JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
98
`
О‘SMIR YOSHDAGI QIZLARDA TOLERANTLIK TAFAKKURINI
SHAKLLANTIRISHDA MAKTAB, OILA VA MAHALLA
INSTITUTLARINING HAMKORLIGI
Aripova Gulnora Shuhratullayevna
TKTI, “О‘zbek tili va professional ta’lim” kafedrasi mudiri, p.f.n., dots
.
Annotatsiya.
Ushbu maqolada о‘smir qizlarda tolerantlik tafakkurini shakllantirish davlatni
mustahkamlash, uning havfsizligini muhofaza qilish, qizlarni turli mafkuraviy yot g‘oyalardan asrash,
ularni bag‘rikenglik asoslarida hayotga tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etishi maqolada ilgari
suriladi. Shuningdek, tolerantlik tafakkurini shakllantirish orqali oila, maktab, nodavlat tashkilotlari
hamkorligi asosida pedagogik jaryonni tashkil etish maqsadga muvofiqligi keltirilgan
.
Kalit sо‘zlar:
О‘smir qizlar, tolerantlik, oila, tafakkur, pedagog, tarbiya, maktab, mahalla, din,
islom.
СОТРУДНИЧЕСТВО ШКОЛЫ, СЕМЬИ И СОЦИАЛЬНЫХ ИНСТИТУТОВ
В ФОРМИРОВАНИИ МЫШЛЕНИЯ О ТОЛЕРАНТНОСТИ У ДЕВОЧЕК-
ПОДРОСТКОВ
Аннотация.
В данной стате утверждается, что формирование мировоззрения толерантности
у девушек имеет важное значение в укреплении государства, зашите его безопасности,
ограждении девушек от различних чуждих идей, подготовке их к жизни, основанной на
толерантности. Также представлена возможность организации педагогического просесса на
основе сотрудничества семьи, школи и обшественних организасий путем формирования
мировосприятия толерантности
.
Ключевие слова:
девочки-подростки, толерантност, семя, мишление, педагог, воспитание,
школа, соседство, религия, ислам
.
KIRISH.
О‘smir yoshdagi qizlarda tolerantlik tafakkurini shakllantirishda ta’lim jarayonining barcha
ishtirokchilari, ya’ni oila, maktab, nodavlat tashkilotlari hamkorligining ta’minlanishi juda katta
ahamiyat kasb etadi. Chunki xuddi mana shunday tartibda ta’lim jarayoni tashkil qilinganda qizlarda
bilim olish uchun ham, bilimlarni sinab, tajribadan о‘tkazish uchun ham, bilimlarni о‘zgalarga kо‘rsatish
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
99
`
uchun ham, bilimlarni hayotiy norma va axloqiy misollar bilan tasdiqlab olish uchun zarur pedagogik
poligon yaratilgan bо‘ladi. Mazkur hamkorlik pedagogik jarayonning uzviyligi, bir biriga aloqadorligi,
bir birini tо‘ldirishi uchun juda katta imkon yaratadi. Qizlar oilada olgan bilimlarini, maktabda olgan
bilimlar bilan tо‘ldirib boradi. Sо‘ngra nodavlat tizimlaridagi tashkil qilingan turli tadbirlar orqali, ularni
tasdiqlaydi, hayotiy misollar bilan insonlar taqdirida о‘z bilimlarining nechog‘li zarur ekanligiga iqror
bо‘ladi. О‘zbek xalqi milliy qadriyatlari tizimida mahalla о‘ziga xos о‘rin tutadi. О‘zbek xalqi “Mahalla
– ham onang, ham otang” deb bejiz aytmagan. Mahalla tizimi kо‘pchilik hollarda oilalarni inqirozlardan
asrab qoluvchi vosita hisoblanadi.
