ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ ИЛМИЙ
-
ТЕКШИРИШ ИНСТИТУТИ ВА
ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ ФАН
ДОКТОРИ ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ
16.07.2013. G.32.01 РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ АСОСИДАГИ БИР
МАРТАЛИК ИЛМИЙ КЕНГАШ
ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК
-
ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ
МУРАДОВ ШУҲРАТ ОДИЛОВИЧ
ЖАНУБИЙ ЎЗБЕКИСТОННИНГ АРИД ҲУДУДЛАРИДА СУВ
БАРҚАРОРЛИГИНИ НАЗАРИЙ АСОСЛАШ
11.00.03 - Қуруқлик гидрологияси. Сув ресурслари. Гидрокимё (техника
фанлари)
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
ТОШКЕНТ – 2016
УДК 556.5+556.3+33.9+551.451.8
Докторлик диссертацияси автореферати мундарижаси
Оглавление автореферата докторской диссертации
Content of the abstract of doctoral dissertation
Мурадов Шуҳрат Одилович
Жанубий Ўзбекистоннинг арид ҳудудларида сув барқарорлигини назарий
асослаш.................................................................................................................................... 3
Мурадов Шуҳрат Одилович
Теоретическое обоснование водоустойчивости аридных территорий юга
Узбекистана............................................................................................................................. 29
Muradov Shukhrat Odilovich
Theoretical basis of water sustainability of arid areas in the south of Uzbekistan.................. 55
Эълон қилинган ишлар рўйхати
Список опубликованных работ
List of publications…………………………………………………………………………… 79
2
ГИДРОМЕТЕОРОЛОГИЯ ИЛМИЙ
-
ТЕКШИРИШ ИНСТИТУТИ ВА
ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ ФАН
ДОКТОРИ ИЛМИЙ ДАРАЖАСИНИ БЕРУВЧИ
16.07.2013.G.32.01 РАҚАМЛИ ИЛМИЙ КЕНГАШ АСОСИДАГИ
БИР МАРТАЛИК ИЛМИЙ КЕНГАШ
ҚАРШИ МУҲАНДИСЛИК ИҚТИСОДИЁТ ИНСТИТУТИ
МУРАДОВ ШУҲРАТ ОДИЛОВИЧ
ЖАНУБИЙ ЎЗБЕКИСТОННИНГ АРИД ҲУДУДЛАРИДА СУВ
БАРҚАРОРЛИГИНИ НАЗАРИЙ АСОСЛАШ
11.00.03- Қуруқлик гидрологияси. Сув ресурслари. Гидрокимё
(техника фанлари)
ДОКТОРЛИК ДИССЕРТАЦИЯСИ АВТОРЕФЕРАТИ
ТОШКЕНТ – 2016
3
Докторлик диссертацияси мавзуси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
ҳузуридаги Олий Аттестация комиссиясида 12.05.2015/B2015.1.Т.470 рақам билан
рўйхатга олинган.
Докторлик диссертацияси Қарши муҳандислик иқтисодиёт институтида бажарилган.
Диссертация автореферати уч тилда (ўзбек, рус, инглиз) Илмий кенгаш веб саҳифаси
(www.meteo.uz) ва «Ziyo.net» ахборот-таълим портали www.ziyonet.uz манзилига
жойлаштирилган.
Илмий маслаҳатчи: Ҳамраев Наджим Раҳимович
техника фанлари доктори,
профессор,
академик
Расмий оппонентлар: Етакчи
ташкилот:
Мягков Сергей Владимирович
техника
фанлари доктори
Чембарисов Эльмир Исмаилович
география фанлари доктори, профессор
Шохидов Абдуборий Фаттахович
техника фанлари доктори, профессор
Самарқанд давлат университети
Диссертация ҳимояси Гидрометеорология илмий-текшириш институти ва Ўзбекистон
миллий университети ҳузуридаги 16.07.2013.G.32.01 рақамли Илмий кенгаш асосидаги бир
марталик Илмий кенгашнинг 2016 йил 30 июн соат 11.00 даги мажлисида бўлиб ўтади
(Манзил: 100052, Тошкент шаҳри, Бодомзор йўли, 1-тор кўчаси, 72. Тел: (998 71) 2358512,
факс: (99871) 2371319; е-mail: nigmi @ albatros.uz).
Докторлик диссертацияси билан Ўзгидромет ГМИТИ Илмий-техник кутубхонасида
танишиш мумкин (02-рақами билан рўйхатга олинган) (Манзил: 100052, Тошкент шаҳри,
Бодомзор йўли, 1-тор кўчаси, 72. Тел.: (998 71) 2358512, факс: (99871) 2371319).
Диссертация автореферати 2016 йил «___» __________ куни тарқатилди.
(2016 йил «___» _________ даги ___-рақамли реестр баённомаси).
В. Е. Чуб
Фан доктори илмий даражасини
берувчи бир марталик Илмий кенгаш
раиси, г.ф.д.
Б. Э. Нишонов
Фан доктори илмий даражасини
берувчи бир марталик Илмий кенгаш
илмий котиби, т.ф.н.
С. В. Мягков
Фан доктори илмий даражасини
берувчи бир марталик Илмий кенгаш
қошидаги Илмий семинар раиси,
т.ф.д.
4
КИРИШ (докторлик диссертациясининг аннотацияси)
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.
Сув дунё
қурғоқчил ҳудудларнинг ривожланишини белгилайдиган энг асосий чекловчи
ва стратегик ресурс ҳисобланади. Сув таъминоти масаласининг ечими
замонамизнинг муҳим ва мураккаб илмий-техник муаммосига айланиб
бормоқда. «…2030 йилга бориб сайёрамизда сув ресурсларининг танқислиги
40%га ортади... Бутун дунё бўйича сув истеъмоли эса 2050 йилга бориб
55%га ошади»
1
. Аҳоли сонининг ўсиши ва иқтисодиёт тармоқларининг жадал
ривожи сув ресурслари етишмовчилигини кучайтиради. Бу айниқса барқарор
ривожланиши трансчегаравий дарёлар сувининг ҳажмига боғлиқ бўлган
чекланган табиий сув ресурсли ҳудудларга тегишлидир.
Мамлакатимиз истиқлолга эришганидан сўнг сув барқарорлиги
масаласига катта эътибор қаратилмоқда. «Сув дунё иқлими ўзгаришида энг
муҳим муаммолардан бири ҳисобланади. Сув билан боғлиқ табиий
офатларнинг ортиб бориши ва бу масаланинг ноаниқлигича қолаётганлиги
сабабли бошқарувнинг услубий ва самарали механизмларини ишлаб чиқиш
ўта зарур»
2
. Сувдан оқилона фойдаланишнинг мавжуд технологиялари,
биринчи галда, коммунал-маиший ва қишлоқ хўжалик, саноат учун сувни
тежашни ҳали тўлиқ таъминламайди.
Глобал иқлим ўзгариши шароитида қурғоқчил ҳудудларида суғорилади
ган ерларнинг гидроэкологик ва мелиоратив-гидрологик холатини яхшилаш
бўйича қишлоқ ва сув хўжалиги ташкилотлар томонидан амалий қўллаш учун
зарур
бўлган
аэрация
қатламларда
намлик
ва
туз
режимини
модернизациялашган
технологиялар
ҳамда
бошқариш
усуллари,
субирригация, сувни шўрсизлантириш ва тупроқ мелиорацияси, комплекс
экспериментал-назарий таҳлил ва асосий сув хўжалиги кўрсаткичлари
асосида шўрхокликка ва ирригациион эрозияга қарши курашиш
тамойилларини ўз ичига олувчи такомиллашган техник ечимларини ишлаб
чиқиш зарурати туғилади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 29 октябрдаги
ПФ-3932-сон «Ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш тизимини тубдан
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони, 2013 йил 19
апрелдаги ПҚ-1958-сон «2013-2017 йиллар даврида суғориладиган ерларнинг
мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш ва сув ресурсларидан оқилона
фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори, Ўзбекистон
Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 20 майдаги 259-сон «1999-
2000 йилларда ирригация-мелиорация ишларини амалга ошириш тўғрисида»,
2003 йил 21 июлдаги 320-сон «Сув хўжалигини бошқаришни ташкил этишни
такомиллаштириш тўғрисида», 2013 йил 19 мартдаги 82-сон «Ўзбекистон
Республикасида сувдан фойдаланиш ва сув истеъмоли тартиби тўғрисидаги
1
Новый доклад ООН: Вода и устойчивое развитие. (WWAP, WWDR) 2015. www.unesco.org;
2
Министерская
декларация 6-го Всемирного водного форума. Южная Корея, 13.04.2015. www.cawater
info.net/7wwf/ministr-decl.htm
5
низомни тасдиқлаш ҳақида»ги қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли
бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга
оширишга ушбу дисссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши
нинг устувор йўналишларига боғлиқлиги.
Мазкур тадқиқот республика
фан ва технологиялари ривожланишининг VIII «Ер ҳақидаги фанлар
(геология, геофизика, сейсмология ва минерал хом-ашёларни қайта ишлаш)»
устувор йўналишига мувофиқ бажарилган.
Диссертациянинг мавзуси бўйича хорижий илмий-тадқиқотлар
шарҳи.
Ер ва сув ресурслардан самарали фойдаланиш йўналтирилган илмий
изланишлар жаҳоннинг етакчи илмий марказлари ва олий ўқув юртларида,
жумладан, Жаҳон ресурслари институти (WRI, АҚШ), Ирригация ва дренаж
бўйича халқаро қўмита (ICID, Ҳиндистон), Сув ресурсларини бошқариш
бўйича халқаро институт (IWMI, Шри Ланка), Йирик тўғонлар бўйича
халқаро комиссия (ICOLD, Франция), Америка сув ресурслари ассоциацияси
(AWRA, АҚШ), Колумбия сув маркази (CWC, АҚШ), Давлат гидрология
институти (ДГИ, Россия), Бутунроссия гидротехника ва мелиорация илмий
тадқиқот институти (БГМИТТИ, Россия), Москва давлат университетида
(МДУ, Россия) олиб борилмоқда.
