Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
―Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари‖
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
219
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
ABU ALI IBN SINONING SOGʻLOM VA BARKAMOL SHAXSNI
SHAKLLANTIRISHGA OID QARASHLARI
G. K. Alimova
TDPU ―Amaliy psixologiya‖ kafedrasi dotsenti
АННОТАЦИЯ
Пока человек способен различать эмоциональные и духовные
потребности,
эта
способность
постепенно
станет
характеристикой
человеческого поведения. В работах Ибн Сины утверждается, что внешняя
среда вокруг людей играет особую роль в формировании человека, и что эта
внешняя среда и люди влияют не только на познание человеком мира, но и на
состав хороших и плохих качеств в его поведении. Сегодня, особенно важно
более широкое использование трудов учѐного и его психологических взглядов
в воспитании подрастающего поколения.
ABSTRACT
As long as a person is able to distinguish between emotional and spiritual
needs, this ability will gradually become a characteristic of human behavior. Ibn
Sina's works claim that the external environment around people plays a special role in
the formation of man, and that this external environment and people affect not only
man's knowledge of the world, but also the composition of good and bad qualities in
his behavior. Today, it is especially important to use the work of the scientist and his
psychological views more widely in educating the younger generation.
Sharqda «Shayx ar-Rais» nomi bilan mashhur bo‗lgan allomalardan biri, o‗rta
asr buyuk mutafakkiri Abu Ali ibn Sino (980-1037)dir. U qomusiy olim sifatida
matematika, astronomiya, fizika, kimyo, filologiya, mantiq, psixologiya, ta‘lim-
tarbiya sohalarida ijod etib, dunyoga mashhur yirik asarlarni meros qilib qoldirdi.
Ibn Sino o‗zining ta‘lim-tarbiyaga oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari
bilan bog‗liq holda ifodalagan. Uning ta‘biricha, shaxsning kamolga yetishida uning
axloqiy kamoloti muhim ahamiyatga ega. U axloqlilikning asosini yaxshilik va
yomonlik kabi ikki tushuncha bilan ta‘riflaydi. Dunyoda mavjud bo‗lgan jami
narsalar tabiatiga ko‗ra kamolot sari intiladi. Kamolot sari intilishning o‗zi esa
mohiyat e‘tibori bilan yaxshilikdir. Yaxshi va yomon xulqning hammasi sharoit,
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
―Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари‖
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
220
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
tarbiya, odatlanish natijasida vujudga keladi. Yaxshi xulqqa ham odat tufayli
erishiladi [2].
Ichki quvvatlarning ta‘sirlari va ta‘sirlanishlari takrorlanaversa, ular uchun
kuchli bir malaka hosil bo‗ladi. Axloq ham shunday vujudga keladi. Ibn Sino inson
kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham tahlil etadi va har biriga ta‘rif beradi.
Masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, donolik,
jasurlik bilan adolatga ega bo‗ladi, yomon illatlardan o‗zini tiyib, yaxshilikni
mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi. Insondagi ijobiy axloqiy
xislatlarga saxiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi-muhabbat, mo‗‘tadillik, aqllilik,
ehtiyotkorlik, qat‘iyatlilik, sadoqat, initilish, uyatchanlik, mas‘uliyat va boshqalarni
kiritadi.
Qanoat va mo‗‘tadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik,
aqllilikni g‗azab quvvatiga, donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat,
uyatchanlik, mas‘uliyat, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi.
Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson o‗zini ta‘magirlikdan tiysa,
mo‗‘tadillikka rioya etsa, o‗zida hirsning namoyon bo‗lishini yengadi, inson yomon
illatlarni yengishda o‗z imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydi.
Ibn Sino har bir axloqiy xislatlarning ta‘rifini beradi:
mo‘tadillik
– tan uchun zaruriy oziq va xulq me‘yorlariga to‗g‗ri kelmaydigan
ishlarni qilmaslik;
saxiylik
– yordamga muhtoj kishilarga ko‗maklashuvchi insoniy quvvat;
chidamlilik –
inson
o‗z boshiga tushgan yomonliklarga bardosh beruvchi
quvvat;
aqllilik
– biror ishni bajarishda shoma-shosharlikdan saqlovchi quvvat;
ziyraklik
– narsalar va hatto harakatlarning haqiqiy ma‘nosini tezlik bilan
tushunishga yordam beruvchi quvvat;
achinish
– kishilar baxtsizlik, azob-uqubatga duchor bo‗lganda, ular bilan
xushmuomalada bo‗luvchi insoniy quvvat;
kamtarlik
– xudbin ishlar bilan shug‗ullanishdan to‗xtatuvchi kuch.
