади
2
. Демак, қишлоқ
жойларидаги аѐлларнинг асосий қисми ѐлланиб ишлайди. Улар иш билан
банд аѐлларнинг 20–30 % атрофидадир. Иккинчи ўринда ўзининг боғ-
боғчасида ишловчи (17 %гача) аѐллар туради. Қишлоқ аѐлларининг атиги
3 %га яқини савдо-сотиқ, аҳолига маданий-маиший хизмат кўрсатиш билан
шуғулланади.
Ёлланиб ишловчи аѐллар қисқа муддатга – 4–5 ойга банд бўладилар.
Уларнинг доимий меҳнат жараѐнида иштирок этмаслиги қишлоқ
хўжалигининг мавсумий хусусияти билан боғлиқ. Шунинг учун ушбу
омилни кўп болали бўлиш билан боғлаш нотўғридир. Мавсумий иш билан
банд киши доимий ишлашга ҳам тайѐр бўлади. Минг афсуски, қишлоқ
жойларида ушбу эҳтиѐжни тўлиқ қондиришнинг имконияти чекланган.
Диссертациянинг тўртинчи боби «
Фуқаролик жамиятининг маъна-
вий-маданий ва ижтимоий-ахлоқий қадриятларини шакллантиришда
аѐлларнинг ўрни
» деб аталган. Унда «Оила – маънавий-маданий ва
ижтимоий-ахлоқий қадриятларни шакллантириш институти» (4.1.), «Маҳалла
маънавий-маданиятини ташкил этиш ва бошқаришда аѐллар фаоллигининг
ўрни» (4.2.), «Хотин-қизларнинг интеллектуал салоҳиятини ошириш ва ундан
фойдаланиш масалалари» (4.3.), «Аѐлларнинг сиѐсий-ҳуқуқий маданиятини
1
Қаранг: Марта Бруно. Социально-экономические условия сельских женщин Узбекистана.
Материалы проекта INTAS / Международ. координатор: Университет Велверхемптона; Под общ.
ред. А.Алимджановой. – Ташкент, 2001. – С. 90.
2
Ўша жойда. – Б. 81.
29
ошириш – фуқаролик жамиятини шакллантириш омили» (4.4.) масалалари
бўйича ўтказилган тадқиқот натижалари баѐн этилган.
Оила нафақат репродуктив, балки маънавий-маданий ва ижтимоий-
ахлоқий вазифаларни ҳам бажаради. Халқнинг, миллатнинг ижтимоий-
тарихий бирлик, социум сифатида қарор топиши ва ривожланиши учун
оиланинг репродуктив функцияси қанчалик муҳим бўлса, уларнинг тарих
саҳнасида қолиши, инсоният цивилизациясида ўз ўрнини топиши учун
оиланинг маънавий-маданий ва ижтимоий-ахлоқий функциялари ҳам
шунчалик муҳимдир. Шу боис ҳам Ўзбекистон Республикасининг
Президенти Ислом Каримов: «Оила ҳақида гапирар эканмиз, авваламбор,
оила ҳаѐтнинг абадийлиги, авлодларнинг давомийлигини таъминлайдиган,
муқаддас урф-одатларимизни сақлайдиган, шу билан бирга, келажак насллар
қандай инсон бўлиб етишишига бевосита таъсир кўрсатадиган тарбия ўчоғи
эканини тан олишимиз даркор»
1
, – деб таъкидлайди.
«Оилавий муносабатларни мустаҳкамлашда эр-хотиннинг маънавий-
маданий қизиқишлари муҳим деб ҳисоблайсизми?» деган саволга
респондентларнинг 31 % – «ҳа», 11 % – «унча эмас», 51 % – «йўқ» деб жавоб
берган. «Йўқ» жавобини берганлар ичида олий маълумотлилар – 64 %, ўрта
махсус маълумотлилар – 17 %, ўрта маълумотлилар эса 19 % ни ташкил этди.
Қизиғи шундаки, «йўқ» деб жавоб берганларнинг аксарияти (82 %) 30–
50 ѐшдагилардир. Ҳар томондан фаоллик кўрсатиш имконига эга бўлган,
оилали респондентларнинг бундай рад жавоби оилавий, энг аввало эр-хотин
ўртасидаги муносабатларда муайян ўзгаришлар содир бўлаѐтганини
кўрсатади. Диссертантнинг фикрича, бу ўринда респондентларнинг
жавобларига моддий-иқтисодий қизиқишлар, бозор иқтисодиѐти, ѐрдамга
муҳтож оилаларнинг мавжудлиги таъсир этган. Ишсизлик, истеъмол моллари
ва хизмат ҳақларининг уч-тўрт баробар ошиши каби омилларнинг ижтимоий
фикрга таъсир этишини ҳам унутиб бўлмайди. Ушбу таъсирларни оилани
боқиш ўз зиммасида эканлигини билган 30–50 ѐшдаги аѐллар дарров
сезганлар.
Шу билан бирга, респондентларнинг 31 % маънавий-маданий
қизиқишларни ҳал қилувчи омил деб билишади. Уларнинг аксарияти учун
маънавий-мданий қизиқишлар ҳали ўз қадри ва аҳамиятини йўқотмаган.
Бугун фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларида аѐлларнинг
иштироки ҳам алоҳида тадқиқот ўтказишни талаб этади. 2006 ва
2008 йилларда ўтказилган фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига
сайловлар натижаларининг кўрсатишича, уларда аѐллар фуқаролар
йиғинининг раиси (оқсоқоли) ва унинг ѐрдамчиси лавозимларига
сайловларда фаол иштирок этганлар. Масалан, Тошкент вилояти Қибрай
шаҳарчаси Зебунисо номли маҳалла фуқаролар вакилларининг 2006 йилдаги
1
Каримов И.А. Оила фаровонлиги – давлат фаровонлиги // Хавфсизлик ва барқарор
тараққиѐт йўлида. Т.6. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1998. – 400 б.
30
таркибида аѐллар 38 %ни ташкил этган, 2008 йилги сайлов натижасида улар
ҳиссаси 42 % га етган. Сайланган аѐлларнинг 15 % – олий, 11 % – ўрта
махсус, қолганлари ўрта маълумотлидирлар. 2008 йил ноябрь-декабрь
ойларида ўтказилган сайлов натижалари шуни кўрсатдики, аѐлларнинг
ижтимоий-сиѐсий фаоллиги барча вилоят ва туманларда бир хил эмас. Агар
Тошкент вилоятида аѐллар вакилларнинг 39 %ни ташкил этган бўлсалар,
Қорақалпоғистонда – 21 %, Сурхондарѐ ва Қашқадарѐ вилоятларида эса 7 %
атрофидадир.