Сув ресурсларидан барқарор фойдаланишга оид жаҳонда олиб борилган
тадқиқотлар натижасида қатор, жумладан, қуйидаги илмий натижалар
олинган: сув ресурсларидан комплекс фойдаланиш асослари ишлаб чиқилган
(Ҳиндистон, Ирригация ва дренаж бўйича халқаро қўмита); сув-энергетик
ресурсларни бошқариш усуллари ишлаб чиқилган (Франция, Йирик тўғонлар
бўйича халқаро комиссия); муҳим сув тизимларининг замонавий гидрологик
ва экологик ҳолати баҳоланган (Россия, Давлат гидрология институти); ер сув
ресурсларини бошқариш такомиллаштирилган (Шри Ланка, Сув
ресурсларини бошқариш бўйича халқаро институт); қуруқликдаги сувларни
муҳофаза қилишнинг илмий асослари ишлаб чиқилган (Россия, Сув
муаммолари институти); сув ва иқлимнинг озиқ-овқат ресурсларига ва дунё
экотизимларига таъсири ўрганилган (АҚШ, Колумбия сув маркази); табиатни
асрашнинг янги технологиялари ишлаб чиқилган (Россия, Бутунроссия
гидротехника ва мелиорация илмий-тадқиқот институти); гидрология,
гидрогеология, мелиорация ва тупроқ эрозияси соҳасида фундаментал
тадқиқотлар бажарилган (Россия, Москва давлат университети).
Дунёда гидроэкологик ва мелиоратив-гидрологик шароитни яхшилаш ва
баҳолаш бўйича бир қатор устувор йўналишларда тадқиқотлар олиб
борилмоқда, жумладан: сув ресурсларига таъсирларни камайтириш
мақсадида сувдан тежамли фойдаланиш бўйича самарали иннновацион чора
тадбирларни ишлаб чиқиш ва тадбиқ қилиш; қўшимча сув манбаларини
излаб топиш; суғориладиган ерлар деградацияси муаммоларини таҳлил
қилиш ва бартараф этиш; сув ресурслари сифатини муҳофаза қилиш ва
яхшилаш; тупроқ аэрация қатлами унумдорлигини ошириш.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси
. Қурғоқчил ҳудудлардаги сув
6
ресурсларини ўрганиш бўйича кўплаб таниқли хорижий олимлар
3
: (Ж.
Tиксеронт, L. V. Wilcox, I. Czabolcs, F. Нitoshi, Г. В. Воропаев, Z. W.
Kundzewicz, L. Upmanu, W.Cofino, R. Clarke, J. King, И.А. Шикломанов, J.
Rodda, Д.Я. Раткович, И. П. Айдаров, Л. В. Кирейчева, Г. Х. Исмайилов) ва
мамлакатимиз
4
олимлари (Н.Р.Ҳамраев, В.А.Духовний, В.Е.Чуб, В.Михайлов,
В.И.Соколов, А.А.Рачинский, Ш.Х.Раҳимов, Э.Ж.Маҳмудов, М.А.Якубов,
Л.З.Шерфединов, Ф.Х.Ҳикматов, Э.И.Чембарисов,
Б.А.Баҳритдинов,
М.Х.Ҳамидов, Р.К.Икрамов, В.И.Антонов, А.Т.Салоҳитдинов, Л.В.Мягков ва
бошқалар) илмий-тадқиқотлар олиб борганлар.
Сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш мақсадида сув хўжалигини
районлаштиришнинг илмий асослари Н.Г.Овсянников, В.П.Захаров ва
Ш.Ч.Чокин, С.Л.Озиранский ва А.И. Черкасская, Е.Ф. Федорова ишларида
келтирилган. Маълум ҳудудлар учун сув хўжалигини районлаштишнинг
муайян масалаларини ҳал этиш усуллари ишлаб чиқилган (А.Н.Костяков,
К.В.Долгополов, Е.Ф.Федоров, Г.В.Воропаев, Г.Х. Исмайилов, В.М. Фёдо
ров, В.А. Духовний). Лекин, мавжуд табиий шароитлар ва амалга
оширилаётган ирригация-мелиорация ишлари иқлим ўзгариши муносабати
билан янада батафсил ва математик асосланган районлаштиришни талаб
этмоқда.
В.А.Ковда таърифлашича, ҳозирги вақтгача тупроқ эритмалари ва сизот
сувларда туз тўпланиши жараёнларидаги фарқлар ва ўзига хосликлар
эътиборга олинмаган. Н.С.Курнаков тупроқда туз тўпланиши генезисини
прогнозлашга имкон берувчи табиий сувлар метаморфизацияси назариясини
ишлаб чиққан.
М.А.Якубов ва Д.Қувватов таъкидлаганидек, суғориладиган ерларнинг
барқарор мелиоратив ва геоэкологик ҳолатини сақлаш учун илмий асосланган
тадбирлар комплексини ишлаб чиқариш зарур.
Ҳозирги кунда техноген-антропоген омиллар ва иқлимнинг глобал
ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда ер ва сув ресурсларининг сифат ва миқдор
жиҳатдан батафсил таҳлил қилиш муаммосини ҳал этиш долзарб
ҳисобланади. Ушбу диссертация ишида муаммони ҳал этиш учун тадқиқ
қилинаётган ҳудудни табиий сув хўжалиги омиллари бўйича илк бор
районлаштириш бажарилган, табиий сувлар динамикаси, минерализацияси ва
кимёвий таркибининг метаморфизацияси таҳлил этилган ва қонуниятлар
3
ТиксеронтЖ. Арид ҳудудлар сув ресурслари // Арид ерларнинг келажаги. М.: Ин. лит.,-1958. - 73-
97- бетлар; Shiklomanov I.A., Rodda J. (eds) World Water Resources of the Reginning of the 21
st
Century. UNESCO.-CambridgeUniversityPress, 2003.- 436 p.
4
Хамраев Н.Х. Водосбережение и водообеспечение устойчивого развития засушливых территорий. –
Ташкент: Chinor ENK, 2000. – 88с.; Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на гидрометеорологические
процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан. – Ташкент: НИГМИ, 2007.- 132 с.;
Якубов М.А., Шерфединов Л.З. Мелиоративно-гидрологические процессы в бассейнах рек Сырдарьи и
Амударьи//Экологический вестник.-Ташкент,1996.-№2.- С. 30-32; Хикматов Ф.Х., Айтбаев Д.П., Юнусов
Г.Х. Структура и аналитическая модель расходования речных вод в бассейне Аральского моря и проблемы
их количественной оценки// В кн. Проблемы питьевого водоснабжения и экологии.- Ташкент: Университет,
2002.- С. 220-226.
7
аниқланган, ишлаб чиқилган комплекс техник ечимларни қишлоқ ва сув
хўжаликда қўлланишнинг илмий асослари ёритиб берилган.
Диссертация
мавзусининг бажарилаётган олий таълим муасса сасининг
илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги.
Диссертация тадқиқоти Қарши
муҳандислик-иқтисодиёт институтининг илмий-тадқиқот ишлари 2.1.26
«Ўзбекистон жанубидаги ер-сув ресурсларидан самарали фойдаланишни
ошириш бўйича мониторинг ўтказиш ва техник ечимлар ишлаб чиқиш»
(2000-2002 йй.); А-7-111 «Сувларни шўрсизлантириш технологияларини
мониторинг қилиш ва такомиллаштириш» (2006-2008 йй.) мавзусидаги
амалий лойиҳалари ҳамда «Сурхондарё вилояти ер-сув ресурсларини ҳисобга
олиш ва улардан самарали фойдаланиш бўйича тадқиқот ўтказиш ва комплекс
тавсияларни ишлаб чиқиш» (1992 й.); «Тупроқ мелиорацияси усулини ишлаб
чиқиш» (2010-2014 йй.); «Тупроқларни шўрсизлантириш усулини ишлаб
чиқиш” (2010-2014 йй.); «Сувларни шўрсизлаштиришнинг
такомиллаштирилган қурилмасини ишлаб чиқиш” (2010-2014йй.) хўжалик
шартномалари ва БМТТДнинг «Ўзбекистонда иқлимий хавф-хатарларни
бошқариш» (2011-2015 йй.) Халқаро дастури лойиҳаси доирасида
бажарилган.
Тадқиқотнинг мақсади
сув барқарорлигини таъминловчи
гидроэкологик технологиялар ва мелиоратив-гидрологик усулларни
такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари:
Ўзбекистон жанубидаги қурғоқчил ҳудудларда сув барқарорлиги
муаммоси ва табиий-сув хўжалик шароитларини таҳлил этиш; математик
усуллардан фойдаланиб, ҳудудни табиий ва сув хўжалиги кўрсаткичлари
бўйича дифференциациялаш заруратини асослаш; сизот сувлар динамикаси ва
минерализацияси қонуниятларига аниқлик киритиш;
табиий сувлар кимёвий таркибининг табиий ва антропоген
метаморфизациясининг асосий қонуниятларини аниқлаш ва шу асосда
тупроқлар деградациясининг узоқ муддатли прогнозини тузиш;
қурғоқчил ҳудудлардаги суғориладиган ерлар мелиоратив-гидрологик ва
гидроэкологик ҳолатини яхшилашга йўналтирилган сувдан барқарор
фойдаланиш чора-тадбирлари комплексини ишлаб чиқиш.
Тадқиқот объекти
қурғоқчил ҳудудларда “сув-тупроқ-ўсимлик”
тизими ҳисобланади.
Тадқиқотнинг предмети
глобал иқлим ўзгариши шароитида
Ўзбекистон жанубидаги ер ва сув ресурслари сифати ва миқдорига таъсир
этувчи табиий-техноген-антропоген омиллардир.
Тадқиқотнинг усуллари.
Диссертацияда математик, дала ва тажриба,
сув баланси, гидрокимёвий, тизимли таҳлилнинг табиий аналоглар усуллари,
STATISTIKA дастурида компьютер моделлаштириш ва физик-кимёвий
гидродинамика усулларидан фойдаланилган.