Ibn Sino insonning kamolga yetishida to‗sqinlik qiluvchi nuqsonlar sifatida
johillik, nodonlik, shafqatsizlik, takabburlik, naftarni ko‗rsatib o‗tadi. Johillikni –
ilmga, nodonlikni – zehni o‗tkirlikka, shafqatsizlik, takabburlikni adolatga, nafratni –
sevgi-muhabbatga qarama-qarshi illat sifatida ta‘riflaydi. Abu Ali ibn Sino kamolotga
erishishning birinchi mezoni sanalgan ma‘rifatni egallashga da‘vat etadi. Chunki ilm
fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib avlodlarga yetkazishi kerak.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
―Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари‖
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
221
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Bilimsiz kishilar johil bo‗ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni yetuk
bo‗lmagan kishilar qatoriga qo‗shadi. Ibn Sino bilim olishga, bolalarni maktabda
o‗qitish va tarbiyalashga katta ahamiyat berib, «Tadbir ul manozil» asarining maxsus
bo‗limini shu masalaga bag‗ishlaydi. U ta‘limda quyidagi tomonlarga rioya etish
zarurligini ta‘kidlaydi:
-
bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qo‗ymaslik;
-
ta‘limda yengildan og‗irga borish orqali bilim berish;
-
olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bo‗lishi;
-
o‗qitishda jamoa bo‗lib maktabda o‗qitishga e‘tibor berish;
-
bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini inobatga olish;
-
o‗qitishni jismoniy mashqlar bilan qo‗shib olib borish.
Bu talablar hozirgi davr ta‘lim tamoyillariga ham mos kelishi bilan
qimmatlidir.
Talabaga bilim berish o‗qituvchining mas‘uliyatli burchidir. Shunga ko‗ra ibn
Sino o‗qituvchining qanday bo‗lishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday yo‗l-
yo‗riqlar beradi. Bular quyidagilardan iborat:
Bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo‗lish;
Berilayotgan bilimning talabalar qanday o‗zlashtirib olayotganiga e‘tibor
berish;
Ta‘limda turli metod va shakllardan foydalanish;
Talabaning
xotirasi,
bilimlarni
egallash
qobiliyati,
shaxsiy
xususiyatlarini bilishi;
Fanga qiziqtira olish;
Berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajrata bera olish;
Bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos
ravishda berish;
Har bir so‗zni bolalar hissiyotini uyg‗otish darajasida bo‗lishiga
yetkazish zarur [1], deydi olim.
Ibn Sino yuksak axloqiy xislatlarga yana kishilarning bir-birlariga do‗st bo‗lib
yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. Chunki har bir kishi jamiyatda, odamlar
bilan birga yashar ekan, ular bilan do‗stona yashashga intiladi. Modomiki, inson
aloqaga muhtoj ekan, boshqa birov bilan qo‗shnichilik qilish uchun uning uyi yoniga
uy soladi, o‗zining ehtiyojini qondirish uchun esa ishlab chiqarish mahsulotlarini
almashtiradi, dushmanlardan saqlanish uchun o‗zgalar bilan birlashadi. Mana shu
tariqa kishilarda birlik hissi, boshqalarga nisbatan sevgi-muhabbat va umumiy
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
―Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари‖
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
222
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
axloqiy negizlar ishlab chiqila boshlaydi. U insonda yaxshi xulqning shakllanishida
xushxulq, ilmli do‗st muhim rol o‗ynaydi, deydi. Olim do‗stlikni shunday ta‘riflaydi:
- har qanday qiyinchiliklarga qaramay o‗z do‗stini xavf-xatarda yolg‗iz
qoldirmaydigan do‗stlik;
- manfaatlari o‗xshash va g‗oyaviy yaqin do‗stlik;
- o‗z shaxsiy manfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan do‗stlik. Ibn Sino
birinchi va ikkinchi xil do‗stlikni haqiqiy do‗stlik, deb e‘tirof etadi.
Olim haqiqiy do‗stlik natijasida sevgi-muhabbat paydo bo‗lishi mumkinligini
aytadi. U «Risolai ishq» asarida sevgi-muhabbatning asl mohiyatini ham ijtimoiy,
ham fiziologik jihatdan yoritib beradi. Insonlarga ularning tashqi ko‗rinishiga qarab
emas, u tabiiy zarurat sifatida namoyon bo‗ladi, lekin inson o‗z tuyg‗ularini boshqara
olishi, aql va farosat bilan haqiqiy sevgini hirs tuyg‗usidan, ehtiros kuchidan ajrata
bilishi zarur deydi. shundagina inson haqiqiy kamolotga erisha oladi. Chunki haqiqiy
sevgi, olimning fikricha, inson zimmasiga axloqiy, huquqiy burch yuklaydi. Bu esa
olimning sevgiga ijtimoiy omil sifatida ham qaraganligini ko‗rsatadi.