Фуқаролар йиғинининг раиси (оқсоқоли) лавозимига даъвогар
аѐлларнинг сони ҳам турли вилоят ва туманларда турличадир. Агар Тошкент
вилоятида улар 28 % ни ташкил этсалар, Қорақалпоғистонда – 20 %,
Сурхондарѐ ва Қашқадарѐда эса 3 % атрофидадир.
2008 йилда Бухоро вилоятида мавжуд 546 та фуқаролар йиғинларига
сайланган раисларнинг 92 нафари (16,8 %) ни аѐллар ташкил этди.
Маънавий-маданий ишларга аѐлларни жалб этишда ўзгаришлар бўлса-
да, айнан ушбу йўналишда қўнимсизлик кучлидир. Масалан, диний маърифат
ва маънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйича маслаҳатчиларнинг
қўнимсизлиги 2004-2007 йилларда Тошкент шаҳрида – 48,1 %, Андижон
вилоятида 43,2 %, Бухоро вилоятида – 42,8 %, Қашқадарѐ вилоятида –
37,9 %, Хоразм вилоятида – 33,8 %, Қорақалпоғистон Республикасида 33,7 %,
Сурхондарѐ вилоятида 32,1 %, Навоий вилоятида – 29,8 %, Фарғона
вилоятида – 29,7 %, Сирдарѐ вилоятида – 24,5 %, Самарқанд вилоятида
23,9 %, Наманган вилоятида 23,4 %, Жиззах вилоятида эса 13,1 % ни ташкил
этган
1
.
Ўзбекистон Республикасида билим олиш, маданий-ижодий ва
интеллектуал салоҳиятини ривожлантиришда ҳамма тенг ҳуқуққа эгадир.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 46-моддасида – «хотин-қизлар
ва эркаклар тенг ҳуқуқлидирлар», 41-моддасида – «Ҳар ким билим олиш
ҳуқуқига эга. Бепул умумий таълим олиш давлат томонидан кафолатланади»,
42-моддасида эса «Ҳар кимга илмий ва техникавий ижод эркинлиги,
маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатланади. Давлат
жамиятнинг маданий, илмий ва техникавий ривожланишига ғамхўрлик
қилади», деб белгилаб қўйилган. Бинобарин, мамлакатимиз ва ѐшларимиз
тараққиѐтига, интеллектуал салоҳиятини ривожлантиришга имкон берадиган
шарт-шароитлар хотин-қизларга ҳам, эркакларга ҳам баб-баравар
тааллуқлидир. Аммо, маълум бир психофизиологик ва этномаданий
хусусиятларга кўра, аѐллар индивид ва жинс сифатида билим олиш,
интеллектуал салоҳиятини юксалтиришда эркаклардан фарқ қиладилар. Шу
боис улар ушбу имкониятлардан фойдаланишда, ўзини эркин шахс, индивид,
1
Маълумотлар Ўзбекистон Республикаси «Маҳалла» хайрия жамғармаси республика
бошқаруви раиси А.А.Аҳмедовнинг 2007 йилдаги ҳисобот маърузасидан ва «Маҳалла» хайрия
жамғармаси Бухоро вилояти бўлими материалларидан олинди.
31
жинс сифатида намоѐн этишда ўзига хосликларга эгадирлар. Масалан, аѐллар
кўп жисмоний куч талаб этмайдиган, вербал воситалар (сўзлашув) билан ҳал
этиладиган касб-кор, фаолият турларини танлашга ҳаракат қиладилар.
Шунинг учун ҳам тиббиѐт, маданият, маиший хизмат кўрсатиш, маориф
соҳаларидаги ходимларнинг 80 % га яқинини аѐллар ташкил этади.
Диссертацияда ижтимоий фаоллик сиѐсий-ҳуқуқий билимлардан яхши
хабардор бўлиш билан боғлиқлиги очиб берилган. Диссертантнинг фикрича,
фаоллик ҳар доим ҳам, ҳамма томонидан қўллаб-қувватланадиган хатти-
ҳаракат эмас, унга тўсиқ қўювчилар, гоҳо эса бефарқ муносабатда
бўлувчилар кўп. Фақат ҳуқуқий, сиѐсий билимлардан яхши хабардор аѐлгина
ижтимоий фаоллик кўрсатади. Демак, сиѐсий-ҳуқуқий маданият жамиятда
фаол яшашнинг шартидир.
ХУЛОСА
Тадқиқот натижалари диссертантни бир қатор хулосаларга олиб келган.
Биринчидан, хотин-қизлар ҳаракати (феминизм) асосан ижобий
ижтимоий воқеликдир. У аѐлларни маълум бир манфаатлар атрофида
бирлаштиради ва ушбу манфаатларини ҳимоя қилиш учун курашишга
ўргатади. Ҳеч бир давлатда, ҳеч қачон ижтимоий-сиѐсий манфаатларга
осонгина эришилмаган, чунки ижтимоий-сиѐсий воқелик ҳокимият, давлат,
мавқе билан боғлиқлиги учун, улар атрофида ўз манфаатларини кўзлаѐтган
шахслар керагидан зиѐд бўлади. Феминизм ижтимоий-сиѐсий воқеликнинг
ушбу хусусиятини унутолмайди.
Иккинчидан, аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий фаоллигини оширишда
давлат ва сиѐсий партияларнинг роли бениҳоя каттадир. Аммо ушбу
институтлар тепасида асосан эркаклар туришибди. Шунинг учун «аѐллар
масаласи»даги энг мураккаб ва турли қарама-қарши ѐндашувларни келтириб
чиқараѐтган муаммо ҳам хотин-қизларнинг давлат ва жамият бошқарувида
кенг иштирок этишларига эришишдир. Лавозим, мансаб инсонни эмас, балки
бошқариш фаолиятидан яхши хабардор, одамлар билан моҳир психолог-
раҳбар сифатида ишлай оладиган, юксак маънавият ва малакага эга инсон
лавозимни, мансабни безайди. Демократик жамият учун киши мавқеини
оширадиган лавозим, мансаб эмас, балки лавозим, мансабнинг
самарадорлигини оширадиган инсон, шахс, мутахассис муҳимдир.