8
Муаллиф биринчилардан бўлиб қурғоқчил ҳудуд шароитларида тупроқ
туз таркиби ўзгаришларини баҳолаш учун сув ресурслари кимёвий таркиби
метаморфизацияси назариясини қўллаган.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги
қуйидагича:
сизот сувларнинг олдиндан белгиланган чуқурлигида фильтрацияга
қарши самарали экран пайдо қилиш технологияси такомиллаштирилган; дарё,
канал ва зовурларда сув оқимини бошқариш учун “Поғона” қурилмалар
конструкцияси ва ҳисоблаш формуласи асосланган; текисликдаги гипсли
тупроқларда ирригацион эрозиянинг олдини олиш билан бир вақтда тупроқ
унумдорлигини оширувчи ва сувни тежовчи табиий мелиорантларни
қўллашнинг хусусиятлари аниқланган;
илк бор самарали ўғит - чили селитраси ҳосил бўлиши билан
тупроқларнинг содали шўрланишини камайтирувчи кимёвий мелиорантлар
таклиф этилган;
сувларни шўрсизлантириш усули ишлаб чиқилган;
ўсимликларнинг атмосфера ёғинлари, суғориш ва сизот сувларидан
фойдаланиш самарадорлигини оширувчи табиий минераллардан фойдаланиш
технологияси ишлаб чиқилган.
Тадқиқотнинг амалий натижаси:
кўп йиллик илмий-амалий
тадқиқотлар натижасида, БМТ Мингйиллик декларацияси
5
талабларига
мувофиқ минтақани табиий сув хўжалигини районлаштириш асосланган;
сизот сувларнинг критик жойлашиш интервалини аниқлаш усули
такомиллаштирилган;
амалий тадбирлар учун табиий сувлар метаморфизацияси назариясидан
фойдаланиб тупроқда шўрланиш прогнозлари тузилган;
амалиётда бир вақтда икки вазифани - тупроққа азотли ўғит бериш ва бу
жараёнда содали шўрланишни камайтиришни ҳал этувчи усул ишлаб
чиқилган;
гидрогеологик дарчаларни изоляциялаш йўли билан аэрация қатламнинг
намлиги ва шўрланишини камайтиришга йўналтирилган усул таклиф
қилинган;
текисликдаги гипсли тупроқларда ирригацион эрозиянинг олдини олиш
технологияси ишлаб чиқилган;
зовур, каналлар ва дарёларни оқимини бошқариш воситасида сизот
сувларни бошқариш йўли билан субирригацияни амалий амалга ошириш
учун қурилма такомиллаштирилган ва жорий этилган;
коллектор-зовур, ер ости ва кўллар сувларини шўрсизлантириш усуллари
такомиллаштирилган;
сувни тежаш самарасига эга маҳаллий табиий минераллардан
фойдаланиш технологияси таклиф этилган.
Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги.
Тадқиқотда олинган
натижалар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги
______________________________________________
5
Декларация тысячелетия ООН. – В кн. Всемирный саммит по устойчивому развитию: основные итоговые
документы. Составители: Б.Есейкин, И.Даиров, А. Николаенко.- Алматы РЭЦ ЦА, 2003/ Утверждено
резолюцией 55/2 Генеральной Ассамблеи от 8 сентября 2000 года.- С. 9-31.
9
Гидрометеорология хизмати марказининг материалларидан фойдаланилган,
хамда талабгорнинг шахсий кўп йиллик дала тажрибалари ва лабораторияда
синаб кўрилган текширувлар асосида текширилган. Бу
маълумотлар
Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги
вазирлигининг
Аму-Қашқадарё ва Аму-Сурхондарё ирригация тизимлари
ҳавза
бошқармалари, Геология ва минерал ресурслар давлат қўмитаси вилоят
гидрогеологик станциялари ва бошқа ташкилот маълумотлари билан
тўлдирилган.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти
. Ўтказилган
тадқиқотлар натижасида ерларни узоқ муддат суғорилганда сув-туз режимини
прогнозлашнинг назарий асосини ташкил қилувчи табиий сувлар кимёвий
таркибининг метаморфизация назарияси қўлланилди ва эмпирик формулалар
ишлаб чиқилди.
Олинган натижаларга асосланиб, ишлаб чиқилган модернизациялашган
усуллар ва технологиялар мажмуаси сув ресурсларини комплекс бошқаришни
такомиллаштиришга
ҳамда
аэрация
қатламлари
тупроқларининг
мелиоратив-гидрологик ва гидроэкологик ҳолатини яхшилашга имкон беради.
Ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланишни ошириш бўйича олинган
янги натижалар ишлаб чиқаришда қўлланилмоқда,
иқтисодиётнинг тегишли тармоқлари учун илмий-амалий тавсия бўлиб
хизмат қилади ва экологик самарадорлиги буйича хорижий усулларидан
фарқланади.
Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши.
Ер ва сув ресурслари
дан самарали фойдаланиш бўйича ишлаб чиқилган комплексли техник
ечимлар асосида:
тупроқни мелиорациялашнинг такомиллаштирилган усулига Ўзбекистон
Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти олинган
(07.05.1997 й. № 4539). Яратилган технология атмосфера, тупроқ ва суғорма
намликдан самарали фойдаланишни оширишга имкон беради;
коллектор-зовур
сувларини
шўрсизлантириш усулига Ўзбекистон
Республикаси Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти олинган
(13.04.2000 й. № IDP 04339). Ишлаб чиқилган қурилма коллектор-зовур, ер
ости ва кўл сувларини шўрсизлантириш имконини беради;
тупроқни
шўрсизлантириш
усулига
Ўзбекистон
Республикаси
Интеллектуал мулк агентлигининг ихтирога патенти олинган (25.08.2000 й. №
IDP 04470). Таклиф этилган кимёвий мелиорант тупроқни азотли ўғит (чили
селитраси) билан бойитиш ва содали шўрланишнинг олдини олиш имконини
беради;
сув ва тупроқни шўрсизлантириш ва мелиорациялаш усуллари,
ирригацион эрозияга қарши кураш технологияси 2017 йилгача ерларнинг
мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича Давлат дастурига киритилган
(Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг 2014 йил
29 декабрдаги 02/20-3692-сон маълумотномаси). Комплекс тавсиялар сув
10
ресурсларидан самарали фойдаланишни оширади ва Ўзбекистон жанубидаги
суғориладиган ерларнинг гидроэкологик ва мелиоратив-гидрологик ҳолатини
яхшилайди.
Тадқиқот натижаларининг апробацияси
. Диссертация тадқиқоти
натижалари «Закономерности проявления эрозионных и русловых процессов
в различных природных условиях» (Россия, Москва, 1987, 2003, 2011),
«Эрозиоведение: теория, эксперимент, практика» (Россия, Москва, 1991),
Ўзбекистон география жамиятининг IV, IX съездлари (Тошкент, 1995, 2014),
«Вода: экология и технология» (Россия, Москва, 2000, 2004, 2008), «Чистая
вода России» (Россия, Екатеринбург, 2001, 2003, 2005), «Проблемы эрозии,
русловых и устьевых процессов (Россия, Курск, 2003, Белгород, 2004,
Арзамас, 2011, Пермь, 2013,), «Human Dimensions of Climate and
Environmental Change in Central Asia» (USA, NewYork, 2004), “Ўзбекистон
фани: кеча, бугун ва эртага” (Тошкент, 2005), «Проблемы прикладной
экологии» (Швеция, Стокгольм, 2005), «Наукоемкие технологии в
мелиорации» (Россия, Москва, 2005), «Проблемы Арала: веление времени»
(Вагенинген, Нидерланды, 2008), «Современные энерго- и ресурсосбе
регающие
экологически
устойчивые
технологии
и
системы
сельскохозяйственного производства» (Россия, Рязань, 2011), «Istanbul
International Solid Waste, Water and Wasterwater congress» (Turkey, Istanbul,
2013), «Центральная Азия: водные и экологические проблемы и решения»
(США, Нью-Йорк, 2015), «Очистим Центральную Азию - очистим Мир»
(США, Нью-Йорк, 2015), «День Ротари-клуба в ООН» (США, Нью-Йорк,
2015); «Современная биология: актуальные вопросы» (Россия, Санкт
Петербург, 2016), «Атроф муҳитнинг ўзгариши шароитида ер ресурсларидан
самарали фойдаланиш ва мухофаза қилиш масалалари» (Тошкент, 2016) каби
50 дан зиёд халқаро ва республика илмий конференциялари, симпозиумлари,
съездлари ва семинарларда маъруза қилинган ва апробациядан ўтган.
Муаллиф диссертация иши доирасида 4 та республика (Гулистон 1994,
Қарши 1999, 2002, 2010) ва 4 та халқаро (Қарши 2005, 2007, 2008, 2014)
илмий-амалий конференциялар ташкилотчиси ҳисобланади.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши.
Диссертация мавзуси
бўйича 3та патент олинган ва жами 45 та илмий иш чоп этилган, шулардан,
Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиянинг докторлик
диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш учун тавсия этилган
илмий ишларда 1 та монография, 13 та мақола, жумладан, 11 таси республика
ва 2 таси хорижий журналларда нашр этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация таркиби кириш,
олтита боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан
иборат. Диссертация ҳажми 193 бетни ташкил этган.
11
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кириш
қисмида ўтказилган тадқиқотларнинг долзарблиги ва зарурати
асосланган, тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари, объект ва предметлари
тавсифланган, республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор
йўналишларига мослиги кўрсатилган, тадқиқотнинг илмий янгилиги ва
амалий натижалари баён қилинган, олинган натижаларнинг илмий ва амалий
аҳамияти очиб берилган, тадқиқот натижаларини амалиётга жорий қилиш,
нашр этилган ишлар ва диссертация тузилиши бўйича маълумотлар
келтирилган.
Диссертациянинг «
Муаммонинг ва Ўзбекистон жанубининг табиий
сувхужалик шароитларининг тахлили
»
”
деб номланган биринчи бобида сув
барқарорлиги муаммосига бағишланган адабиётлар тахлил этилган.
Такидлаганидек, уш бу муаммони бутун жахон сув ресурслари олимлари ва
мутахассислари урганади. Лекин глобал иқлим узгариши билан айрим
худудларда янги қонуниятларни аниқлаш буйча қушимча тадқиқотлар
утказиш даркор. Жанубий Ўзбекистон анклавлик ва анча мураккаб рельеф
туфайли бу ерда қуруқ ва қисман субтропик иқлим шаклланган. У
минтақанинг географик ва орографик жойлашуви билан тавсифланиб,
шимоли-шарқда юқоритоғ-тоғолдидан (4600м дан зиёд баландлик) жануби
ғарб ва жанубда чўл-ёвонгача (300м гача) ўзгаради.
