Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
541
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
O`SMIRLIK DAVRIDA KASBIY NIYATLAR SHAKLLANISHNING
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
S.X.
Jalilova
TDPU Psixologiya kafedrasi dotsenti, ps.f.n
U.B.
Mirzayeva
TDPU Psixologiya mutaxassisligi, 2-bosqich magistranti
ANNOTATSIYA
Maqolada kasbiy niyatlar shakllanishining psixologik xusussiyatlari, kasbiy
faoliyatni amalga oshirish darajasidagi ijtimoiy rivojlanish mezonlari hamda
o`smirlarning kasb tanlashga doir psixologik ma`lumotlar berilgan.
.
ABSTRACKT
The article provides psychological information on the formation of
professional intentions, criteria for social development at the level of professional
activity, as well as psychological information on career choices of adolescents.
Mamlakatimizda umumiy o`rta ta`lim muassasalari o`quvchilarining 7-sinfdan
boshlab kasbga yo`naltirish ishlarini amalga oshirish, ularning dastlabki kasbiy
tayyorgarligini tashkil etish, yuqori sinflarda zamonaviy kasb-hunar egallashlari
uchun tegishli shart-sharoitlar yaratish hamda ularning har tomonlama yetuk malakali
mutaxassis boʻlib yetishishlarini taʼminlash, shuningdek yoshlar orasida oʻzini-oʻzi
band qilish kabi mehnat shakllarini rivojlantirish maqsadida O„zbekiston
Respublikasi Prezidentining “O„zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta'lim-tarbiya
va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari to„g„risida” gi farmoni e'lon
qilindi va u «Kasbga yo„naltirish tizimi»ni joriy etishni ham nazarda tutadi. Tizim
doirasida 7-sinf o„quvchilari uchun har oyda bir marta «Kasblar olamiga sayohat»
mavzusida maxsus kurslar olib borish, 8-sinf o„quvchilari uchun har chorakda kamida
bir marotaba «Mening kelajakdagi kasbim» mavzusida seminar-treninglar olib borish
hamda o„quvchilarni kelajakda egallamoqchi bo„lgan kasblarga yo„naltirish, 9-sinf
o„quvchilarining kasbiy moyilligi bo„yicha o„tkazilgan psixologik-pedagogik
diagnostik metodika natijalari asosida kelgusida aniq ishchi kasblar bo„yicha kasb-
hunar maktablarida ta'lim olishi mumkin bo„lgan o„quvchilar o„rtasida kasbga
yo„naltirish ishlarini olib borish vazifasi topshirilgan. Bundan ko`rinib turibdiki,
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
542
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
mamlakatimizda yosh avlod ta‟lim-tarbiyasiga, har tomonlama yetuk barkamol shaxs
darajasida ulg`ayishiga, kelajakda ma`lum bir kasbning yetuk mutaxassisi bo`lishi
uchun bajarilayotgan say-harakatlar bejizga emas,kasbga yo`naltirish muammosi
bugungi kunning dolzarb masalasidir va bu o`z o`rnida o`g„il-qizlarning zamonaviy
bilim olishi, yuksak ma‟naviyatli bo„lib ulg„ayishi uchun zarur sharoit yaratish
borasidagi ishlar sifatida davom ettirilmoqda.
Xalq ta'limi vazirligi huzuridagi O„quvchilarni kasb-hunarga yo„naltirish va
pedagogik-psixologik Respublika tashxis markazi tomonidan maktablarning 7-
sinfidan boshlab qiziqish hamda qobiliyatlarini aniqlash maqsadida zamonaviy
psixodiagnostik uslublarni o„tkazish va ularni hisobotini yurituvchi “Kasbim
kelajagim” nomli onlayn platforma – profnavigator.uz yaratildi. Ushbu platforma 7-
sinfdan boshlab o„quvchilarning o„z qiziqish va qobiliyatlarini aniqlash imkonni
beradi.Bu platformada “Testlar” rukni orqali o„quvchilar o„zlarining qaysi kasbga
moyilliklari va layoqatlarni aniqlay oladilar. “Kasblar olami” rukni orqali kasblar
to„g„risida rasm, professiogramma infografika ko„rinishida ma'lumot va axborotlar
berib boriladi. 2021-yil mamlakatimizda "Yoshlarni qo'llab-quvvatlash va aholi
salomatligini mustahkamlash yili" deb e'lon qilinishi yuqoridagi fikrlarning yaqqol
dalilidir.
