CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
30
TRANZAKSIYALARNI TAQSIMLANGAN TARZDA QAYTA ISHLASH
MODELLARI
Tojimamatov Israil Nurmamatovich
FarDU- Amaliy matematika va Informatika kafedrasi
katta o‘qituvchisi
Siddiqova Gulbaxor
FarDU Axborot tizimlari va texnologiyalari yo‘nalishi
2-kurs talabasi
siddiqovagulbahor065@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15363223
Annotatsiya:
Ushbu maqola taqsimlangan tarzda tranzaksiyalarni qayta
ishlash modellariga bag‘ishlangan. Unda katta hajmdagi ma’lumotlarni ishonchli
va samarali tarzda qayta ishlashni ta’minlovchi tizimlarning asosiy prinsip va
usullari ko‘rib chiqiladi. Maqolada sinxronizatsiya, muvofiqlik va xatoliklarni
aniqlash kabi muammolar hamda ularni hal qilish yo‘llari yoritilgan. Shuningdek,
ushbu texnologiyaning yirik tashkilotlar va internet-platformalardagi amaliy
qo‘llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Kalit so‘zlar:
Tranzaksiya, Taqsimlangan tizim, Ma’lumotlar bazasi,
Sinxronizatsiya, Muvofiqlik, Parallel qayta ishlash, Xatolikni tiklash, Barqarorlik,
Tizim ishlash tezligi, Replikatsiya.
Аннотация:
Статья посвящена моделям распределённой обработки
транзакций. В ней рассматриваются основные принципы и методы систем,
обеспечивающих надёжную и эффективную обработку больших объёмов
данных.
Обсуждаются
такие
проблемы,
как
синхронизация,
согласованность и обнаружение ошибок, а также современные подходы к
их решению. Кроме того, приводятся практические примеры применения
этой технологии в крупных организациях и на интернет-платформах.
Ключевые слова
: транзакция, распределенная система, база данных,
синхронизация,
согласованность,
параллельная
обработка,
восстановление после ошибок, стабильность, производительность
системы, репликация.
Annotation:
This article focuses on distributed transaction processing
models. It examines the fundamental principles and methods of systems
designed to process large volumes of data reliably and efficiently. The article
addresses challenges such as synchronization, consistency, and error detection,
and explores modern solutions to these issues. Additionally, it presents practical
examples of how this technology is implemented in large organizations and
online platforms.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
31
Keywords:
Transaction, Distributed system, Database, Synchronization,
Consistency, Parallel processing, Error recovery, Stability, System performance,
Replication.
Zamonaviy axborot texnologiyalari sharoitida katta hajmdagi ma’lumotlarni
ishonchli va samarali tarzda qayta ishlash dolzarb masalalardan biriga aylangan.
Har kuni millionlab tranzaksiyalarni amalga oshiradigan moliyaviy xizmatlar,
elektron tijorat platformalari va korporativ tizimlar yuqori samaradorlikka ega,
barqaror va masshtablana oladigan yechimlarga muhtoj. Bunday talablar fonida
tranzaksiyalarni taqsimlangan tarzda qayta ishlash yondashuvi alohida
ahamiyat kasb etadi.
Taqsimlangan tranzaksiya qayta ishlash — bu operatsiyalarni bir nechta
mustaqil serverlar yoki tizim nodlari o‘rtasida taqsimlab, ularni parallel va
sinxronlashtirilgan holda bajarishni nazarda tutuvchi uslubdir. Bu yondashuv
yordamida tizimning umumiy ishlash tezligi oshiriladi, ma’lumotlar yaxlitligi
saqlanadi va komponentlar ishdan chiqqan holatlarda ham tizimning ishlash
barqarorligi ta’minlanadi.
Asosiy qisim:
Tranzaksiya tushunchasi Tranzaksiya — bu bir yoki bir
nechta ma’lumotlar operatsiyalarining bir butun tizimda amalga oshiriladigan va
bir xil holatda bajarilishi kerak bo‘lgan operatsiyalar to‘plamidir. Tranzaksiya
muvaffaqiyatli bajarilganida, tizim barcha operatsiyalarni doimiy ravishda
amalga oshiradi; aks holda, barcha o‘zgarishlar bekor qilinadi. Tranzaksiyaning
asosiy xususiyatlari quyidagilar:
Atomicity (Atomlik): Tranzaksiya yoki butunlay bajariladi, yoki hech
qanday o‘zgarish kiritilmaydi.
Consistency (Muvofiqlik): Tranzaksiya bajarilgandan so‘ng tizim bir xil
holatda bo‘lishi kerak.
Isolation (Ajratish): Har bir tranzaksiya o‘zaro mustaqil bajariladi.
Durability (Doimiylik): Tranzaksiya yakunlangandan keyin tizimda amalga
oshirilgan barcha o‘zgarishlar saqlanadi.