Минтақа ҳавза бошқармалари маълумотларига (2014) кўра, маҳаллий
оқим ҳажми 2,272 км
3
ни ташкил этади, 4,856 км
3
сув Амударёдан, 0,314 км
3
Зарафшон дарёсидан, 0,50 км
3
коллектор-зовур тармоғидан ва 0.300-0.350 км
3
ерости сувларидан олинади. Суғориладиган майдонлар 841,1 минг га ёки
умумий ер ресурсларининг 17,3 % ини ташкил этади, бундан 280 минг га ерда
759,5 минг тонна пахта етиштирилади.
Хўжаликлараро ва хўжалик ичидаги тармоқларда сув йўқотишлари
олинган сувнинг 26-40 % ини, далаларда эса 15-20 % ни ташкил этади.
Сувнинг 40-59 %игина транспирацияга кетади. Минтақадаги суғориш
каналларининг узунлиги қопламада 2014 йилда 7461,04 км ни ташкил қилди,
бу каналлар умумий узунлигининг 22%ига тенг (Қашқадарё вилоятида –
22033,64 км, Сурхондарёда – 15003 км), шундан тегишли равишда
Сурхондарё бўйича 4110; 27, 4 %, Қашқадарё бўйича 3351, 04; 15, 2%.
Ҳисоблашлар шуни кўрсатдики, гарчанд К
1
(х/а тармоғи нисбати) ва К
2
(и/х тармоғи нисбати) коэффициентлари қийматлари ҳозирги вақтда энг
мақбулига (3 дан катта эмас) яқинлашган бўлса-да, жанубий Ўзбекистондаги
суғориш ва коллектор-зовур тармоғининг нисбий узунлиги етарли эмас.
Статистик таҳлил шуни кўрсатдики, сув олинишидан 10% меъёрда
минтақа бўйича қайтариладиган зовур сувлари улуши анча катта (2014 йилда
Қашқадарё ҳавзаси бўйича сув олинишидан 27,7%, Сурхон-Шеробод бўйича
– 22,1%). Шунинг учун ҳар бир географик ҳудудда иқлим ўзгаришини
эътиборга олиб ирригация ва мелиорация тармоғини модернизациялаш керак.
12
Кўриниб турибдики, умумий таҳлил минтақанинг ҳар бир муайян
географик ҳудудидаги гидроэкологик ва мелиоратив-гидрологик фаолият
тўғрисида аниқ тасаввур бермайди. Арид ҳудудларнинг асосий сув
истеъмолчиси бўлган суғориладиган деҳқончиликда сув ресурсларидан
фойдаланиш масаласи батафсил ўрганишни талаб этади.
Диссертациянинг «
Сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги
ни баҳолаш ва табиий сув хўжалик районлаштирилишини ишлаб
чиқиш
» деб номланган иккинчи бобида сув хўжалик ҳолати таҳлил этилган
ва ҳудудни бўлиш таклиф этилган. ХХI асрнинг биринчи ўн йиллигида
минтақада кучли қурғоқчилик 2000, 2001, 2011 йилларда кузатилди.
Қашқадарё, Сурхондарё ва Шерободдарё ҳавзаларининг сув ресурслари
(оқим модули тегишли равишда 6,79 л/с км
2
, 14.6 л/с·км
2
, 2,06 л/с·км
2
)
чегарадош Кафирнигон дарёси ҳавзаси (23,5 л/с·км
2
) билан таққослаганда
унчалик катта бўлмасада, улар суғориш учун максимал ишлатилади. Минтақа
дарёларидан суғоришга 7,297 км
3
сув олинади, шундан Қашқадарёга 0,991
км
3
, Сурхондарёга 1,018 км
3
, Шерободга – 0,036 км
3
, Амударёга 5,252
км
3
(шундан Қашқадарё ҳавзасида 3,256 км
3
, Сурхон Шеробод ҳавзасида 1,996
км
3
), ва Зарафшон дарёсига (Қашқадарё ҳавзасида – 0,314 км
3
, 2014 й.) сув
тўғри келади.
Жанубий Ўзбекистон сув хўжалиги аҳволини баҳолаш 55 (1955-2009 йй.,
Қашқадарё ҳавзаси) ва 40 йил (1969-2009 йй., Сурхон–Шеробод ҳавзаси) ёз
даврлари учун амалга оширилди, бу баҳо репрезентативдир, чунки ўз ичига
сув миқдори кўп, кам ҳамда ўртача бўлган йилларни олади, шунингдек, сув
хўжалиги ва мелиоратив фаолият ривожланишининг турли жадалликлари
билан тавсифланади. Устувор сув хўжалиги кўрсаткичларининг (суғориш
майдони, суғоришга кетадиган умумий сув миқдори, олинган сувнинг
солиштирма миқдори, ғўза ҳосилдорлиги, қайтариладиган сув оқими)
полиномиал трендлари таҳлили эҳтимолли қонуниятлардан баъзи четга
чиқишларни аниқлашга имкон берди: сув хўжалиги фаолияти гидрологик
сувлиликка мос келмайди. Масалан, максимал сув олиниши (1980, 2003.) сув
кўп бўлган йилга (1969) мос келмайди, минимал сув олиниши эса сув кам
бўлган йилни акс эттирмайди, максимал ҳосилдорлик сув кўп бўлган йилга
(1983) тўғри келмайди.
Бу яна бир бор ҳавзалар бўйича таҳлилдан алоҳида географик ҳудудлар
учун қандайдир хулосалар қилиш мумкин эмаслигидан далолат бермоқда.
Сув хўжалиги ва мелиоратив фаолиятни баҳолаш учун ҳар бир маъмурий
ҳудудий комплекс бўйича ҳудуднинг асосли дифференциацияси ва батафсил
таҳлили зарур.
Ҳозирги вақтгача Ўзбекистон ҳудуди бир неча марта турлича
районлаштирилган. Сув хўжалик комплексларини яратиш ва тегишли
районлаштириш асослари А.Н.Костяков, К.В.Долгополов, Е.В.Федорова,
Г.В.Воропаев, В.А.Духовний, Г.Х.Исмайилов, В.М.Федоров ва бошқалар
томонидан ишлаб чиқилган.
13
Ўрта Осиё арид ҳудудида Россия ФА Сув муаммолари институти
томонидан (1984) тўртта йирик гидрографик район ажратилган, улар олтита
дарё ҳавзаларига бўлинган. Қашқадарё ва Сурхон-Шеробод ҳавзалари
Амударё ҳавзасига мустақил сув хўжалик районлари (СХР) сифатида
киритилган. “Ўзмелиосувхўжлойиҳа” институти (1990) Қашқадарё ҳавзасини
Қарши ва Қашқадарё сув хўжалик районларига ажратган, Сурхон-Шеробод
Амударё дарёси юқоридаги сув хўжалик районларига киритилган. Минтақа
ни сув хўжалик районлаштирилиши тамойилларига (С.Ш.Мирзаев,
Л.П.Бакушева; Г.В.Воропаев ва б.; Н.Н. Захаровская; “Ўзмелиосувхўжлойи
ҳа”) асосланиб, устувор мезонлар – қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарилишида
сув истеъмол қилиш ва суғориладиган деҳқончиликда қайтарилган сувларни
ҳисобга олган ҳолда минтақани батафсил сув хўжалик районлаштирилишини
ишлаб чиқди.
Табиий шароитларни комплекс таҳлил қилишга асосланган сув хўжалик
тадбирларисиз иқтисодиёт тармоқларининг барқарор ривожланиши мумкин
эмаслигини эътиборга олиб, замонавий атамашуносликда зонал минтақавий
табиий сув хўжалик районлаштиришнинг биринчи тажрибаси таклиф
қилинди.
Ўзбекистонда суғориладиган деҳқончиликнинг ривожланиш амалиёти
сув-ер ресурсларидан фойдаланишга доир кўплаб масалалар одатда
республика, вилоят, туман ва бошқа маъмурий чегаралар доирасида ҳал
этилишини кўрсатди (Э.И.Чембарисов, Т.Ю.Лесник, 2003). Табиатни
муҳофаза қилувчи, жумладан сув барқарорлиги технологияларини илмий
асослаш учун, кўп йиллик тадқиқотларимиз (1975 – 2010 йй.) натижаларига
кўра Қашқадарё ҳавзаси 3 та йирик табиий сув хўжалик районига (ТСХР),
Сурхон-Шеробод ҳавзаси эса 2 та ТСХР ва юқори ТСХР 1 та район ости
қисмига ажратилган.
Барча ТСХР учун қурилган полиномиал трендлари валидацияси
аппроксимациянинг юқори коэффициентлари билан верификацияланган (R
2
).
Комплекс жадваллар вазиятни янада ишончли баҳолашга ва келажак учун
башоратлар тузишга имкон берди. Табиийки, шу каби қурилган жадвалларда
яққол ифодаланган корреляция коэффициенти ва регрессия тенгламаларида
акс этди. Кўриниб турибдики, суғоришга олинган сув миқдори ва зах сувлари
ўртасида кучли боғланиш мавжуд, шунинг учун Қашқадарё ҳавзасининг
юқори ТСХР учун W
1
= 0,1526W – 0,9016 кўринишда қурилган моделларни
етарли даражада ишончли деб ҳисоблаш мумкин.
Ҳар бир ТСХР бўйича ва умуман ҳавзалар бўйича 1955-2009 йиллар
учун сув хўжалик балансининг асосий элементлари ҳисобланди, унинг
асосида тавсифли гидрологик йиллар аниқланди. Ҳар бир ТСХР бўйича
ҳисоблаш натижаларининг таҳлили қуйи районнинг барча даврлар учун сув
билан таъминланганлиги умуман олганда бирмунча яхшироқ эканини
кўрсатди (Қашқадарё дарё ҳавзаси W
3
= 1704; 1128; 1047 мм, Сурхон
Шеробод ҳавзаси бўйича W
3
= 939; 1621; 1436 мм). Қашқадарё ҳавзаси
бўйича сув кам бўлган йилдаги энг ёмон вазият ўрта ТСХР да (W
3
= 434 мм)
14
кузатилган. Барча ТСХР да тавсифли йиллар давомида намнинг тупроқ-ер
қатламида тўпланиши қайд қилинган. Кўпроқ зовур (дренаж) оқими қуйи
ТСХР да кузатилган, у олинган сувнинг 20% дан ортиғини ташкил қилади.