Oilada о‘smir yoshdagi qizlar tolerantligini shakllantirishda ta’lim va tarbiya jarayonining
uzluksizligi, davomiyligi, maqsadli tashkil qilinishi, kompleksliligi, oilaviy ta’limning maktab ta’limi
jarayoniga integrasiya qilinganligi, oila ichida va oiladan tashqarida tolerantlik muhitining mavjudligi
kabi omillarga aloqador tarzda rivojlantiriladi. Bu jarayonda tolerantlik fazilatlarini shakllantirish oila
tizimi va maktab ta’limi tizimiga mutanosib tarzda, ta’lim jarayoni xususiyatlari va metodlarini nazarga
olgan holda, ularning bir-birinining mazmunini tо‘ldirishini hisobga olgan holda tashkillantirilishi juda
katta ahamiyat kasb etadi. Mahalla orqali esa qizlar turli inqirozli vaziyatlar yechimini kо‘radi,
mahalladagi tadbirlar orqali qizlarning ilmiy bilimlari rang-barang hayotiy voqealar bilan boyitiladi. Shu
nuqtai nazardan olib qaraganda, oila, maktab va mahalla tizimlari о‘rtasida tolerantlik mazmunining turli
qirralarini shakllantirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Buni quyidagi jadval orqali ham kо‘rsa bо‘ladi
(jadval 1):
1-jadval
Оila, maktab va mahalla tizimlarida tolerantlikni shakllantirishning qiyosiy
xarakteristikasi
№
Ta’lim va
tarbiya instituti
Tolerantlik xususiyatlari
Shaxsni
shakllantirishdagi roli
1
OILA
Mehr
va
muruvvat,
adolat,
kechirimli bо‘lish, zо‘ravonlikdan qochish,
samimiylik, ishonch, kattaga hurmat,
kichikka izzat, qayg‘urish, yordamga
tayyorlik,
mehnatdan
qochmaslik,
qariyalarga yordam berish, rahmdillik,
kо‘ngli ochiqlik, anglash va tushunishga
harakat
qilish
qо‘nikmalari,
boshqa
qizlarni ochiq va
samimiy
muloqot
olib
borishini ta’minlaydi, uning
muomala
qilish
kо‘nik-
malari bilan qurol-lantiradi,
bolaning boshqalar dardi va
yordamga muhtojligini xis
qilishga
о‘rgatadi,
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
100
`
odamning qarashi va nuqtai nazarini
eshitish va anglash, uni qabul qilishga
urinish, konflikt vaziyatlarni tahlil qila
bilish va ulardan chiqib ketish usullarini
bilish, boshqa millat, elat va xalqlar
madaniyati, urf-odati, kundalik turmushiga
qiziqishni kuchay-tirish, ular haqida ma’lu-
motlarni yig‘ish, faol shaxsiy nuqtai
nazarini
shakllantirish,
konfliktlar
yechimiga о‘rganish
mujtojlarga
nisbatan
rahmdil
munosabatni
shakllantiradi, qizlarni kek
saqlash,
о‘zini
katta
tutishdan
saqlaydi,
boshqalar urf va odatlarini
hur-matlashga
о‘rgatadi,
о‘zini teng tutishiga kо‘mak
beradi,
qizlarni
ziddiyatlardan asraydi
2
MAKTAB
Fobiya,
ksenofobiya,
ekstremizm,
radikalizm,
madaniy
dialog,
polimadaniyat, monomadaniyat, olam
va dunyoning madaniy boyliklari,
insoniyat
tarixidagi
sivilizasiyalar,
diniy e’tiqod rang-barangligi, milliy
rang-baranglik, olamning tabiiy va
ijtimoiy rang-barangligi, millatlar va
madaniyatlar rang-barangligini qabul
qilish,
turli
xildagi
odamlar
va
madaniyatlar
ichida
yashashni
о‘rganish,
о‘zining
huquq
va
majburiyatlariga qо‘shimcha ravishda
boshqalarning
ham
huquq
va
majburiyatlari borligini anglash, о‘zga
millat vakili bilan muloqot qila olish
qobiliyatini
shakllantirish,
bolani
murakkab tuzilishli dunyoda faol
yashashga amaliy jihatdan о‘rgatish.