Iltimoiy taraqqiyotni rivojlantirish uchun mamlakatda yuqori malakali
mutaxassislarni tayyorlash va ularni jahon standartlari darajasiga, bugungi kundagi
fan va texnikaning taraqqiyotiga javob berish uchun bilimdon,o`z kasbining fidoiy
kishisini kamol toptirish lozim. Toki ular davr talablariga og`ishmay javob beradigan,
izlanuvchan, mehnatsevar,vatanparvar, iymon-e`tiqodli insonlar bo`lib voyaga yetsin.
Buning uchun uzluksiz tizimning barcha jabhalarida o`quvchilarni kasbga
yo`naltirishning ahamiyati kattadir.
Kasbiy rivojlanish inson hayotining uzoq vaqtini (35-40 yil) qamrab oladi. Shu
vaqt ichida hayot va kasbiy rejalar o'zgaradi, ijtimoiy vaziyat, yetakchi faoliyat, shaxs
tuzilishini qayta qurish sodir bo'ladi. Ushbu kasb tanlashning muvaffaqiyati asosan
o'quvchining psixologik tayyorgarligi bilan bog'liq bo'lib, shaxsning kasbiy
yo'nalishini shakllantirish, qobiliyatlarni o'zini o'zi yetarli darajada baholash,
intilishlarning real darajasi, barqaror kasbiy niyatlar va kasblardan yetarlicha
xabardor bo'lishdan iborat.
Shaxsning kasbiy shakllanishi tushunchalarining tahlili shuni ko'rsatadiki,
tanlangan mezonga qarab psixologiyada uning bosqichlari bo'yicha bir nechta
qarashlar shakllangan. Birinchi qarash, kasbiy faoliyatni amalga oshirish darajasidagi
ijtimoiy rivojlanish mezonlariga asoslanadi. Asosiy mezon - bu odamning xronologik
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
543
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
yoshi. Xususan, T. V. Kudryavtsev va boshqa bir qator mualliflarning tushunchasida
shaxsning kasbiy rivojlanishining to'rt bosqichi aniqlangan: 1) kasbiy niyatlarning
paydo bo'lishi; 2) kasbiy tayyorgarlik; 3) kasbiy moslashuv; 4) ishda amalga oshirish.
A.K.Markova, professionallikning rivojlanish darajasiga tayanib, shuningdek,
uch bosqichni ajratadi - o'z taqdirini o'zi belgilash, o'zini namoyon qilish, o'zini o'zi
anglash. N.Yu. Volanyuk esa sub'ektlarning o'z-o'zini rivojlantirish qobiliyatiga
asoslanib, kasbiy rivojlanishning yetti bosqichini belgilaydi: kasbiy tayyorgarlikdan
oldin rivojlanish, tanlov bosqichi, kasbiy tayyorgarlik, kasbiy moslashuv,
boshlang'ich kasbiylashtirish, ikkinchi darajali professionallashtirish va mahorat.
Shaxsning ma`lum bir kasbni egallab, professional bo`lib rivojlanishi kasbiy
niyatlarning paydo bo`lishi bilan vujudga keladi.Niyat insonning psihologik
rivojlanishi jarayonida yuzaga keladigan yangi funksional shakllanishi bo`lib,unda
affektiv va intellektual komponentlar ajralmas birlikda namoyon bo`ladi. Niyat bu
xatti-harakat va faoliyatni rejalashtirish va rivojlantirish funktsiyasini bajaradigan
ongli qaror.Bu qaror insonning xatti-harakatlarini tartibga solib,uning ehtiyojlarini
qondirish imkon beradi. Shaxs o`zining shaxsiy xususiyatlarini aniq professional
g`oyalarini munosib baholashi kerak,bu ko`p jihatdan kasbiy faoliyatning
muvaffaqiyatini belgilaydi. Kasb tanlashning muvaffaqiyati asosan o'quvchining
psixologik tayyorgarligi bilan bog'liq holda shaxsning kasbiy yo'nalishini
shakllantirish, mavjud qobiliyatlarni bilish, o'zini o'zi yetarli darajada baholash,
intilishlarning real darajasi, barqaror kasbiy niyatlar va kasblardan yetarlicha
xabardor bo'lishdan iborat. A.P. Chernyavskaya kasb tanlashga psixologik
tayyorlikning o'zaro bog'liq besh tarkibiy qismini aniqlaydi: avtonomiya,