Сурхон-Шеробод ҳавзаси бўйича сув кам бўлган йилдаги энг ёмон вазият
юқори ТСХР нинг район ости қисмида кузатилган (∆W = –516,1 мм). Нам
захиралари етарлича ёғинлар ва унча катта бўлмаган зовур оқими кўпроқ
юқори ТСХР да тўпланади.
Бу сув ресурсларини миқдор жиҳатдан баҳолаш билан бир қаторда
сифат кўрсаткичлари қонуниятларини аниқлаш заруриати мавжудлигини
кўрсатмоқда.
Диссертациянинг «
Суғориладиган ҳудудларда табиий сувлар дина
микаси, минералланиши ва кимёвий таркибининг шаклланиш
қонуниятлари
» деб номланган учинчи бобида сизот сувлар режими ва
минерализацияси, шунингдек, суғориладиган ҳудудларда табиий сувлар
метаморфизацияси кўриб чиқилган. Суғориш ва сув хўжалик тизимларининг
сизот сувлар режими ва минераллашиши, атроф муҳитга таъсири
масалаларини кўплаб олимлар ўрганган. Замонавий тадқиқотлар М.А Якубов,
Л.З.Шерфединов (1996), Л.З Шерфединов (2002), И.М. Габбасова (2004),
Ю.И.Широкова, Г.Полуашева, А.Н.Морозов (2005), Ф.Э.Рубинова ва
Ю.Н.Иванов (2005), Г.А.Панов, Н.А.Муромцев ва А.В.Шуравилин (2008),
С.О.Гриневский ва М.В.Новосёлова (2011) ва бошқа олимларнинг илмий
ишларида ривож топди.
Сизот сувлар динамикаси ва минералланишини ретроспектив таҳлил
қилиш учун биз гидрологик йилнинг тавсифли даврлари: баҳор (апрел,
вегетациянинг боши), ёз (июл, жадал суғориш), куз (октябр, вегетация якуни)
ни танлаб олдик. Таҳлил ҳавзалар ва ТСХР бўйича бажарилди.
Сизот сувлар жойланиш майдонлари ва минераллашишининг статистик
эгри чизиқлари тузилди, полиномиал трендларнинг регрессия тенгламалари
олинди (R
2
>0.9).
Хулоса қилиб, юқори районларда ва район ости қисмларда СС нинг
чучуклашиши, ўрта ва қуйи ТСХР да айрим барқарор минераллашиш
кузатилишини қайд этиш мумкин. Ушбу прогноз маълумотлари сатҳ ва
минераллашишини барқарорлаштиришга қаратилган самарали профилактик
тадбирларни ишлаб чиқиш учун зарур. Шунга қарамасдан таъкидлаш жоизки,
аниқланган қонуниятлар рўй бераётган гидроэкологик жараёнларга аниқ ва
тўлиқ тавсиф бераётгани йўқ, шунинг учун табиий сувлар кимёвий таркиби
метаморфизациясини янада батафсил ўрганиш талаб этилади.
Н.С.Курнаков
томонидан
илгари
сурилган
табиий
сувлар
метаморфизацияси ғоялари кейинчалик унинг ўзи ва кўп сонли шогирдлари
томонидан ривожлантирилган. Асосий ишлар қаторига Н.С.Курнаков ва
С.Ф.Жемчужний, М.Г.Валяшко, О.Д.Кашкаров, А.Г.Бергман, Г.Н.Каменский,
А.Е.Ходьков, В.С.Самарина ва Г.Ю. Валуконис тадқиқотлари киради.
Табиий сувлар кимёвий таркибининг шаклланиш жараёнини ўрганишга
М.Г.Валяшко, В.И.Вернадский, Г.Ю. Валуконис, О.А.Алекин, Е.А.Басков,
15
К.Е.Питьева, Е.В.Пиннекер, Е.В.Посохов, Э.И.Чембарисов, Б.А.Бахритдинов,
Н.Н.Парфенова, Л.В.Кирейчева, В.С.Самарина,В.Е.Чуб ва Ф.Э.Рубинова ва
кўплаб бошқа олимлар катта ҳисса қўшганлар.
Маълумки, тупроқда туз тўпланиши ва ерости сувларининг кимёвий
таркиби генетик асосга эга. Бу бир томондан сувларнинг гидрокимёвий
таснифини тупроқнинг шўрланиш турларига ҳам қўллашга, иккинчи
томондан сизот сувлар гидрокимёвий турларининг вақтда ўзгариши
муносабати билан тупроқ шўрланиши турлари эволюциясини башоратлашга
имкон беради.
Яқин вақтгача тупроқ ва жинслардан хлорид ҳамда сульфат тузлари
ювилиб, сизот сувлар минераллашиши чучук сувлар даражасигача етса,
шўрланган ерлар мелиорацияси мақсадга эришади, деб ҳисобланар эди.
Аслида қурғоқчил шўрланган ерларни ювиш ва суғориш суғорув
тизимларини узоқ вақт давомида эксплуатация қилиш қатор ҳолларида ўта
салбий ҳодисага олиб келди: ўсимликлар учун жуда заҳарли бўлган содали
шўрланиш ҳосил бўлди ва тупроқ тузилмаси бузилди, оқибатда тупроқнинг
физик хоссалари кескин ёмонлашди.
Суғориш шароитларида тупроқнинг шўрланиши ва шўрсизлантири лиши
умуман етарлича яхши ўрганилганига қарамасдан (В.В.Егоров,
Н.Г.Минашина, А.Е.Нерозин, С.Ф.Аверьянов, И.П.Айдаров, Л.В.Кирейчева,
Н.И.Парфенова, А.Э.Авлиёкулов, Б.С.Маслов, Г.А.Панов, Л.Л.Шишов, Е.И.
Панкова ва В.А.Ковда), сизот сувлардан туз кириши хусусиятлари ва
механизмлари услубиятлар кўп меҳнат талаб қилиши ҳамда мукаммал
эмаслиги туфайли етарлича ўрганилмаган (Г.А.Панов ва бош., 2008).
Суғориш учун қўлланиладиган натрий тузлари энг зарарли ҳисобланади.
Арид ҳудудда сода ҳосил бўлиш жараёни тез-тез кузатилади, бу комплекс
тупроқ турларида кенг тарқалган шўрхоқ тупроқлардан алмашувчи
натрийнинг ўтиши билан боғлиқ. Бу суғориш мелиорацияси натижасида
тупроқ туз комплекси таркибида нафақат ижобий томонга (инсон нуқтаи
назаридан), балки салбий томонга ҳам ўзгаришлар рўй беришидан далолат
беради. Бироқ бу ўзгаришлар қонунийдир – улар табиий сувлар кимёвий
таркиби метаморфизациясининг асосий қонуни билан зич боғланган,
тупроқлар туз қиёфаси эволюцияси жараёнининг ўзи шу қонун билан
белгиланади ва шунинг натижасида олдиндан айтиб берилиши мумкин.
Тадқиқ этилаётган минтақа мисолида ерларни суғориш ва хўжалик
ўзлаштиришда сизот сувлар туз таркиби ўзгаришининг айрим қонуниятлари
кўриб
чиқилди.
Гидрокимёвий
таҳлилларни
умумлаштириш
учун
«STATISTICA» дастуридан фойдаланилди. Ҳисоблар асосида устувор ионлар
ва умумий минералланиш ўртасидаги боғланишлар қурилди.
Қуйидаги формула кўринишида юқорида келтирилган боғланишларнинг
чизиқли регрессия тенгламалари олинди («Na+К» ва «М»
ўртасида
Қашқадарё ҳавзаси учун):
y=0.24x-0.15
(3.1)
16
Ўрта статистик маълумотлар миллиграмм–эквивалент ва эквивалент–
фоиз шаклига ҳисоблаб ўтказилди, сўнг индивидуал ионларнинг айрим
нисбатлари ҳам аниқланди. Бу маълумотлар бўйича сизот сувлар гипотетик
туз таркибининг диаграммалари ва ион коэффициентлари графиклари
қурилди.
Диаграммалар ва графиклар таҳлили келажакда минтақадаги тупроқлар
шўрланиши тавсифини башоратлаш учун чучукроқ сизот сувлар
(минералланиши – 0,3-1,0 г/л) бўйича статистик маълумотлар катта қизиқиш
уйғотиши тўғрисида хулоса қилишга имкон беради. Кўриниб турганидек,
уларнинг таркибида кўп миқдорда гидрокарбонатлар бор (25-35%; 30-80%;),
гипс деярли йўқ ва ер ости сувларининг сульфат-натрийли тури учун ўзига
хос бўлган Na
2
SO
4
тузи жуда кам (4-10; 10-15%). Ион таркибининг асосий
ўзгаришлари 0,3 - 5 г/л интервалда содир бўлиши яққол кўриниб турибди. Ер
ости сувларининг таркиби гидрокарбонат-натрийли турга яқинлашаётгани
умумий тенденцияси белгиланмоқда, чунки сульфат-натрий тўлиқ
йўқолганидан сўнг унинг ўрнига натрий-гидро- карбонатлари келиши
мумкин, содага қарши асосий восита бўлган гипс эса бу сувларда деярли йўқ.
Маълумки, табиий сувлар кимёвий таркиби метаморфизацияси
муаммоси янги эмас. Бироқ мелиоратив гидрологияда метаморфизацияни
таҳлил қилиш услубияти ҳали кенг қўлланилаётгани йўқ.