Учинчидан,
бугун
аѐлларнинг
ижтимоий-сиѐсий
фаоллигини
оширишга, уларда сиѐсий онглиликни, маданиятни шакллантиришга хизмат
қиладиган нодавлат нотижорат ташкилотлар ҳамда оммавий ахборот
воситаларининг янгидан-янги шакллари юзага келмоқда. Ўзбекистон
Республикаси Хотин-қизлар қўмитаси каби аѐлларни давлат ва жамият
қурилишига жалб қилиш вазифасини бажаришга қаратилган ННТлар
фаолият кўрсатаѐтган бўлса-да, улар ҳали хотин-қизлар дуч келаѐтган
муаммоларни ҳал этишга сезиларли ҳисса қўшаѐтганлари йўқ. И. А. Каримов
32
таъкидлаганидек, «бизда ҳанузгача хотин-қизлар қўмитаси ва унинг
жойлардаги ташкилотлари фаолияти ва мақсадини хотин-қизларнинг ҳуқуқ
ва манфаатларини ҳимоя қилиш ташкилоти сифатида тушуниш
етишмаяпти… Хотин-қизлар қўмитаси бизда кўпроқ давлат ҳисобидан
молиялаштириладиган ва ўз фаолиятида маъмурий бошқарув усулларидан,
яъни юқоридан туриб буйруқ-кўрсатма ва топшириқлар бериш усулидан
фойдаланадиган давлат тузилмаси каби қабул қилинади. Марказда ҳам,
жойларда ҳам аҳвол ана шундай. Хотин-қизлар қўмиталарини бошқарадиган
аксарият фаолларимиз мансаб курсисига ўтириши билан аѐллар
жамоатчилигидан ажралиб қолади ва иш юритишда маъмурий-буйруқбозлик
услубига ўтиб олади… Аслида эса, хотин-қизлар қўмиталарида амалдорлар –
бюрократлар эмас, ўзини аѐлларнинг ишончли вакиллари сифатида ҳис
қиладиган фаоллар иш олиб бориши шарт»
1
. Ушбу фикр, аслида, аѐлларнинг
барча жамоат ташкилотлари фаолиятига тааллуқлидир.
Тўртинчидан, бугун аѐллар бизнес, тадбиркорлик ва ишбилармонлик,
менежмент, замонавий консалтинг хизмати кўрсатиш, маиший хизмат
турларини кенгайтириш, халқаро иқтисодий алоқалар соҳаларида эркаклар
билан баравар иштирок этмоқдалар. Мамлакатимизда ишлаб чиқарилаѐтган
ялпи ички маҳсулотнинг учдан бир қисмини, маданий-маиший хизмат
турларининг деярли 70–75 фоизини, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг
асосий қисмини аѐллар яратмоқдалар. Маориф, медицина, мактабдан
ташқари тарбия соҳалари асосан аѐллар зиммасидадир.
Шу билан бирга, ишсизлар сони аѐллар ичида юқори даражада
қолмоқда. Бу эса уларни қўшни республикалар ва чет элларга бориб ишлаб
келишга мажбур қилмоқда. Гоҳо аѐллар ғайриқонуний тарзда юзага келган
фирмалардаги қаллоблар қўлига тушиб, «сотиб юборилаѐтгани» ҳам учраб
турибди. Аѐллар савдосининг глобал муаммолардан бирига айланаѐтгани
тараққийпарвар кучларни хавотирга солмоқда. Шунинг учун аѐллар
бандлигини таъминлаш бир қатор амалий чоралар кўришни тақозо этади.
1. Қишлоқ жойларида аҳоли бандлигини таъминлашга доир давлат
дастурини ишлаб чиқиш лозим. Қишлоқда ишсизларнинг мавжудлиги у ерда
ижтимоий-иқтисодий инфратузилманинг етарли ривожланмагани билан
боғлиқ. Демак, қишлоқ ҳаѐтини, инфрастузилмасини ривожлантирмай туриб
аѐлларни иш билан тўлиқ таъминлаб бўлмайди. Тўғри, Қишлоқ тараққиѐти ва
фаровонлиги йили деб эълон қилинган 2009 йилда ушбу мақсадни амалга
ошириш учун республика миқѐсида амалга ошириладиган чора-тадбирлар
белгиланди. Бироқ қишлоқ ҳаѐтида туб ўзгаришлар ясаш, улар
инфратузилмасини кенгайтириш учун узоқ йилларга мўлжалланган махсус
давлат дастури ҳам керак.
1
Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва
қатъий иродамизга боғлиқ.. Т.12. – Тошкент: Ўзбекистон, 2004. – Б. 351–352.
33
2. Аѐлларнинг мулк эгаларига айланишларига эришиш зарур. Айнан
хусусий мулк инсонни эркин ва фаровон яшашга, ўз режаларини ҳаѐтга
дадил жорий этишга ундайди. Мулксизлик кишини мулк эгасига қарам ѐки
тобе этиб қўяди, бутун ақлий ва жисмоний кучини мулк эгасига сарфлашга
мажбур қилади.
3. Аѐлларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий ва маданий фаоллигини
ошириш пировард натижада уларда маънавий-ахлоқий фазилатларни
юксалтиришни назарда тутади. Иқтисодий фаоллик – жамиятнинг моддий
бойлигини ошириб, ишлаб чиқариш муносабатларини ривожлантиришга,
ижтимоий-сиѐсий фаоллик – давлат ва жамиятни бошқаришни
такомиллаштириб, сиѐсий фаолият самарадорлигига эришишга қаратилган
бўлса, маънавий-маданий соҳадаги фаоллик жамият аъзоларининг ахлоқий
жиҳатдан етук, маънавий баркамол инсонлар бўлиб етишишига хизмат
қилади.
4. Фуқаролик жамиятининг гуманистик анъаналарни давом эттирувчи,
энг муҳими, янги авлодни шакллантирувчи барқарор институти оиладир.
АҚШ социологи П.Ж.Бьюкенен Ғарбни ҳалокатга олиб келиб қўйган
инқирозлардан бири оила институтининг барбод бўлаѐтгани, Европа ва
АҚШда оила қуришга, фарзанд кўришга интилишнинг сусайиб бораѐтгани
эканлигини таъкидлайди
1
. Ўзбекистонда оила муқаддас қадрият сифатида
сақланиб қолмоқда.