rejalashtirish, qaror qabul qilish, xabardorlik va hissiy munosabat. Muxtoriyat kasb
tanlash jarayoniga nisbatan mustaqil, faol va mas'uliyatli pozitsiyani, shuningdek,
boshqalardan mustaqillikni, o'z kasbiy ustuvorliklarini ta'kidlash qobiliyatini nazarda
tutadi. Rejalashtirish ularning kasbiy rivojlanishi rejasini tuzish qobiliyatini, kasbiy
maqsadlarga erishish uchun turli xil variantlarni taklif qiladi. Xabardorlik o'smirlarda
kasblar dunyosi va individual kasblar, shuningdek, ma'lum bir sohada kasbiy
faoliyatni o'zlashtirish uchun zarur bo'lgan kasbiy muhim fazilatlar to'g'risida
ma'lumotlar mavjud deb taxmin qiladi. Hissiy munosabat kasb tanlashda hissiy
ishtirokni, bu jarayonga ijobiy rang munosabatni, shuningdek, o'rta maktab
o'quvchilarining mehnat sub'ekti bo'lishga tayyorligini nazarda tutadi. Qaror qabul
qilish o`smir yoshdagi o`quvchilarning biron kasbni tanlashganligini, uni puxta
egallashga qaror qilganliklarini va o'z kasbiy kelajagini uning doirasida rejalashtira
olishlarini taklif qiladi.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
544
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Xulosa qilib aytganda, o`smirlarda kasbiy niyatlar shakllanishining psixologik
xususiyatlari va ularning kasbga bo„lgan munosabatlarini rivojlantirish uchun kasb ko
„nikmalarini shakllantirish asoslari, kasb tanlashga yo„llash sistemasining bosqichlari
va kasb tanlashda asosiy mezonlarga e‟tibor berish maqsadga muvofiqdir.
Bu jarayonlarning nazariy jihatdan o„rganar ekanmiz, o„quvchilarning
qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish, kasb tanlashning ijtimoiy qimmatli
motivlarini tarkib toptirish, o„z professional mavqeini belgilashda ko„maklashish
ularning kasbiy bilimlariga tayanishini uqtirish zaruriy holatdir.
Kasbga yo‟llash ishlarining ijtimoiy ahamiyatini oshirish, mutaxassislarga
qanday talablar qo„yilishini aniqlashtirish, kasbga yo„naltirish ishlarini o„tkazish
zaruriyatidan kelib chiqib kasbiy bilim va ko„nikmalarning ijtimoiy psixologik
mazmunini va ahamiyatini belgilab beradi.
O„quvchilarning kasb faoliyati har xil turlariga bo‟lgan qiziqish va maylni
rivojlantirish kasbga yo‟naltirishning muhim tarkibiy qismi ekanligini e‟tirof etish
maqsadga muvofiqdir. Yoshlarni mehnatga tayyorlash yangi masala emas, hozir bu
masalani ta‟lim-tarbiya nazariyasi bilan uzviy birlikda ko‟rib chiqish lozim, kasbga
yo‟naltirish muammosiga ko„ra tarkib topgan, ilmiy yo‟nalishlarni rivojlantirish –
eng muhim vazifalardan biridir
REFERENCES
1.
ALIMOVA, G.
(2020).
KICHIK
MAKTAB
YOSHIDA
O‟QUVCHI
SHAXSINING
PSIXOLOGIKPEDAGOGIK
RIVOJLANISH
XUSUSIYATLARI.
Pedagogik mahorat
, 103-107.
2.
Alimova, G., & Alimova, A. (2020). SOCIO-ECONOMIC CONDITIONS FOR
EFFECTIVE ENTREPRENEURIAL ACTIVITY.
ІМПЕРАТИВ СОЦІАЛЬНОГО
ПАРТНЕРСТВА
В
ОСВІТНЬО-НАУКОВОМУ
ПРОСТОРІ:
ЄВРОІНТЕГРАЦІЙНІ ТА РЕГІОНАЛЬНІ ВИКЛИКИ СЬОГОДЕННЯ
, 246-250.
3.
Jalilova, S. X. (2020). SHAXS ISTE‟MOLCHILIK XULQINING PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI.
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY
AXBOROTLARI ILMIY-NAZARIY JURNALI
, 240-244.
4.
Taskarayevna, N. Z. (2020). Maktabgacha yosh davridagi bolalarda milliy
xususiyatlarni shakllantirish yo‟llari.
Oriental Art and Culture
, (II), 79-85.
5.
Nishanova, Z. T. (2020). Ommaviy axborot vositalari xodimlarining shaxs milliy
tarbiyasi oldidagi vazifalari.