Сувлар
метаморфизацияси
хусусиятларини
ўрганиш
учун
О.К.Кашкаровнинг туз диаграммасидан кенг фойдаланилади. Айрим
ҳолларда Г.Ю.Валуконис таклиф қилган қўшма туз учбурчаклари самаралироқ
бўлади, чунки улар метаморфизациянинг сульфатли ва
магнийли
тармоқларини фарқлашга имкон беради. Минтақа суғориладиган ерлари
сизот сувларининг метаморфизацияси қонуниятларини аниқлаш учун Ғарбий
Ўзбекистон гидрогеологик экспедициясида тўпланган катта кўламдаги
гидрокимёвий материалдан (1000 га яқин таъриф) фойдаланилган, унинг
таҳлили гидрокимёвий диаграммаларда тизимлаштирилган.
Юқоридагиларни инобатга олиб, метаморфизация назариясини
жанубий Ўзбекистон сув ресурсларига тўлиқ қўллаш мумкин деб айта
оламиз. Сизот сувларнинг асосий гидрокимёвий турлари аниқланди.
Метаморфизация сульфат йўналиши бўйлаб кечади. Ерларни суғоришда
сизот сувларнинг қарама-қарши йўналишдаги метаморфизация тенденцияси
кўпроқ, аммо бунда турли шаклли нуқталар, асосан, сульфатли майдон
чегарасидан чиқмаган. Қарама-қарши йўналишдаги метаморфизация ўсиши
билан табиий сувларни қуйидаги тартибда жойлаштириш мумкин: юқори
ТСХР сизот сувлари – ўрта район, юқори ости ва қуйи ТСХР сизот сувлари.
Маълумки,
келажакда
жанубий
Ўзбекистонда
содали
тупроқлар
шўрланишининг локал ўчоқлари пайдо бўлиши истисно қилинмайди.
Кўриниб турганидек, Сурхон-Шеробод ҳавзасининг юқори ТСХР да
хлоридли турдаги сизот сувлар йўқ, сульфатли тур миқдори камроқ, карбонат
турдаги эса кўп учрайди. Қашқадарё ҳавзасининг репрезентатив участкаси
ҳисобланувчи Шаҳрисабз тумани Амир Темур хўжалигининг сизот сувлари
17
таҳлили маълумотларига (2010) кўра сизот сувларда, шунингдек магний
гидрокарбонати пайдо бўлган, яъни тескари йўналишдаги метаморфизация
кузатилмоқда.
Ҳудуднинг сувхўжалик ва мелиоратив ҳолатини баҳоланиши, табиий
сувларни
қонуниятларини
аниқланганлиги,
арид
ҳудудлар
сув
барқарорлигини яхшилаш учун комплекс инновацион-техник ечимларини
ишлаб чиқиш талаб этади.
Диссертациянинг «
Суғориладиган ерлар ҳолатини яхшилаш бўйи ча
мос модернизацияланган мелиоратив гидрологик усуллар мажмуи
»
деб
номланган туртинчи бобида аэрация қатлами сув-туз режимини яхшилаш ва
тупроқларни муҳофаза қилиш бўйича техник ечимлар ишлаб чиқилди.
Аэрация қатлами ва сизот сувлар учун сув балансининг маълум
тенгламаларидан абстракцияланса, суғориладиган ерлар учун яна бир
фундаментал қонуниятнинг биринчи даражали аҳамиятини таъкидлаш жоиз,
бу: сизот сувлар сатҳ режими ва тупроқда туз алмашинуви жараёнлари
ўртасидаги жуда зич боғланишдир. Бу қонуниятни камдан-кам сувни
минераллашишига қараб сизот сувлар жойланиш “критик чуқурлиги”
тушунчаси орқали ифодалашади. Бироқ мелиорацияда мазкур тушунчадан
фойдаланиш мақсадга мувофиқ эмаслиги тўғрисида фикрлар пайдо бўлди.
Буни И. А. Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси
йиғилишида (16.01.2015) сўзлаган нутқи ҳам тасдиқламоқда. Унда “Сизот
сувлари, энг оғир даражада, яъни, 2 метргача юзада жойлашган ерлар қарийб
500 минг гектарга ёки учдан бирига камайди, кучли ва ўртача шўрланган
ерлар эса 100 минг гектарга ёки 12 фоизга қисқарди” деб таъкидланади
(“Ҳалқ сўзи”, 2015 йил, 17 январ. .2 б.).
“Критик чуқурлик” тўғрисидаги масалани ўрганишга В.В.Егоров, А. Н.
Костяков, А. Г. Владимиров, Д. М. Кац, Ф. М. Рахимбоев, И. К.Киселев, М. А.
Панков, А. Е. Нерозин, Б. Г. Панин, И. В. Сабольч, Т. П. Лаптева, В. А. Ковда,
А. Р. Рамазонов ва В. Н. Насонов, Л. В. Кирейчева, Л. Ф. Пестов, Ж. Аҳмедов,
К. Мирзажонов, С. Азимбоев, С. Исаев ва бошқалар ўз илмий ишларини
бағишлаганлар.
Уни ҳал этишнинг мавжуд йўли – амалдаги омиллар тўғрисидаги фактик
билимлар асосида эталон участкаларни танлаш ва “критик чуқурлик
интервали”ни аниқлаш. Юқоридагиларни эътиборга олиб, жанубий
Ўзбекистоннинг суғориладиган ерларини “критик чуқурлик интервали”
шартларига кўра районлаштириш ўтказилди.
Амалда критик чуқурлик интервали қуйидаги усул билан осон
аниқланиши мумкин. Тадқиқ этилаётган майдоннинг турли нуқталарида
сизот сувлар намуналари, ўрталаштирилган тупроқ намуналари танланади ва
сизот сувлар сатҳ (ССС) чуқурлиги ўлчанади ҳамда сувлар минералланиши
(г/кг) аниқланади. Бунда қуйидаги формуладан фойдаланилади:
М
К
в
кр
(4.1)
С
18
бунда
М
в
– минералланиш;
С
– тупроқларнинг туз таркиби.
Намуналар олинган ерларнинг мелиоратив-гидрологик ҳолати таҳлили
берилган нуқтада К
кр
1,5 қийматларда ССС критик чуқурликка мос
келишини аниқлашга имкон берди. Шундан сўнг жанубий Ўзбекистон
учун критик чуқурликнинг сизот сувлар минераллашишига боғланиш
графиги қурилди. Мазкур график маълумотлари бўйича минтақа учун сизот
сувлар критик чуқурлик интервалларини аниқлаш амалга оширилди.
Суғориладиган ерларнинг иккиламчи шўрланиши ерусти экотизимлари
деградациясининг асосий омили ҳисобланади. Таниш усуллар тупроқ ва
ерларнинг иккиламчи хлоридли ёки хлорид-сульфатли шўрланишига қарши
курашда самаралидир. Бироқ ишлаб чиқилган усуллар тупроқларнинг
иккиламчи содали шўрланиши ва шўртобланиши ҳолатларида самарасиз ёки
кам самаралидир.
Тупроқларнинг содали шўрланиши муаммосига ўтмишда етарлича баҳо
берилмаган, чунки тупроқ шўрланишини баҳолаш учун қўлланиладиган
электр ўтказувчанлик услуби содали шўрланиш кимёвийлиги таъсирига
жавоб бермайди. Қуруқликда бу ҳодисанинг географияси ва геокимёсининг
ўрганилганлиги етарлича эмас (В.А.Ковда, 2008).
Дуёнинг кўплаб суғориладиган районлари учун ювишдан сўнг
ишқорлиликнинг ортиши, шўрхоклик ва нормал карбонатларнинг пайдо
бўлиши аниқланган. Тупроқларнинг шўрхокланиши ҳам чучук сув (тузлар
миқдори <0,5 г/л) билан, ҳам кучсиз минераллашган (0,5…1 г/л) сув билан
суғоришда кузатилади (И.П.Кружилин). Буларнинг барчаси биргаликда
содали шўр тупроқларнинг келиб чиқиши ва мелиорацияси муаммосини
дунёда биринчи ўринлардан бирига қўйди. Бу айниқса арид иқлим
шароитларида кучли намоён бўлиши мумкин (А.К.Ананян).
Содали шўрланиш билан курашиш учун одатда турли кимёвий
мелиорантлар, тупроқни юмшатиш ва бошқа усулларни қўллаш тавсия
этилади. Тупроқ кимёвий мелиорацияси соҳасига тегишли усул таклиф
қилиниб, у тупроқларнинг содага бардошлилигини ошириш ва уларнинг
шўртобланишига қарши курашда қўлланилиши мумкин.
Ишлаб чиқилган содани йўқотиш усули (ЎзР Патенти № IDP 04470)
нафақат қўшимча салбий ҳодисалар келтирмайди, балки бир вақтнинг ўзида
тупроқни содани йўқотувчи мелиорант билан ўғитлайди.
Қўйилган масала кимёвий мелиорант билан ишлов бериш орқали
тупроқни шўрсизлантириш усулида ана шу мелиорант сифатида бирга ёки
алоҳида-алоҳида кальций, магний, темир ва барий нитратларидан
фойдаланиш билан ҳал этилади, мелиорантнинг зарур дозаси эса қуйидаги
боғланишдан аниқланади:
Д
м
= A × K / C
(4.2)
бу ерда
Д
м
–
мелиорантга бўлган эҳтиёж, т/га;
А –
мелиорацияланаётган қатламда сода таркиби т/га;
19
К –
катион турига боғлиқ коэффициент;
С –
бирлик улушларида мелиорант концентрацияси
(
эритма ва
кристалланган сувни ҳисобга олиб).
Таклиф этилган усулдан фойдаланганда қуйидаги турдаги реакциялар
кечади:
Na
2
CO
3
+M×(NO
3
)
2
=М
×
CO
3
+2NaNO
3
,
(4.3)
бу ерда
М
-
Ca, Mg,Fe
ва
Ва
нинг икки валентли катионлари
.
Бунда сода
тўлиқ йўқолади ва азотли ўғит ҳисобланиб, ўсимликлар, жумладан ғўза яхши
ўзлаштирадиган янги натрийли ҳосила (NaNO
3
– чили селитраси) вужудга
келади.
Таклиф этилган усулни амалга ошириш тажриба билан тасдиқланган.
Тажрибада Сурхондарё вилояти Денов тумани “Наврўз” хўжалиги
далаларида танлаб олинган шўрхокланган бўз тупроқдан фойдаланилган.