Qizlarda
ijtimoiy
faollikni
kuchaytiradi,
ijtimoiy hodisalarga tо‘g‘ri
baho berishni ta’minlaydi,
madaniy va tabiiy rang-
baranglikni
ilmiylik,
tarixiylik va emosional xis
qilishga о‘rgatadi, boshqa
millatlar
bilan
muloqot
tо‘g‘ri qilishini ta’minlaydi,
bolani
ij-timoiy
muhitga
kо‘nikishi va yashashini
ta’minlaydi.
3
MAHALLA
Diniy aqidaparastlik, diniy riyokorlik,
islom ekstremizmi, turli yot guruhlar,
turli g‘oyaviy va mafkuraviy tahdidlar,
mahalla orqali qizlarni ijtimoiylikka о
Qizlarda
ijtimoiy
faollikni mustah-kamlaydi,
uni jamoa fikri bilan uyg‘un-
lashishini kuchaytiradi.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
101
`
Demak, oiladagi tolerantlik xususiyatlarining shakllantirilishi uning umumiy ilmiy mazmunining
oila ta’limi, maktab ta’limi va mahalla ta’limi jarayonlari uchun mutanosib va maqsadli tarzda bо‘linishi
hisobiga differensiasiya qilinadi.
О‘smir yoshdagi qizlar tolerantligini shakllantirishda oila, maktab va mahallada о‘ziga xos milliy
qadriyatlari asosida hamda maxsus dasturlar asosida tashkillashtirilishi juda katta pedagogik samaralar
asosi bо‘lib xizmat qilishi mumkin. Shu bois, tadqiqotda о‘smir yoshdagi qizlarning oila, maktab va
mahalla hamkorligidagi milliy va umumbashariy omillarini nazarda tutgan holdagi tarbiyaviy modeli
taklif qilindi. Mazkur model о‘smir yoshdagi qizlar tolerantligini shakllantirishda pedagogik
maqsadning yoshlarga qaratilgan davlat siyosati va yoshlarni oilaga tayyorlash maqsadlari bilan uzviy
bog‘lashga imkon yaratdi.
О‘smir yoshdagi qizlar tolerantligini shakllantirishda oila, maktab va mahalla hamkorligi
yoshlarda quyidagi sifatlarni tarbiyalashga qaratildi: oilaga muqaddas va mas’uliyatli munosabat, oilani
e’zozlash, ma’naviy barkamollik, tolerantlik asosidagi axloq normalari, oilada о‘zaro munosabatlar va
muloqot madaniyati, tashabbuskorlik, faollik, ijodkorlik, tibbiy va ma’naviy sog‘lomlik, jismoniy va
ruhiy barkamollik, yetakchilik va tadbirkorlik, о‘zaro muhabbat, adolat, insonparvarlik, insoniylik,
tо‘g‘rilik, kamtarlik, samimiylik, ota-onaga hurmat, mehr-muruvvat, sahovat, bag‘rikenglik, sadoqat,
vafodorlik, gunoh ishlardan qochish, sabr-toqat, о‘z va’dasi ustidan chiqish, ilmli bо‘lish, iffat,
rostgо‘ylik, pokizalik, halollik, himmat va bardoshlilik, xushxulqlilik, shukr, hayo, tejamkorlik,
halimlik, viqor, rahm-shavqat va shukronalik.
О‘smir yoshdagi qizlar tolerantligini shakllantirishda quyidagi tarbiyaviy vositalardan foydalanish
maqsadga muvofiq ekanligi aniqlandi:
a) oiladagi tolerantlik shaxsiy tolerantlik va jamiyatdagi tolerantlik jarayonlariga qanday ta’sir
kо‘rsatishini keng va amaliy misollar bilan tushuntirish;
b) atoqli kishilar, allomalar, badiiy asarlar va kino filmlar qahramonlari hayotidan olingan dalillar
orqali tolerantlik g‘oyalarini targ‘ib qilish;
v) xalq og‘zaki ijodi namunalari, milliy qadriyatlar tizimi va islom dini, boshqa dinlar tarixida
tolerantlik bо‘yicha bildirilgan fikrlarni tushuntirish va targ‘ib qilish;
g) oilaviy udumlar va an’analar tizimida tolerantlik g‘oyalarini qizlar tafakkuriga singdirish,
ularning tolerantligini kuchaytirish va takomillashtirish;
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
102
`
d) ota-onalarning tolerantlik borasidagi bilim va malakalarini kuchaytirish, ular uchun mahallada
maxsus seminar-treninglar tashkil qilish.