Ibn Sino aqliy tarbiya turli bilimlarni o‗rganish natijasida amalga oshsa,
axloqiy tarbiya ko‗proq yaxshi axloqiy xislatlarni mashq qildirish, odatlantirish,
suhbat orqali amalga oshadi, deb ta‘lim beradi. Shuning uchun ham bolalarni
tarbiyalashda ehtiyotkor bo‗lish kerakligini, bola yomon odatlarga o‗rganmasligi
uchun, uni yomon odatlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi.
Ibn Sinoning tarbiviy qarashlarida oila, oilaviy tarbiya masalalariga keng o‗rin
berilgan. Chunki inson avvalo oilada kamolga yetadi. Olim oilada ota-onaning
vazifasi va burchiga katta e‘tibor beradi. Oila munosabatlariga to‗xtalar ekan,
ayniqsa, ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb-hunarga
o‗rgatish borasida muhim fikrlarni bayon etadi. Insonning xulqi va ruhiga
mehnatning ijobiy ta‘sirini ta‘kidlash bilan bir qatorda turli kasb egalari: hunarmand,
dehqonlar mehnatini ulug‗laydi va qimorboz, sudxo‗r kabilarni qoralaydi. U
mehnatsiz hayot kechirish insonga ham jismoniy ham ruhiy tomondan salbiy ta‘sir
etishini to‗g‗ri talqin etadi.
Ibn Sinoning ta‘lim-tarbiyaviy qarashlarida insonning ham aqliy, ham axloqiy-
estetik hamda jismoniy tomondan rivojlanishi uning kamolga yetishining asosiy
mezoni sifatida talqin etiladi.
Ibn Sino insonni ulug‗lovchi olim sifatida uning har tomonlama rivojlanishiga
ishongan holda avvalo tayanch bilimlarga ega bo‗lishi va bu bilimlarni egallash
vositasida aqliy tarbiyani amalga oshirishga oid qarashlari diqqatga sazovordir. Ibn
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
―Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари‖
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
223
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Sinoning axloq bobidagi qarashlarida esa sof insoniy xislatlar, munosabatlar, odob-
axloq qoidalari me‘yorlari o‗z ifodasini topgan.
Olimning buyuk xizmatlaridan biri shundaki, u insonning mehnati, qobiliyati,
aql-zakovatini ulug‗laydi, undagi qudratga ishonadi, inson tafakkurining tantana
qilishi kerakligini tinmay targ‗ib qiladi [3].
Shunday qilib, Ibn Sinoning yoshlarni har tomonlama barkamol insonlar qilib
tarbiyalash haqidagi fikrlaridan hozirgi ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish albatta
ijobiy natija beradi.
REFERENCES
1.
Raximov S. Abu ali ibn Sino ta‘lim va tarbiya haqida. − T., «O‗qituvchi», 1991. –
75 b.
2.
Псядло Э. М. Темперамент и характер в истории медицины и психологии:
Учебно-справочное пособие. — Одесса: Наука и техника, 2007. — С.19.
3.
Болтаев М. Н. Абу Али ибн Сина — великий мыслитель, учѐный
энциклопедист средневекового Востока — М.: Сампо, 2002. — 400 с.
4.
Khasanova, A. R., & Ismailova, N. I. Mutual coordination of sensorimotor activity
for physical development of children with autism spectrum disorders.
5.
Ismailova, N., & Grahova, S. Mythological stories about house-spirit: Themes,
structure, psychological particularities.
6.
Ismailova, N., Panfilov, A., Ljdokova, G., & Farhatovich, K. Gender aspects of
confounding factors in the preparation of powerlifters.
7.
Ismailova, N., & Grahova, S. Bylichkas in folklore for children: Psychology of
being.
8.
Gaifullina, N., Ismailova, N., Makarova, O., Panfilov, A., & Ljdokova, G.
Individual psychological singularities of persons with disabling diseases.
9.
Ismailova, N., Tsagarelli, Y., & Shumikhin, S. (2017). Computerised system to
rate junior athletes' psycho-emotional stability in team and individual sport
disciplines.
SCOPUS00403601-2017-8-SID85039420339
.
10.
Ismailova, N., Ljdokova, G., Panfilov, A., Gaifullina, N., & Makarova, O. (2015).
Individual psychological singularities of persons with disabling diseases.
SCOPUS-
2015-7-1-SID84922724007
.
11.
Tashkent, D. S., Abduazizova, V., & Komilova, G. (2021). Health-Saving
Problems of Children and Adolescents in Emergency Situations.
Biomedical Journal
of Scientific & Technical Research
,
38
(4), 30634-30636.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
―Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари‖
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
224
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
12.