Таклиф этилаётган усул бир вақтнинг ўзида икки масалани – тупроққа азот
ўғитини киритиш ва буни содани йўқотиш жараёни билан бирга қўшишни
ҳал этади.
Маълумки, аэрация локал зоналари шўрланиши ва сув босиши билан
кечадиган намлик ва минераллашнинг ҳаддан зиёд ошиш жараёни
минераллашган сизот сувлар сатҳининг гидрогеологик дарчалар орқали
кескин кўтарилиши ҳисобига ўтади. Шу каби шароитларда ушбу салбий
ҳодисаларни, масалан, уларни изоляциялаш йўли билан олдини олиш
мумкин.
Тупроқларда фильтрга қарши экран яратишнинг бир неча усуллари
маълум. Кўпинча уларга жинсларнинг ғоваклиги ва ўтказувчанлигини
камайтирувчи кимёвий реагентлар киритилади (Франция патентлари №
2.226.854 ва № 2.230.209; АҚШ патенти № 3.772.893; С.Д.Воронкевич,
Л.А.Евдокимова). Ушбу усулларнинг асосий камчилиги шундаки, улар
олдиндан берилган чуқурликда фильтрга қарши экран яратишга имкон
бермайди.
Бизнинг ечим суғориладиган ерларда тупроқни техник мелиорация
лашдан иборат (ЎзР патенти №1659445). Асосий мақсад - бурғулайдиган
қудуқлар миқдорини қисқартириш ҳисобига кўп меҳнат талаб этилишини
камайтириш билан бир вақтда тупроқ ўтказувчанлигини камайтириш.
Усулнинг моҳияти тупроққа олиго-этоксиоргано (хлор) силоксаннинг ацетон
эритмасини ацетон билан (0,3–1):1 нисбатда ҳайдаш билан бир вақтда сизот
сувлар сатҳини талаб этилган чуқурликкача пасайтиришдан иборат. Реагент
миқдори белгиланган майдон катталиги, берилган экран қуввати ва тупроқ
ғоваклигига қараб аниқланади. Мазкур усул лаборатория ва дала
шароитларида синовдан ўтказилган. Ҳатто ацетон ва органосилаксаннинг
1:0,1 нисбатида ўтказувчанлик 0 ни ташкил қилди. 1:1 нисбатда реагент
миқдори 100 кг ни ташкил этади.
Арид зонада тупроқни сув эрозиясидан муҳофаза қилишга катта
эътибор қаратилади. Суғориладиган деҳқончилик зонасида эгатлар бўйича
20
суғориш усули кенг жорий этилган вақтдан бери ирригация эрозияси кенг
тарқалди. Жадал сув эрозияси Сурхондарё вилоятида – суғориладиган
ерларнинг 57% ида (В.Е.Чуб, 2006)), Қашқадарё вилоятида эса – 32% ида
(159748 га) кузатилмоқда (М. Тошқўзиев ва бош., 2007).
Тупроқ қатламининг ирригация эрозиясига қаршилик кўрсата олишини
ошириш ва устки оқимни тадқиқ этишга Ц.Е.Мирцхулава, В.Н.Щедрин,
М.С.Григоров, М.С.Кузнецов, Е.В.Полуэктов, Ю.П. Поляков ва бошқалар ўз
илмий ишларини бағишлаганлар. Республикада ушбу эрозия туридан 600
минг гектар майдондаги экинлар азият чекмоқда. Б.Ф.Қамбаров
маълумотларига кўра, ирригация эрозияси 400 минг га дан 1,4 млн.га
майдонга тарқалган. Бу жараён айниқса, республика бўйича майдони 291469
га ни ҳосил қилувчи гипсли тупроқларда намоён бўлмоқда (А. Эргашев, Т.
Эргашев). Қашқадарё вилоятида бу (20 минг га дан ортиқ) Нишон, қисман
Қарши, Ғузор ва Косон туманлари ерларидир. Сурхондарё вилоятида (30
минг га дан ортиқ) Олтинсой, Шўрчи, Қумқўрғон ва Бойсун туманлари
ерларидир (В.Л.Савелло ва бош.).
Дала тажрибаларининг (1983-1986; 2000-2001) вазифаси Қашқадарё
ҳавзасидаги Нишон тумани 1-сон, 4а хўжаликлари (минераллар берилмаган
эгри-бугри эгатлар) ва Ғузор тумани “Шўртан” хўжалиги (қавартирилган
каолинит, бентонит ва вермикулит киритилган эгри-бугри эгатлар
)
гипсли
тупроқларида ювилиш жадаллиги ҳажми ва динамикасини аниқлаш,
шунингдек, эрозияга қарши модернизациялашган техник ечимларни ишлаб
чиқаришдан иборат. Умуман берилган участкалар гипслилиги ва ирригация
эрозияси жараёнлари ривожланиш эҳтимоли бўлган рельеф шартларига кўра
бутун минтақа ҳудуди учун тавсифли. Мақбул нишаблик (оғиш) этиб 0,02
танланган. Суғориш умумий қонуниятлар аниқланган 0,1; 0,2; 0,3 л/с сув
сарфларида амалга оширилди.
Маълум усуллар муайян тупроқ ва геоморфолик шароитлар учун тавсия
қилинган. Бизнинг техник усулнинг вазифаси сув ресурсларидан фойдаланиш
самарадорлигини суғориш меъёрлари ва муддатларини
минимумгача
камайтириш йўли билан ошириш, бу ирригация эрозияси ва текисликдаги
гипсли тупроқларда суффозион жараёнларнинг олдини олишга имкон беради.
Қўйилган масала қуйидагича ҳал этилди: экиш билан бирга тупроққа табиий
мелиорантлар (сочилувчи) – монтмориллонит, бентонит,
каолинит,
вермикулит ёки перлит солинади. Уларни солишдан аввал 700- 1000
0
С
ҳароратда тоблаб қавартирилади, кейин 5,0
–
10,0 мм катталикдаги
гранулагача майдаланади. Мазкур минераллар мустақил ёки аралашмада
ишлатилади.
Ишнинг иккинчи босқичида қиялигни ростлаш мақсадида, эгат тубида
эгри-бугрилик утказиш.
Тажриба маълумотларига кўра, бундай тупроқларда оддий суғоришда
ғўзанинг суғориш меъёри 20 минг м
3
/га га етади. Бизнинг таклиф – физик
буғланишни ва инфильтрацион сувлар миқдорини камайтириш ҳисобига
намликни йиғишга, суғориш меъёрини пасайтиришга ва суғориш даврини
21
икки маротаба камайтиради. Тажрибада каолинит, бентонит ва вермикулит
биргаликда 1:1:1 нисбатда эгатнинг 1 м узунасига 1 кг миқдорда ишлатилди.
Перлит ва монтмориллонит таъсири ҳам худди шундай.
Тажриба натижалари янги усулни қўллаш суғориш муддатларини
амалда икки марта камайтиришини, шунингдек, ирригация эрозияси ва
суффозион ўпқонлар ҳосил бўлишини тўлиқ истисно қилишини аниқлашга
имкон берди.
Диссертациянинг «
Арид ҳудудлар сув барқарорлигини ошириш учун
мос модернизациялашган гидроэкологик технологиялари мажмуи ни
назарий-тажриба жиҳатдан асослаш
»
деб номланган бешинчи бобда табиий
сувлардан оқилона фойдаланиш бўйича техник ечимлар натижалари
келтирилган. Ҳозирги вақтда арид минтақаларда табиатдан ва, таъкидлаймиз,
сувдан оқилона фойдаланиш муаммоси бундан бир неча ўн йил аввалга
нисбатан анча мураккаб бўлиб турибди (И.П. Свинцов, 2005).
Сув барқарорлигини оширишдаги захиралардан бири бу зовур (дренаж)
сувларидир. 1970 йилдаёқ Н.Н. Веригин ва Г.К. Асланов сатҳни илдиз яшовчи
қатламнинг қуйи қисмигача кўтариб ва шу йўсинда ерларни ерости
суғоришни (субирригация) амалга ошириш мақсадга мувофиқ, деб
таъкидлаганлар.
Тадқиқотларимиз бунинг учун энг қулай шароитлар жанубий
Ўзбекистоннинг юқори ТСХР ларида мавжуд эканини кўрсатди, бу чучук
сизот сувлар худудларидир. Кўп йиллик маълумотларга (1965
–
2010) кўра,
юқори районларнинг коллектор-зовур тармоғида сувларнинг минералланиши
0,3
–
1,8 г/л чегарасида ўзгаради. Айни вақтнинг ўзида минтақа сизот сувлар
динамикаси таҳлили аэрация зонаси қуриши кузатилаётганини кўрсатди:
ушбу районларнинг сув билан таъминланганлиги сув кам йилларда (1925,
1926, 1927, 1941, 1986, 2000, 2001, 2011, 2015) 52-67% чегарасида тебраниб
турибди.
Сув оқимини ростлаш учун қурилма кўндаланг кесимини ҳисоблаш
формуласи олинди. Мазкур қурилма Қашқадарё ҳавзасининг Оқрабод
коллектори (1990) ва Айрум каналида (2013) жорий қилинган. Кейинги
тадқиқотлар жараёнида у бирмунча модернизацияланди (5.1-расм).
Эркин ҳаракатда сувнинг унча катта бўлмаган сатҳларини (Н),
шунингдек айрим тадқиқотчилар (Р.Вагапов) тажрибасини ҳисобга олиб, биз
зовур оқимини ростлаш учун бир-биридан максимал масофада жойлашган
“каскад” қурилмас мақбуллигини таъкидлаймиз. Ортиқча сувни чиқаришлар
ўртасидаги ҳисоблар
H
L
1
(5.1)
i
формуладан топилади.
Бунда i – эркин ҳаракатдаги сув юзаси ёки ерости канали (дрена)
тубининг нишаблиги; Н
1
– қурилмани ўрнатишда створдаги сув сатҳи.