«Оила» ва «аѐл» узвий тушунчалардир. Айнан оилада ва аѐл
раҳнамолигида маънавий-маданий ва ижтимоий-ахлоқий қадриятлар
шаклланади. Аѐлнинг оиладаги ўрни ижтимоий-сиѐсий ва иқтисодий
ҳаѐтдаги ўрнидан асло кам эмас, кўпгина жиҳатлари билан эса улардан
устундир. Шу боис аѐлнинг оиладаги бола тарбияси билан боғлиқ
фаолиятини иш стажига киритиш ва унга тўлиқ маош тўлаш зарур. Тўғри,
бозор иқтисодиѐтига ўтиш даврида бу таклиф хомхаѐл кўринади, лекин уни
аста-секин, ҳудудлар ѐки аѐллар қатламлари (1-2, 3-4 болалилар) орқали
жорий этса бўлади.
5. Аѐлларни ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятига жалб этиш
этномаданий анъаналарга, турмуш тарзи хусусиятларига мос келади. Хотин-
қизлар қўмиталари ва маҳалла фуқаролик жамиятининг ана шундай
институтларидир. И. А. Каримов таъкидлаганидек «Аѐллар масалаларини
ечиш учун хотин-қизлар қўмиталарининг маҳалла ва бошқа жамоат
ташкилотлари билан доимий алоқасини йўлга қўйиш, бир ѐқадан бош
чиқариб ишни ташкил этиш лозим. Оилада соғлом маънавий-ахлоқий муҳит
барпо этишда маҳалла ва хотин-қизлар ташкилотларининг ролини ошириш
даркор. Бизда фуқаролик жамиятининг икки асосий бўғини – бу маҳалла ва
хотин-қизлар қўмиталари бўлиб, улар ўзаро уйғунликда ҳаракат қилиши
1
Қаранг: Бьюкенен П.Дж. Смерть Запада. – М.: АСТ, 2007. – С. 44-47.
34
керак»
1
. Шубҳасиз, аѐлларнинг хотин-қизлар қўмиталари ва ўзини ўзи
бошқариш органи бўлган маҳалла фаолиятида иштирок этиши уларда
ташкилотчилик хислатларини юксалтиради, оилалардаги муаммоларни тўғри
ҳал этишга ѐрдам беради. Шу билан бирга, маҳалла қўмиталарида давлат
томонидан моддий қўллаб-қувватлаш эҳтиѐжи сақланиб қолмоқда. Маҳалла
фаоллари аѐлларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашнинг янги
механизмларини ишлаб чиқишлари лозим.
6. Хотин-қизларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий ва маънавий-
маданий фаоллиги уларнинг сиѐсий-ҳуқуқий маданиятига бевосита
боғлиқдир. Минг афсуски, хотин-қизларда бу борадаги билим ва кўникмалар
ҳали юқори эмас. Шу сабабли аксарият ҳолларда аѐллар фаоллиги у ѐки бу
кўрсатмани ижро этиш, бажариш билан чекланиб қолади. Фуқаролик
жамияти ҳар бир шахсдан фаол бўлишни, нафақат ўзининг, балки маҳалласи,
юрти, давлати манфаатларини ҳам қаттиқ ҳимоя қилиб яшашни, фидойи
шахс бўлишни талаб қилади.
Аѐлларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий ва маънавий-маданий
фаоллигини ошириш учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим:
1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, асарлари,
кўрсатмаларига асосланиб, хотин-қизларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий,
маънавий-маданий фаоллигини ошириш бўйича узоқ йилларга мўлжалланган
махсус дастур ишлаб чиқиш лозим. Бу дастур бир неча босқич ва
йўналишларда амалга оширилиши, яъни:
мактабгача таълим муассасаларида – қизларнинг психологик
хусусиятларини ҳисобга олиш, ўғил болаларда ѐшликдан аѐлларга нисбатан
ҳурматни шакллантириш;
мактаблар ва коллежларда ижтимоий-гуманитар фанлар орқали
аѐлларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқли эканлиги, эркаклар бажарадиган
иш, касб-кор, вазифаларни аѐллар ҳам бажариши мумкинлиги тўғрисидаги
тасаввурларни мустаҳкамлаш;
олий таълим тизимида – кишилар онгида, турмуш тарзида патриархал
анъана ва тартиблар сақланиб қолаѐтганининг сабабларини ўрганишга ва
илмий тадқиқотлар ўтказишга талаба-ѐшларни жалб қилиш керак.
2. Ўзбекистон Республикаси Хотин-қизлар қўмитасининг веб-сайтида
ижтимоий-сиѐсий,
иқтисодий,
маънавий-маданий
соҳаларда
хотин-
қизларнинг иштирокини кучайтиришга бағишланган алоҳида саҳифа
яратилса, унда сенатор, депутат, олима, тадбиркор, раҳбар ва етакчи аѐллар
ҳақида мунтазам маълумотлар бериб борилса, аѐллар фаоллигига оид ижобий
фикрлар мустаҳкамланади ва ривожланади.
3. Хотин-қизлар
қўмиталарининг,
сиѐсий
партиялар
аѐллар
қанотларининг, аѐллар муаммолари билан шуғулланувчи ННТларнинг аѐллар
1
Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва
қатъий иродамизга боғлиқ . Т.12. – Тошкент: Ўзбекистон, 2004. – Б. 358–359.
35
дунѐқарашини кенгайтиришга қаратилган тадбирлари самарадорлигини
ошириш керак.
4. Мустақиллик йилларида қишлоқ аѐлларининг фаоллиги, иқтисодий
муносабатларнинг шаклланишидаги иштироки ошган бўлса-да, ҳали кўпгина
қишлоқ аѐллари ижтимоий ҳаѐтдан четда қолмоқдалар. Шу боис қишлоқ
аѐлларининг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий ва маънавий-маданий фаоллигини
оширишга қаратилган махсус давлат дастури ишлаб чиқилиши даркор.
5.Аѐлларни бадиий-эстетик тимсол сифатида улуғлашдан уларнинг
реал ҳаѐтий муаммоларини тадқиқ этишга ўтиш зарур. Бугун аѐллар жамият,
давлат ва тадқиқотчилардан илмий асосланган, реал муаммоларни самарали
ҳал эта оладиган тавсиялар, лойиҳалар ва дастурларни кутмоқда.