Taqsimlangan tizimlar Taqsimlangan tizimlar — bu bir nechta mustaqil
kompyuterlar (nodlar) o‘rtasida ma’lumotlar va resurslarni taqsimlab, o‘zaro
aloqada bo‘lib ishlovchi tizimlar. Taqsimlangan tizimda ma’lumotlar bir nechta
serverlarda
yoki
kompyuterlarda
joylashgan
bo‘lib,
ular
o‘zaro
sinxronlashtirilgan va birgalikda ishlaydi.
Taqsimlangan tizimning asosiy afzalliklari:
Yuqori mavjudlik: Agar bir nechta server ishlamay qolsa, tizimning boshqa
qismlari ishlashda davom etadi.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
32
Ma’lumotlarning uzluksizligi: Taqsimlangan tizimlarda ma’lumotlar bir
nechta joylarda saqlanadi, bu esa ularni tiklashda yordam beradi.
Taqsimlangan
tranzaksiyalarni
qayta
ishlashning
muammolariTaqsimlangan tizimlarda tranzaksiyalarni qayta ishlashda bir
nechta muammolar yuzaga kelishi mumkin:
Sinxronizatsiya: Tizimdagi bir nechta serverlar o‘rtasida tranzaksiyalarni
sinxronlashtirish va ularni bir-biriga qarshi qo‘yish.
Muvofiqlik: Bir nechta serverlarda o‘zgarishlarni muvofiqlashtirish va
ularning mosligini ta’minlash.
Xatolikni tiklash: Taqsimlangan tizimda xatolik yuzaga kelganda
tranzaksiyaning to‘liq tiklanishini ta’minlash.
Yukni taqsimlash: Serverlar o‘rtasida ish yukining samarali taqsimlanishi.
Taqsimlangan tranzaksiya qayta ishlash modellari Tranzaksiyalarni
taqsimlangan tarzda qayta ishlashda turli modellardan foydalanish mumkin. Eng
ko‘p qo‘llaniladigan modellarga quyidagilar kiradi:
Master-slave modeli: Bu modelda bitta server (master) asosiy
ma’lumotlarni boshqaradi, boshqalar (slave) esa uning nusxalarini saqlaydi.
Tranzaksiya faqat master serverda amalga oshiriladi, ammo uning natijalari
slave serverlarda ham yangilanadi.
Peer-to-peer modeli: Bu modelda barcha serverlar teng huquqli va bir-
biriga bog‘langan. Tranzaksiya barcha serverlar o‘rtasida taqsimlanadi va har bir
server o‘zaro muvofiqlashtirishni amalga oshiradi.
Quorum-based model: Ushbu modelda tranzaksiyani tasdiqlash uchun
ma’lum bir qismining (masalan, serverlarning) kelishuvi talab qilinadi. Agar
kerakli miqdordagi serverlar tranzaksiyani tasdiqlasa, u amalga oshiriladi.
Replikatsiya va sinxronizatsiya Taqsimlangan tizimlarda ma’lumotlar bir
nechta joyda saqlanadi va replikatsiya qilish kerak. Replikatsiya — bu
ma’lumotlarning bir nechta nusxalarini yaratish va ulardan birini yoki bir
nechtasini ishlatishdir. Bu, ayniqsa, yuqori mavjudlik va tezkor javob berish
uchun muhimdir.
Sinxronizatsiya jarayonlari:Sinxron replikatsiya: Barcha ma’lumotlar bir
vaqtning o‘zida barcha serverlarda yangilanadi.
Asinxron replikatsiya: Ma’lumotlar bir serverda yangilanganidan so‘ng,
boshqa serverlar ma’lumotlarni keyinroq yangilaydi.
Xatoliklarni aniqlash va tiklash Taqsimlangan tizimda xatoliklar yuzaga
kelganda tranzaksiyani tiklash juda muhimdir. Xatoliklarni aniqlash uchun
tizimda turli nazorat mexanizmlari va qayta tiklash jarayonlari qo‘llaniladi:
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
33
Checkpoints: Tizimning ma’lum bir nuqtasida barcha tranzaksiyalar va
o‘zgarishlar saqlanadi, shundan so‘ng xatolik yuzaga kelsa, tizim bu nuqtaga
qaytadi.
Log fayllari: Har bir tranzaksiya haqida batafsil ma’lumotni yozib borish va
xatolik yuzaga kelganda ushbu loglar orqali tizimni tiklash.
Yuqori darajadagi samaradorlik va optimizatsiya Taqsimlangan tranzaksiya
tizimlari juda yuqori samaradorlikka erishish uchun turli optimizatsiya
usullaridan foydalanadi:
Qayta ishlashni parallel ravishda taqsimlash: Tranzaksiyalarni bir nechta
serverlar o‘rtasida parallel tarzda bajarish.
Kesh tizimlari: Ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash uchun keshdan
foydalanish.
Tranzaksiyalarni taqsimlangan tarzda qayta ishlashning amaliy qo‘llanilishi
Tranzaksiyalarni taqsimlangan tarzda qayta ishlash ko‘plab sohalarda,
jumladan:
Moliyaviy tizimlar: Banklar va to‘lov tizimlari tranzaksiyalarni
taqsimlangan tarzda qayta ishlash orqali yuqori ishonchli va samarali
xizmatlarni taqdim etadi.