Камилова, Н. Г., & Соипова, М. Л. (2020). Правовые и социокультурные
основы интеграции в общество детей с ОВЗ в Узбекистане. In
Инклюзивное
образование и психолого-педагогическое сопровождение лиц с ОВЗ и инвалидов:
от раннего возраста до профессиональной подготовки. Региональные
практики и модели
(pp. 96-103).
13.
Шарипова, Д. Д., & Камилова, Н. Г. (2020). Развитие действенной
мотивации к здоровому образу жизни у неорганизованной молодежи как
эффективный путь становления личности. In
Современная реальность в
социально-психологическом контексте-2020
(pp. 71-74).
14.
Комилова, Н. Г., & Шарипова, Д. Д. (2018). Повышение эффективности
формирования идеологического иммунитета у молодѐжи.
Наука и образование
сегодня
, (4 (27)), 58-59.
15.
Камилова, Н. Г., & Парпиева, Ш. А. (2018). Деформации ценностно-
смысловой системы как фактор дезадаптации личности подростка.
In
Образование как фактор развития интеллектуально-нравственного
потенциала личности и современного общества
(pp. 196-201).
16.
Камилова, Н. Г., & Инагамова, Л. У. (2016). Психологические особенности
конфликтности во взаимоотношениях студенческой молодежи. In
Личность в
современном мире
(pp. 109-113).
17.
Khayitov, O. E. (2022). Leading Factors in the Psyche of Adolescent Girls
Gymnasts.
International
Journal
of
Multicultural
and
Multireligious
Understanding
,
9
(1), 610-615.
18.
Khayitov, O. E. (2022). Socio-Psychological Views of Eastern Thinkers and
Scholars on Management.
International Journal of Social Science Research and
Review
,
5
(1), 184-189.
19.
Хайитов, О. Э. (2020). Моделирование психологической компетентности
руководителя: концептуальный эмпирический анализ.
Academic research in
educational sciences
, (3), 526-540.
20.
Ҳайитов,
О.
Э.
(2020).
Раҳбарда
психологик
компетентликни
ривожлантиришнинг комплекс модели.
Academic Research in Educational
Sciences
,
1
(2), 120-136.
21.
ҲАЙИТОВ, О. (2019). Психологик компетентликни шакллантиришга
замонавий ѐндашув (назарий жиҳат).
Фан-Cпортга
, (1), 59-64.
22.
Хайитов, О. Э. (2019). Научное обоснование формирования социального
статуса молодежи в контексте акмеологических взглядов.
Вопросы педагогики
,
(11-1), 261-264.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
―Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари‖
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
225
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
23.
Каримова, В. М., & Ҳайитов ОЭ, О. Г. Иқтисодий психология ва психологик
иқтисод тўғрисида.
Иқтисодиѐт ва таълим
,
2007
(4), 145-150.
24.
Hayitov, O. E., & Eshboev, A. O. (2019). Sports marketing in Uzbekistan:
problems and prospects.
Economics
, (5), 43.
25.
HAYITOV,
O.
E.
(2021).
CHARACTERISTIC
OF
STRUCTURAL
COMPONENTS
OF
PSYCHOLOGICAL
COMPETENCY
OF
A
LEADER.
International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences
,
1
(1),
119-131.
26.
Ҳайитов, О. Э. (2021). РАҲБАР ПСИХОЛОГИК КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ
ТАРКИБИЙ КОМПОНЕНТИ: УСТУВОР ПСИХОЛОГИК СИФАТЛАРДАН
ИЖТИМОИЙ ЙЎНАЛГАНЛИК САРИ.
Academic research in educational
sciences
,
2
(6), 1212-1226.
27.
Эшбоевич, Ҳ. О. (2020). ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ЎРТА БЎҒИН
РАҲБАРИ
ПСИХОЛОГИК
КОМПЕТЕНТЛИГИНИ
ОПТИМАЛЛАШТИРИШНИНГ
КОМПЛЕКС
МОДЕЛИ.
Современное
образование (Узбекистан)
, (9 (94)), 38-47.
28.
Исаева, У., & Джалилова, С. (2018). The usage of new pedagogical
technologies in lessons.
Молодой ученый
, (5), 169-171.
29.
Халикова, Ш. Т.
(2021).
РОЛЬ
ЭМОЦИОНАЛЬНО-ВОЛЕВЫХ
ОСОБЕННОСТЕЙ
ЧЕЛОВЕКА
В
ЭКСТРЕМАЛЬНЫХ
СИТУАЦИЯХ.
Проблемы науки
,
9
(68), 62-64.
30.
Халикова, Ш. Т., & Саматова, З. К. (2021). ВЛИЯНИЕ КАЧЕСТВ
ЛИЧНОСТИ
НА
ФОРМИРОВАНИЕ
ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ
ТОЛЕРАНТНОСТИ.
“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA
UNGA QARATILGAN KREATIV G‟OYALAR, TAKLIFLAR VA YECHIMLAR”
, 503-
505.