6. Аѐллар бандлигига эришиш давлат эътиборида турган бўлса-да,
жойлардаги маҳаллий ҳокимият идоралари, хусусий корхоналар ва иш
берувчи тадбиркорларда ишчи-хизматчи хотин-қизларга камроқ маош тўлаш,
ҳатто уларнинг меҳнат ҳуқуқларини бузиш ҳоллари ҳам учрамоқда. Бундай
салбий ва ғайриқонуний усулларга қарши бутун жамият, жамоат
ташкилотлари ва аѐлларнинг ўзлари фаол курашишлари керак.
7. Аѐлларнинг мулк эгаларига айланишларига эришиш зарур. Бунинг
учун шахс, жумладан аѐл:
– мулкдор бўлишни бутун вужуди ва ақли билан исташи;
– бозор иқтисодиѐти талабларига мувофиқ келадиган ишбилармонлик ва
тадбиркорлик фазилатларини ўзида шакллантириши;
– менежмент, маркетинг ва замонавий бошқарувга оид махсус
билимларга эга бўлиши;
– бизнес стратегиясини ишлаб чиқиш кўникмасига, ижтимоий ва
хусусий манфаатларни уйғунлаштириш қобилиятига эга бўлиши зарур.
Ушбу хусусиятларни аѐлларда шакллантириш учун тадбиркорлик
фаолиятига оид семинарлар ўтказиш, ўқув курсларига аѐлларни янада кўпроқ
жалб этиш керак.
8. Аѐллар ННТларининг ижтимоий-ҳуқуқий ваколатларини оширишга
қаратилган қонунлар қабул қилиниши лозим. Масалан, аѐллар ННТларининг
пулли хизмат кўрсатишдан тушадиган маблағларидан олинадиган солиқлар
миқдорини камайтириш, уларнинг банклардан кредит олиш ҳуқуқларини
кафолатлайдиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилиш мақсадга
мувофиқдир.
9. Уй-устахоналар, уй-яслилар, уй-дўконлар, уй-кутубхоналар, уй-
музейлар очишни қўллаб-қувватлаш учун махсус жамғармалар ташкил
этилса айни муддао бўларди. Бугун уй-кафелар, уй-ошхоналар аѐлларнинг
маданий-маиший хизмат соҳасида фаол меҳнат қилишини таъминламоқда.
Шунинг учун ҳам юқоридаги маърифий ва маиший йўналишдаги хусусий
секторни моддий қўллаб-қувватлаш аѐллар фаоллигини оширишга хизмат
қилади.
36
10. Ўзбекистон ѐшларининг «Камолот» ижтимоий ҳаракати қошида
«кичик парламент» гуруҳлари ташкил этилиб, уларнинг Олий Мажлис
палаталарига, депутатларнинг вилоят, шаҳар, туман кенгашларига мунтазам
ташрифларини уюштириш келажакда қизларнинг ижтимоий фаоллигини
оширишга хизмат қилади.
11.Оммавий ахборот воситаларида аѐлларнинг ахлоқи ва оилавий
муносабатлардаги ўрни масалаларини ѐритиш билан чекланиб қолмасдан,
айни вақтида уларнинг давлат бошқаруви ва жамият ҳаѐтидаги фаол
иштирокини, жамоатчи аѐллар турмуш тарзини тарғиб қилувчи дастурлар,
лавҳалар беришни кенгайтириш лозим.
12.Халқ ҳокимиятчилиги ва ўзини ўзи бошқариш тизимида, хусусан,
маҳаллаларда аѐлларнинг иқтисодий, ижтимоий-сиѐсий, маънавий-маданий
фаоллигини оширишга оид чора-тадбирларни ташкил этишга алоҳида
эътибор бериш керак.
Эълон қилинган асарлар рўйхати
Монография ва рисолалар
1. Ҳусейнова А. Фуқаролик жамияти ва аѐллар: Монография. – Бухоро:
Бухоро нашриѐти, 2009. – 142 б.
2. Ҳусейнова А. Фуқаролик жамиятининг маънавий-маданий ва ахлоқий
қадриятларини шакллантиришда аѐлларнинг ўрни. – Бухоро: Бухоро нашриѐти,
2009. – 53 б.
3. Ҳусейнова А. Одам савдосига қарши кураш. – Бухоро: Бухоро нашриѐти,
2009. – 50 б.
4. Ҳусейнова А. Ислом таълимотида инсон муаммоси. – Бухоро, Бухоро
нашриѐти, 2007. – 43 б.
Журнал мақолалари
5. Ҳусейнова А. Тиббиѐт ва ахлоқий муносабатлар // Проблемы биологии и
медицины. – Ташкент, 2005. – №3. – С.187–188.
6. Ҳусейнова А. Миграция ва унинг ижтимоий-маънавий муҳитга таъсири //
Фалсафа ва ҳуқуқ. – Тошкент, 2008. – №1. – Б. 14–15.
7. Ҳусейнова А. Абдураҳмон Жомийнинг ҳаѐти ва ижодида нақшбандия
тариқати // Имом ал–Бухорий сабоқлари. – Тошкент, 2008. – №1. – Б. 26–28.
8. Ҳусейнова А. Глобализация ва миграция // Жамият ва бошқарув. –
Тошкент, 2008. – №2. – Б. 28–29.
9. Ҳусейнова А., Саматов Х. Марказий Осиѐ халқлари умуммиллий
мафкураси ва унинг интеграциялашув жараѐнига таъсири // Иқтисодиѐт ва таълим.
– Тошкент, 2008. – №2. – Б. 141–142.
10. Ҳусейнова А. Ёшлар ва миграция // Жамият ва бошқарув. – Тошкент,
2008. – №3. – Б. 16–18.
37
11. Ҳусейнова А. Инсон ҳуқуқлари соҳасида қабул қилинган муҳим ҳужжат
// Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. – Тошкент, 2008. – №3. – Б. 30–34.
12. Ҳусейнова А. Фуқаролик жамияти ва феминизм фалсафаси // Жамият ва
бошқарув. – Тошкент, 2008. – №4. – Б. 17–19.
13. Ҳусейнова А. Миграциянинг ахлоқий жиҳатлари // Фалсафа ва ҳуқуқ.–
Тошкент, 2008. – №4. – Б. 48–49.