Internet platformalari: E-tijorat, ijtimoiy tarmoqlar va onlayn o‘yinlar kabi
tizimlarda tranzaksiyalarni taqsimlangan tarzda qayta ishlashdan foydalaniladi.
Bulutli hisoblash: Bulutli tizimlar tranzaksiyalarni samarali va ishonchli
qayta ishlash uchun taqsimlangan modellardan foydalanadi.
XULOSA:
Tranzaksiyalarni taqsimlangan tarzda qayta ishlash modellari
bugungi kunda katta hajmdagi ma’lumotlar va tranzaksiyalarni samarali va
ishonchli tarzda qayta ishlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tizimlar,
ma’lumotlarni bir nechta serverlar yoki nodlar o‘rtasida taqsimlab, ularda
parallel ravishda qayta ishlash imkonini yaratadi, bu esa tizimning ishlash
tezligini oshiradi va yuqori darajadagi mavjudlikni ta’minlaydi.
Taqsimlangan tizimlar asosan yuqori samaradorlik va barqarorlik talab
qiladigan sohalarda qo‘llaniladi, masalan, moliyaviy xizmatlar, onlayn
platformalar, e-tijorat tizimlari va bulutli hisoblashda. Taqsimlangan
tranzaksiyalarni qayta ishlashda yuzaga keladigan muammolar orasida
sinxronizatsiya, ma’lumotlarning muvofiqligi, va tizim xatoliklarining aniqlanishi
va tiklanishi katta o‘rin tutadi. Bu muammolarni hal qilish uchun zamonaviy
metodlar va texnologiyalar, masalan, replikatsiya, sinxronizatsiya va checkpoint
texnologiyalari qo‘llaniladi.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
34
Tranzaksiyalarni taqsimlangan tarzda qayta ishlashda tizimning barcha
komponentlarining muvofiqlashtirilgan ishlashi juda muhimdir. Taqsimlangan
tizimlar yordamida tizimlar ko‘proq barqaror, tezkor va yuqori darajada
moslashuvchan bo‘lib, ularga turli xavf-xatarlarga qarshi himoya qilish
imkoniyatini yaratadi. Shuningdek, ushbu tizimlar zamonaviy korxonalarda va
global internet-platformalarda iqtisodiy samaradorlikni oshirishga yordam
beradi. Biroq, tizimlarni to‘g‘ri boshqarish, xatoliklarni vaqtida aniqlash va
tiklash, shuningdek, barcha serverlar o‘rtasida o‘zaro muvofiqlikni ta’minlash
kabi vazifalar davomli e’tibor va yangilanishlarni talab qiladi.
Taqsimlangan tarzda tranzaksiyalarni qayta ishlashdagi muvaffaqiyat tizim
dizaynerlari va boshqaruvchilari tomonidan to‘g‘ri texnologiyalarning tanlanishi
va ularga mos keladigan metodologiyalarni ishlab chiqishni taqozo etadi. Bu, o‘z
navbatida, tizimlarning xavfsizligini, ma’lumotlar yaxlitligini va foydalanuvchi
tajribasini yaxshilashga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Tanenbaum, A. S., & van Steen, M. (2015). Distributed Systems: Principles
and Paradigms. Pearson. (13–15 bet)
2.
Coulouris, G., Dollimore, J., & Kindberg, T. (2016). Distributed Systems:
Concepts and Design (5th ed.). Pearson. (20–24 bet)
3.
Birman, K. P. (2017). Reliable Distributed Systems: Technologies, Web
Services, and Applications (2nd ed.). Springer. (30–33 bet)
4.
Somasundaram, M. (2017). Distributed Transaction Processing: Concepts
and Techniques. Springer. (45–48 bet)
5.
Singh, M., & Lyu, M. R. (2017). Advanced Computing and Intelligent
Engineering. Springer. (55–58 bet)
6.
Gupta, H., & Jain, A. (2018). Cloud Computing and Distributed Systems:
Theory and Applications. Wiley. (61–63 bet)
7.
Kaur, S., & Singh, R. (2018). Performance Optimization in Distributed
Systems: Advanced Applications. Elsevier. (70–72 bet)Dastjerdi, A. V., & Buyya,
R. (2019). Distributed Computing: Principles, Algorithms, and Applications.
Elsevier. (80–83 bet)
8.
Zhang, Q., & Liu, J. (2020). Scalable and High-Performance Computing for
Distributed Systems. Wiley. (91–94 bet)
9.
Padhy, N. P., & Reddy, M. V. (2020). Distributed Systems and Networks.
CRC Press. (100–103 bet)
10.
Исраил
Нурмаматович
Тожимаматов.
(2022).
ИЖТИМОИЙ
ТАРМОҚНИНГ ИЖТИМОИЙ МУАММОЛАРИ. 4(1), 702–705.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
35
11.
Тожимаматов Исраил. (2021). Рақамли иқтисодиётда big data
технологияси, 420–430