Субирригация шўрсизланиш ва содали шўрланишнинг олдини олади. Уни
кучсиз минераллашган сизот сувлар шароитида (3г/л дан кам) кузги
22
5.1-расм. Оқимни ростловчи модернизацияланган қурилманинг ҳисоб
шаклий лойиҳаси
1-зовур; 2-сув ташлайдиган иншоот (ёки плита, ёхуд металлдан ясалган остона);
3-тирқиш; 4-тўсиқ; 5-шарнирлар; 6-оқимни сўндирувчи қурилма; Н
гр1
- сизот сувларнинг
зовурда оқимнинг эркин ҳаракатидаги сатҳи; Н
гр2
-сизот сувларнинг қурилма
ўрнатилганидан кейин сатҳи; Н
кр
– сизот сувларнинг критик чуқурлик интервали; Р
гидродинамик босим; H
1
– оқимнинг эркин ҳаракатида зовурдаги сув сатҳи; H
2
– қурилма
ўрнатилгандан кейин зовурдаги сув сатҳи
буғдойни озиқлантириб туриш учун ҳам тавсия этиш мумкин. Шундай
қилиб, ерости сувларини бошқаришни амалга ошириш мумкин. Мелиоратив
тизимлар ишлаши ишончлилигини ошириш муаммосини ҳал этишда асосий
йўналишлардан бири – чиқариб юбориладиган ва коллектор-зовур сувларини
минералсизлантириш. Марказий Осиё минтақасида манбалардан олинадиган
сувнинг 40% га яқини зовур-чиқариб ташланадиган сувларнинг
шаклланишида иштирок этади (А.Каримов ва бош.). жанубий Ўзбекистон
шўр сувларини минералсизлантириш зарурати минтақада чучук (1,0 г/л)
ерости сувлари Фарғона (111,4 м
3
/с), Тошкентолди (90,8 м
3
/с) ва Зарафшон
(46,4 м
3
/с) гидрогеологик районлари билан таққослаганда унчалик кўп
эмаслигидан (Сурхондарё -29,14, Қашқадарё-15,6 м
3
/с) келиб чиқади
(А.А.Абиров ва бош., 2003 й.). В.А.Борисов ва бошқалар таъкидлаганидек
(2002), Ўзбекистонда чучук ичимлик ерости сувлари миқдори 30 йил ичида
(1965
–
1995) 471 дан 294 м
3
/с гача камайган ва минералланиши 5г/л ва ундан
ортиқ бўлган умумий ерости сув ресурсларининг 56% и ўрнига 34%ини
ташкил қилган. Ерости сувлари миқдори ҳатто бирмунча, 844 дан 853 м
3
/с
гача ортган.
Сувларни минералсизлантириш учун газгидрат технологияси танлан ган.
Кам энергия талаб этилиши асосий жараёнлар 0-10
0
С ҳарорат оралиғида
ўтишига асосланади. Ишлаб чиқилган технология (ЎзР патенти № 04339) газ
гидратини ҳосил қилувчи газнинг сув билан боғланиш натижасида олиш,
гидрат кристалларининг ажралиши, уларни ювиш ва парчаланганда чучук сув
ҳосил бўлишини ўз ичига олади, бунда гидрат ҳосил қилувчи газ сифатида
сувда эрийдиган газдан фойдаланилади. Ана шу мақсадлар учун ўз
параметрлари бўйича карбонат ангидрид кўпроқ яроқли: карбонат ангидрид
гидратининг ҳосил бўлиши 1400–2500 кПа босимда, 275–179
0
К ҳарорат
интервалида амалга ошади. Карбонат ангидрид гидратининг формуласи
СО
2
6Н
2
О дан СО
2
17Н
2
О гача ўзгаради (70 МПа гача босимда).
23
Ишлаб чиқилган такомиллаштирилган қурилманинг шаклий лойиҳаси
(5.2-расм) СО
2
гидрати ҳосил бўлиш манбаи сифатида босим остида сиқилган
ёки суюлтирилган карбонат ангидриддан фойдаланиш кўзда тутилиши билан
фарқланади, бу эса конструкцияни жиддий равишда соддалаштиради. Биз
таклиф қилаётган модернизациялашган технологиянинг яна бир хусусияти
унинг универсаллигидир. Шунинг учун кенг спектрдаги кўрсаткичли: рН 3–
12, минералланиши 2-3 дан 200-300 г/л гача бўлган ерости, коллектор-зовур,
кўл ва бошқа оқава сувлар минералсизлантирилиши мумкин. Технология
селектив хусусиятга эга, яъни ифлосланиш тури ҳам ноорганик, ҳам органик
бўлиши мумкин. Минералсизлантиришнинг энг сўнгги маҳсулоти чучук
сувдир. Гидрат технологияси унга қўйиладиган қуйидаги талабларни
кўзлайди: рН 6,8–7,5; қуруқ қолдиқ – 1,0
–
1,5 г/л дан кўп эмас; кимёвий,
бактериал таркиби, муаллақ қаттиқ жисм заррачалари ва физик хоссаларига
кўра сув амалдаги нормативларга мос келиши керак. Маълумки,
минераллашиши 0,7 дан 2,0 г/л гача бўлган сув сифатига кўра суғориш учун
5.2-расм. Сувларни минералсизлантиришнинг такомиллаштирилган
технологик шаклий лойиҳаси
яхши ҳисобланади. Сувларни минералсизлантириш саноат қурилмаларининг
лойиҳавий қуввати 50 дан 500 м
3
/с гача.
Н.Р.Хамраев ва бошқалар таъкидлаганидек (1997), «...сувни тежаш
усулларини ишлаб чиқишда олимлар олдида кенг ҳаракатлар майдони
очилмоқда. Улардан бири – буғланишга қарши курашиш
»
. Ҳақиқатан,
С.Ш.Мирзаев ва Х.И.Валиев таъкидлаганларидек (2000), Ўзбекистон
суғориладиган ерларининг катта майдонлари учун унумсиз буғланишни
қисқартириш муаммоси муҳимдир. Гидрологик кузатувлар маълумотлари,
рўй бераётган иқлим исиши ҳудуд сув баланси компонентларининг ўзгариши
кўринишида намоён бўлаётганини кўрсатди: тўшама қатлам устидан
буғланиш кўпаймоқда (В.Е.Чуб, 2007). Таъкидлаш лоъзимки, тупроқларнинг
ғоваклиги ва сувни ушлаш хусусияти бугунги кун масаласига айланди.
Айрим олимлар тупроқларнинг унумдорлиги ва намликни сақлаб туриш
хусусиятини
ошириш
мақсадида
полимер
гидрогелларни
таклиф
қилмоқдалар (А.Т.Салоҳиддинов, 2004).
24
Табиий минераллардан фойдаланиш тажрибаси жанубий Ўзбекистонда
ҳали етарлича ўрганилмаган ва тарқалмаган. Бироқ уни қишлоқ хўжалигига
жорий этиш истиқболлидир. Иқтисодий, энергетик ва экологик томонлар бу
тажрибанинг муҳим таркибий қисмидир.
Тупроқларни мелиорациялаш усули ишлаб чиқилди (ЎзР патенти №
4539), у тупроққа табиий мелиорант, масалан, вермикулит, дастлаб унинг
шимувчи комплексини кальций билан тўйинтириб тупроқ билан механик
аралаштиришдан иборат. Солишдан аввал вермикулит 700-1000
0
С ҳароратда
тоблаб қавартирилади, кейин 5,0
–
10,0 мм катталикдаги гранулагача
майдаланади. Ундан ташқари табиий мелиорант сифатида 900-1100
0
С
ҳароратда тоблаб қавартирилган перлит ҳам мустақил ёки вермикулит билан
бирга солинади. Маҳаллий имкониятларни ҳисобга олиб, шунингдек,
каолинит ва бетонитдан ҳам фойдаланиш мумкин. Тупроқ қатламига қаварган
вермикулит ва перлит қўшимчаларининг физикавий - иссиқлик самараси
тажрибаларда ўрганилган.
Тадқиқотлар қаварган мелиорантларни қўшиш тупроқнинг иссиқлик
ўтказувчанлигини деярли икки мартага камайтиришини кўрсатди (мелиорант
қатлам қуввати каттароқ бўлса, иссиқлик физика самараси яққолроқ намоён
бўлади). Бунда гранулалар катталиги 0,1-5,0 мм бўлган фракциялар
самаралироқ ҳисобланади. Бундан ташқари қаварган мелиорантлар карбонат
тузларнинг тўлиқ йўқолишига ва тупроқнинг сода барқарорлигини оширишга
хизмат қилади. Бунга қаварган вермикулит ва перлит шишмаганга нисбатан
каттароқ алмашув ҳажмига эга экани ҳисобига эришилади.
Қашқадарёнинг Ғузор тумани “Шўртан” хўжалигида мелиорантларни
(ҳатто каолин ва перлит) қўллаш тажрибаси донли экинларнинг ўсишида
жиддий самара берди. Бунда оддий қаторлардаги ўсимликлар баландлиги
тажриба участкаларидагига нисбатан анча (20–30 см га) паст. Табиийки, бу
бошоқлилар ҳосилдорлигининг 25–30%га ортишига сабаб бўлган вегетация
даврининг 10-15 кунга узайиши ҳисобига юз берди.
Биз улардан, шунингдек, боғ ва узумзорларни томчилаб суғоришда
фойдаланишни таклиф қиламиз. Бир йиллик ўсимликлар учун мақбул доза –
50-100 м
3
/га, кўп йилликлар учун – икки марта кўп, улар тахминан 10 йилда 1
марта қўлланилади. Биринчидан, улар физик буғланишни камайтиради,
иккинчидан, намни абсорбциялайди ва аэрация қатламида тупроқларининг
фильтрлаш хоссаларини камайтиради. Маълумки, қўлланмалардаги бош
тахмин суғориш учун ишлатиладиган сувнинг 15% дан кам бўлмаган қисми
илдиз қатламидан пастга сингиши далилга асосланган (К.К.Танджи,
Ф.Караджи). Шунинг учун мелиорантларни юзада фойдаланиш билан бирга
тушган намни ва субирригация ҳисобига кўтарилаётган сизот сувларни
аккумуляциялаш ҳамда ўсимликлар илдизларига эриган элементлар билан
аста-секин қайтариш мақсадида маълум чуқурликда (50 см гача)
жойлаштириш лозим.
Диссертациянинг
“Сувга барқарор гидроэкологик ва мелиоратив
гидрологик ечимларнинг иқтисодий самараси