14. Ҳусейнова А. Феминизм – ўтмиш, гендер – келажакми? // Тафаккур. –
Тошкент, 2009. – №1. – Б. 114–115.
15. Ҳусейнова А. Ғарб фалсафасида фуқаролик жамиятига оид концепциялар
ва уларда аѐлларга бўлган муносабат // Ижтимоий фикр. – Тошкент, 2009. – №1. –
Б. 105–113.
16. Ҳусейнова А. Оила – маънавий-маданий ва ижтимоий-ахлоқий
қадриятларни шакллантириш институти // Ижтимоий фикр. – Тошкент, 2009. – №2.
– Б. 150–157.
17. Ҳусейнова А. Аѐлларнинг сиѐсий-ҳуқуқий маданиятини ошириш –
фуқаролик жамиятини шакллантириш омили // Жамият ва бошқарув. – Тошкент,
2009. – №2. – Б. 48–49.
18. Ҳусейнова А. Фуқаролик жамияти: тушунчаси ва генезиси //
Демократлаштириш ва инсон ҳуқуқлари. – Тошкент, 2009. – № 4. – Б. 27–30.
19. Ҳусейнова А. Аѐллар ва нодавлат нотижорат ташкилотлари
// Жамият ва бошқарув. – Тошкент, 2010. – №2. – Б. 17–19.
20. Khuseynova A. Feminism is Women’s Cultural Movement// Forum
International.- Roma (Italia). Quindicinale indipendent – direttore responsabile: Gabriele
Ratini Editore: Associazione Bravo – Redazione: Via Vespasiano, 48-00192 – 2010. -
№5 (Marzo). – P. 14-16.
21. Khuseynova A. Feminism // Corriere Matese - Informazione, Attualita,
Cultura,Cronaca,Politica e Sport della Provincia di Caserta, - №1. - 2010 (Marza). – P.
15-17.
22. Khuseynova A. Womens Cultural Movement // La Gazzetta Online // Martedi
– 2010. -№2 (Marzo). – P. 22-24.
23. Хусейнова А., Холова Э. Борьба с торговлей людьми и социальная
реабилитация пострадавших женщин // Городское здравоохранение. – 2010. – № 3–
4. – С. 34–37. (Россия, г. Казань)
24. Хусейнова А., Холова Э. Анализ развития современного состояния
борьбы с торговлей людьми в Узбекистане // Гражданин и право. Российский
гуманитарный журнал. –2010. – №9. – С. 45–50.
Конференция материаллари
25. Хусейнова А. Содействие повышению социальной защиты женщин
участвующих в процессах трудовой миграции // Глобалистика – 2009: Пути выхода
из глобального кризиса и модели нового мироустройства: Сборник статей
международного научного конгресса (Секция «Человек в глобализирующем
мире»). – Москва: МГУ, 2009. – С. 274-277.
26. Хусейнова А. Противодействие торговле людьми в Узбекистане //
Современные проблемы и пути их решения в науке, транспорте, производстве и
38
образовании – 2009: Сборник научных трудов по материалам международной
научно-практической конференции. Том 20 – Философия и филология. – Одесса:
Черноморье, 2009. – С. 50–56.
27. Хусейнова А. Анализ проблемы торговли людьми // Государство,
Политика, Социум: вызовы и стратегические приоритеты развития: Сборник статей
международной конференции. – Екатеринбург, 2009. – Часть 1, -С. 227-231.
28. Ҳусейнова А. Инсон умри ҳақида айрим мулоҳазалар // Актуальные
проблемы современной медицины и вопросы подготовки квалифицированных
кадров: Материалы республиканской научно-практической конференции. Часть 1.
– Бухара, 1995. – С. 27–30.
29. Ҳусейнова А., Ходжаева Д. Оила муҳити ва аѐл саломатлиги // Аѐл, оила
ва саломатлик: Халқаро анжуман материаллари. – Бухоро, 1998. – Б. 54–55.
30. Ҳусейнова А. Маънавий соғломлик – бахту иқбол гаровидир // Аѐл, оила
ва саломатлик масалалари. – Бухоро, 2000. – Б. 73–75.
31. Ҳусейнова А. Мафкура буюк келажак пойдевори // Миллий истиқлол
мафкураси демократик тамойиллари: Республика илмий-амалий конференцияси
материаллари. – Навоий, 2004. – Б. 32–33.
32. Ҳусейнова А. Саломатликнинг маънавий-ахлоқий жиҳатлари //
Саломатлик фалсафаси: Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. –
Бухоро, 2005. – Б. 138–140.
33. Ҳусейнова А. Эстетика фани ва амалий машғулотларида интерфаол
усуллар // Тиббиѐт олий ўқув юртларида илғор педагогик технологиялардан
фойдаланиш: Республика ўқув-услубий анжумани тўплами. – Бухоро, 2005. –
Б. 68–69.
34. Ҳусейнова А. Аѐлларни улуғлаш бағрикенглик тимсолидир // Ёшларда
ижтимоий толерантликни тарбиялаш масалалари: Республика илмий-назарий
конференцияси материаллари. – Бухоро,
2006. – Б. 161–164.
35. Ҳусейнова А. Тасаввуф алломалари қарашларида бағрикенглик ғоялари //
Ёшларда ижтимоий толерантликни юксалтириш масалалари: Илмий-назарий
конференция материаллари. – Тошкент, 2006. – Б. 161–164.
36. Ҳусейнова А. Миграция ва бағрикенглик // Жамият. Цивилизация.
Давлат: ижтимоий-тарихий тараққиѐт омиллари. Республика илмий-назарий
конференцияси материаллари. – Тошкент, 2007. – Б. 196–198.
37. Ҳусейнова А. Хотин-қизлар миграциясининг ижтимоий-маънавий
муҳитга таъсири // Аѐл, тарих ва тақдир: Олима аѐллар конференцияси
материаллари. – Бухоро, 2007. – Б. 20–24.
38. Ҳусейнова А. Инсон фалсафаси: Фалсафа фанини ўқитишда интерфаол
усуллардан фойдаланишга доир услубий қўлланма. – Бухоро, 2007. – 32 б.
39. Ҳусейнова А. Ислом таълимотида инсоннинг олий қадрият сифатидаги
талқини // Ўзбекистонда фалсафа ва ҳуқуқ фанлари ривожининг истиқболи:
Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. – Тошкент, 2007. –
Б. 193–196.