Mahalla tizimi orqali oila va qizlar tolerantligini shakllantirishda maxsus dasturlar va ish rejasi
orqali faoliyat yurgizish, faoliyat doirasiga seminarlar, treninglar, davra suhbatlari, о‘zaro muloqotlar,
mutaxassislar bilan maxsus uchrashuvlar, ibratli oilalar targ‘iboti, kо‘rik tanlovlar о‘tkazish, anketa-
sо‘rovnomalar asosida aholi qatlamlari ichidagi ijtimoiy muammolarni aniqlash kabi shakllar samarali
natijalarni beradi. Mahalla bunday tadbirlarni о‘tkazishda jamoa orasidagi qiziqishni va ixtiyoriy
tarzdagi manfaatdorlikni hisobga olishi zarur bо‘ladi. Mana shunday tarzda oila, maktab va mahalla
hamkorligi о‘rnatilganda pedagogik ish faoliyatining samaradorligi oshiriladi. Shu bois, maktab va
mahalla tizimi orqali oiladagi о‘smir yoshdagi qizlar tolerantligini shakllantirish faoliyatini quyidagi
individual va ommaviy tadbirlar orqali olib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi:
- ommaviy tadbirlar;
- guruhlar bilan ishlash; - yakka tartibda ishlash; - oilalar bilan maxsus ishlash.
О‘smir yoshdagi qizlar tolerantligini shakllantirishda diniy omil, din va davlat munosabatlarini tо‘g‘ri
va mutanosib anglatishni nazarda tutadi, shuningdek, sof diniy aqidalar tarkibidagi insonparvarlik
omillarini о‘z mazmuniga qamrab oladi. Diniy aqidaparastlikning qoralanishi va inkor etilishi yuqorida
kо‘rsatilgan ikki jihat: din va davlat munosabatlari va sof diniy aqidalar nuqtai nazaridan ham
zamonaviy talabga javob berishini yoshlarga kengroq tushuntirilishini talab etadi. Ana shu ikki jihatni
aloqadorlikda va bir-birini tо‘ldirish asosida yoshlar ongiga singdirish yoshlar tafakkurini dunyoviylik
va tolerantlik asosiga qurish imkoniyatini yaratadi.
Diniy marosim va urf-odatlar mazmunini tо‘g‘ri anglash, ularning qaysi birlari odat, qaysilari farz
ekanligini bilish, amri ma’ruf, mavlud, aqiqalar, motam marosimlari bilan bog‘liq an’analarni
о‘tkazishga qо‘yiladigan sog‘lom islom talablarni qabul qilish, umuman islom diniga bо‘lgan
munosabatni dunyoviylik asosida talqin qilish kabi masalalar ham oiladan tashqarida maktab tizimi va
mahalla tizimi orqali о‘smir yoshdagi qizlar ongida shakllantirilishi lozim.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
103
`
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI / REFERENCES
1.
Иномова М.О. Оилада болаларнинг маънавий-ахлоqий тарбияси. –Т.: ТДПУ, 1999;
2.
Мусурмонова О. Оила маънавияти – миллий g‘урур. –Т.: Ўqитувчи, 2000;
3.
Оконешникова Н. Л. Формирование толерантности в семье. Диссертаsия ... кандидата
психологических наук : 19.00.05 - Санкт-Петербург, 2006. – 23 б.
4.
Qодирова З. Глобализаsия – модернизаsия – толерантност //«Глобаллашув жараёнида
жамиятни демократлаштиришнинг сиёсий, фалсафий-hуqуqий масалалари» Республика илмий-
назарий анжуман тезислари. Тошкент, 24 ноябрь, 2006 йил. – Б. 12-15.
5.
Хажиева М. Ўзбекистонда толерантлик жараёни. -Тошкент: Абу матбуот консалт: 2008. -128
Mendus S. Toleration // Encyclopedia of Ethics. New-York – London, 199