40. Ҳусейнова А. Инсонни улуғлаш бағрикенглик тимсолидир // Ёшларда
толерантликни юксалтириш – фуқаролик жамиятини қуриш омили: Республика
илмий-назарий конференцияси материаллари. – Тошкент, 2007. – Б. 37–39.
39
41. Ҳусейнова А. Фуқаролик жамиятида инсон қадр-қиммати олий қадрият
сифатида // Конституция – истиқлолимиз ва истиқболимиз рамзи: Республика
илмий-амалий конференцияси материаллари. – Бухоро, 2007. – Б. 110–113.
42. Ҳусейнова А. Ислом таълимотида инсонпарварлик ва бағрикенглик
ғояларининг муштараклиги // Ёшларда толерантликни юксалтириш – фуқаролик
жамиятини қуриш омили: Илмий-назарий конференция материаллари. – Тошкент,
2007. – Б. 81–82.
43. Ҳусейнова А. Ёшлар маънавиятини шакллантиришда ҳадисларнинг ўрни
ва аҳамияти // Тарихий хотира ва ѐшлар: БухТИ илмий-назарий анжумани
материаллари, 2008. – Б. 9–12.
44. Ҳусейнова А. Соғлом оилани барпо қилишнинг айрим жиҳатлари // Аѐл
ва ѐшлар маънавияти: Республика илмий-назарий конференцияси материаллари. –
Бухоро, 2008. – Б. 20–21.
45. Ҳусейнова А. Шарқ фалсафасида «фуқаролик жамияти» талқини //
Фалсафа ва тасаввуф: Республика илмий-амалий семинари материаллари. – Бухоро,
2008. – Б. 289–294.
46. Ҳусейнова А. Абдурахман Джами о сущности и назначении человека //
Фалсафа ва тасаввуф: Республика илмий-амалий семинари материаллари. – Бухоро,
2008. – Б. 225–228.
47. Ҳусейнова А. Сиѐсий-ҳуқуқий маданият фаоллиги // Фалсафа ва фан
методологияси муаммолари: Аллома Омонулла Файзуллаев илмий-назарий
ўқишлари материаллари. – Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2009. – Б. 138–140.
48. Ҳусейнова А. Хотин-қизлар ва интеллектуал салоҳият // Ўзбекистонда
мустақиллик шароитида фалсафа таълими ва фанининг равнақи: Илмий-назарий
конференция материаллари. – Навоий, 2009. – Б. 94–97.
49. Ҳусейнова А. Феминизмнинг айрим жиҳатлари // Ўзбекистонда фалсафа
ва ҳуқуқ фанлари ривожи динамикаси: Академик Иброҳим Мўминов
таваллудининг 100 йиллигига бағишланган илмий-амалий конференция
материаллари. 1-китоб. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ нашриѐти, 2009. – Б.102-105.
50. Ҳусейнова А. Феминизм – аѐлларнинг маданий ҳаракати // Ижтимоий
фалсафанинг долзарб муаммолари: Илмий-назарий семинар материаллари. 1-китоб.
– Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2009. – Б. 128–130.
51. Ҳусейнова А. Оммавий ахборот воситалари ва аѐллар масалалари //
Фалсафа ва фан методологияси муаммолари: Аллома Омонулла Файзуллаев
илмий-назарий ўқишлари материаллари. – Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2010. –
Б. 69–71.
52. Ҳусейнова А. Аѐлларнинг ижтимоий-сиѐсий фаоллиги ва нодавлат
нотижорат ташкилотлар // Баркамол авлод тарбиясининг маънавий-ахлоқий,
ҳуқуқий, экологик, валеологик ва иқтисодий масалалари: Илмий-амалий
конференция материаллари. – Т.: Фалсафа ва ҳуқуқ институти, 2010. – Б. 275–277.
40
Фалсафа фанлари доктори илмий даражасига талабгор
Ҳусейнова Абира
Амоновнанинг
09.00.11 – Ижтимоий фалсафа ихтисослиги бўйича «Фуқаролик
жамиятини шакллантириш жараѐнида аѐллар фаоллигини ошириш муаммолари
(ижтимоий-фалсафий таҳлил)» мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч (энг муҳим) сўзлар:
фуқаролик жамияти, феминизм, аѐллар
ижтимоий-сиѐсий онги ва фаоллиги, фуқаролик жамияти институтлари ва аѐллар,
оила институти, интеллектуал салоҳият, гендер тенглик, маънавият, демократия.
Тадқиқот объектлари:
Ўзбекистон аѐлларининг иқтисодий, ижтимоий-
сиѐсий ва маънавий-маданий ҳаѐтдаги иштироки, фаолияти.
Ишнинг мақсади:
Ўзбекистон Республикасида фуқаролик жамиятини
шакллантириш жараѐнида аѐллар фаоллигини ошириш масалаларини ижтимоий-
фалсафий таҳлил этиш.
Тадқиқот
методлари:
илмий
билишнинг
диалектик,
тарихийлик,
мантиқийлик, анализ ва синтез, комплекс ѐндашув, ретроспектив таҳлил,
сўровнома, интервью, суҳбат, кузатиш, қиѐсий таҳлил, контент-анализ усуллари.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
фуқаролик жамиятининг
тушунчаси ва социогенези, аѐлларнинг ижтимоий фаоллигини оширишнинг
омиллари таҳлил этилган. Феминизм фалсафанинг аѐллар масаласини, ижтимоий
фаоллигини ўрганишга қаратилган назарий қарашлар, аѐлларнинг ижтимоий-
сиѐсий
фаоллиги
давлат
ва
жамиятни
бошқариш
институтлари
демократлашувининг асоси ва кўрсаткичи эканлиги очиб берилган. Ижтимоий-
иқтисодий ислоҳотларнинг самарали ҳал этилиши аѐлларнинг фаоллигига
боғлиқлиги, фуқаролик жамиятида маънавий-маданий ва ижтимоий-ахлоқий
қадриятларнинг шаклланиши аѐлларнинг фазилатлари, интеллектуал салоҳияти ва
сиѐсий-ҳуқуқий маданиятига боғлиқлиги асосланган.
Амалий
аҳамияти:
Диссертация
хулосалари
ижтимоий-фалсафий
қарашларни, аѐл ва жамият, гендер фалсафаси, феминизм ҳақидаги таълимотларни
бойитади. Улардан аѐлларнинг фаоллигини оширишга қаратилган чора-
тадбирларда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
Тадқиқот натижасида
ишлаб чиқилган амалий тавсиялар, якуний хулосалар Бухоро вилояти ҳокимлиги
фаолиятида, Бухоро шаҳар хотин-қизлар қўмитаси, Фуқаролик жамиятини ўрганиш
институти Бухоро минтақавий ахборот таҳлил маркази, Бухоро вилояти ИИБ
«Одам савдосига қарши кураш» бўлимида, Бухоро вилояти «Истиқболли авлод»
марказида, «Маҳалла» хайрия жамғармаси Бухоро вилоят бўлимларида
«Аѐлларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш», «Ахлоқ-одоб доирасидаги
ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш», «Одам савдосига қарши кураш»
мавзуларида ўтказилган тадбирларда, ходимларнинг назарий билимлари ва касбий
маҳоратини оширишда, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ишлаб чиқиш ва таҳлил
қилишга жорий этилган.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси:
илмий тадқиқот ишлари, хотин-қизлар
ташкилотлари, сиѐсий партияларнинг аѐллар қанотлари, ННТлар, ўзини ўзи
бошқариш органларининг диний-маърифат ва ахлоқий тарбия масалалари бўйича
фаолияти.
41
РЕЗЮМЕ
диссертации
Хусейновой Абиры Амоновны
на тему: «Проблемы повышения
активности женщин в процессе формирования гражданского общества (социально-
философский анализ)»
на соискание учѐной степени доктора философских наук по
специальности 09.00.11 – Социальная философия
.
Ключевые
слова:
гражданское
общество,
феминизм,
социально-
политическое сознание и активность женщин, институты гражданского общества и
женщины, институт семьи, интеллектуальный потенциал, гендерное равенство,
духовность, демократия.
Объект исследования:
участие женщин Узбекистана в экономической,
социально-политической и духовно-культурной жизни и их деятельность.
Цель работы:
социально-философский анализ проблем повышения
активности женщин в процессе формирования гражданского общества в
Республике Узбекистан.
Методы исследования:
диалектический,
исторический, логический анализ и
синтез, комплексный подход в научном познании, ретроспективный анализ,
анкетирование, интервью, беседы, наблюдение, сопоставительный анализ, контент-
анализ.
Полученные результаты и их новизна:
проанализированы понятие
«гражданское общество» и его социогенез, исследованы факторы требующие
повышения социальной активности женщин. Раскрыта философия феминизма как
совокупность теоретических положений по изучению социальной активности
женщин, представляющей собой одну из основ и важный показатель
демократизации институтов управления государством и обществом; выявлена
связь эффективности реализации социально-экономических реформ с активностью
женщин, с их высокими духовно-нравственными качествами, интеллектуальным
потенциалом и политико-правовой культурой.
Практическая значимость:
выводы диссертации обогащают общественно-
философские взгляды, учении о женщин и обществе, философию гендера и
феминизма. Результаты диссертации могут быть использованы при реализации
практических мер по повышению активности женщин в жизни страны.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
результаты
исследования, практические рекомендации и выводы реализованы в деятельности
Бухарского хокимията, Комитета женщин города Бухары, Бухарского
регионального информационно-аналитического центра Института изучения
Гражданского общества, Отдела Бухарского УВД «Борьба против торговли
людьми», Бухарского центра «Истикболли авлод», Бухарского отдела
благотворительного фонда «Махалля», связанной с проведением мероприятий по
вопросам «Повышение социальной активности женщин», «Борьба против торговли
людьми», а также с повышением теоретических знаний, профессионального
мастерства их сотрудников, с разработкой и анализом нормативно-правовых
документов.
Область применения:
Результаты исследования могут применяться в научно-
исследовательской деятельности, в работе женских крыльев политических партий,
ННО, органов самоуправления по вопросам духовно-нравственного, религиозно-
просветительского воспитания.
42
RESUME
Thesis of Khuseynova Abira Amonovna on the scientific degree competition of the
doctor in philosophy on specialty 09.00.11 – Social philosophy on the theme «Problems
of Increase of Activity of Women during Formation of the Civil Society (the socially-
philosophical analysis)»
Key words:
civil society, feminism, social-political consciousness and activity of
women, institutes of a civil society and women, institute of family, intellectual potential.
Objects of research:
participation of women in Uzbekistan in an economic,
political and spiritually-educational life and their activity.
Aim of the work:
the social-philosophical analysis of problems of increase of
activity of women during formation of the civil society in the Republic of Uzbekistan.
Methods of research:
dialectic, historicity, logicality, analysis and synthesis,
complex approach, retrospective analysis, questionnaire, interview, conversation,
supervision, comparative analysis, content-analysis methods.
The results achieved and their novelty:
concept of civil society and its
sociogenesis, the factors demanding increase of social activity of women were analyzed.
It is investigated that the philosophy of feminism is the theoretical doctrine studying
matters of women, sociopolitical activity of women is a basis and an indicator of
democratization of governing institutes of the state and society. It is proved that the
positive solution of economic reforms depends on activity of women, formation of
spiritual-cultural and social-moral values is connected with highqualities of women and
their intellectual potential and politically-legal culture.
Practical value:
dissertation conclusions enrich social-philosophical view, the
doctrine about women and society, gender philosophy, feminism and they also can be
used in realization of practical measures on increasing of activity of women in the life of
our country.
Degree of embed and economic effictivity: t
he final resumes and practical
recommendations which were worked out on the basis of the results of the investigation
have been applied in measures about themes of «fighting against trade of people»,
«letting know before breaking of law on moral rules», «increasing social activity of
women» held by government of Bukhara region, female’s committee of Bukhara city, in
the centre the Bukhara Regional Information Analysis of Institute of Studying of the
Civil Society, the department of «fighting against trade of people» of Internal Affairs
Board of Bukhara region, the center of «Istikbolli avlod» (Perspective generation) of
Bukhara region, the departments of charitable Fund of «Mahalla» in Bukhara region and
in improving professional skills and theoretic knowledge of stuffs, in working out and
analyzing normative-legal documents.
Sphere of usage:
Results of research can be applied in research works, in activity of
female wings of political parties, self-government institutions and in Non Government
Non Commercial Organizations concerning matters of religious-educational and moral
education of women.