Science and Education
,
1
(2), 358-363.
6.
Нишанова, Х. В. (2019). Развитие интеллектуальных способностей у
студентов вузов.
Наука и образование сегодня
, (6-2 (41)), 58-59.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
545
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
7.
Нишанова, З. Т., & Худоёрова, М. (2017). ПРЕДОСТАВЛЕНИЕ
НАДЛЕЖАЩЕЙ ИНДИВИДУАЛИЗИРОВАННОЙ ПОДДЕРЖКИ ДЕТЯМ С
ОГРАНИЧЕННЫМИ ВОЗМОЖНОСТЯМИ. In
Сборники конференций НИЦ
Социосфера
(No. 26, pp. 60-62). Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro.
8.
Нишанова, З. Т., & Парпиева, Ш. А. (2015). Имконияти чекланган
ўқувчиларни
касб-ҳунарга
йўналтиришнинг
психологик
жиҳатлари.
Современное образование (Узбекистан)
, (12), 69-73.
9.
Kh, D. S. (2021). PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF FORMATION
OF
IMPORTANT
PROFESSIONAL
QUALITIES
IN
FUTURE
TEACHERS.
INFORMATION TECHNOLOGY IN INDUSTRY
,
9
(3), 910-917.
10.
Jalilova, S. X., & Mirzayeva, U. B. (2021). Psychological Characteristics of the
Formation of Professional Motives in Adolescents.
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF
SOCIAL SCIENCES AND HISTORY
,
2
(10), 108-110.
11.
Xalikova, S. T. (2022). ТАЛАБАЛАРДА АҚЛИЙ ТАРАҚҚИЁТ ВА
ИНТЕЛЛЕКТ
МУАММОЛАРИНИ
ЎРГАНИШ.
ГЛОБАЛ
ДУНЁДА
ПСИХОЛОГИЯ ФАНИ: НАЗАРИЯ ВА АМАЛИЁТ, ЧАҚИРУВЛАР ВА
ИСТИҚБОЛЛАР
, 86-88.
12.
Алимова, Г. (2021). ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ДЕТСКО-
РОДИТЕЛЬСКИХ ОТНОШЕНИИ.
ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ ФАКТОР
, 43-48.
13.
ALIMOVA, G.,
&
ALIMOV, A.
(2021).
PSIXOLOG
SHAXSIDA
REFLEKSIV
MADANIYAT
RIVOJLANISHINING
PSIXOLOGIK
OMILLARI.
PEDAGOGIK MAHORAT
, 58-61.
14.
Xalmuratova, M. T. (2021). ADVANTAGES AND DISADVANTAGES OF
DISTANCE LEARNING FOR LANGUAGES IN MEDICAL UNIVERSITIES IN A
PANDEMIC
SITUATION.
PalArch's
Journal
of
Archaeology
of
Egypt/Egyptology
,
18
(4), 3965-3969.
15.
Халмуратова, М. Т. (2020). Мотивация студентов в обучении.
Наука и
образование сегодня
, (6-2 (53)), 29-30.
16.
Халмуратова, М. Т. (2019). ПСИХОЛОГО-РЕЧЕВЫЕ БАРЬЕРЫ
СТУДЕНТОВ
МЕДВУЗА
ПРИ
ОСВОЕНИИ
ИННОСТРАННЫХ
ЯЗЫКОВ.
Экономика и социум
, (3), 464-466.
17.
Xalmuratova, M. T. (2018). METHODICAL RECOMMENDATIONS FOR
USING THE METHOD OF WORK IN SMALL GROUPS.
Экономика и социум
,
(3), 79-82.
18.
Khasanova, A. R., & Ismailova, N. I. Mutual coordination of sensorimotor
activity for physical development of children with autism spectrum disorders.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
546
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
19.
Ismailova, N., & Grahova, S. Mythological stories about house-spirit: Themes,
structure, psychological particularities.
20.
Ismailova, N., Panfilov, A., Ljdokova, G., & Farhatovich, K. Gender aspects of
confounding factors in the preparation of powerlifters.
21.
Ismailova, N., & Grahova, S. Bylichkas in folklore for children: Psychology of
being.
22.
Gaifullina, N., Ismailova, N., Makarova, O., Panfilov, A., & Ljdokova, G.
Individual psychological singularities of persons with disabling diseases.
23.
Ismailova, N., Tsagarelli, Y., & Shumikhin, S. (2017). Computerised system to
rate junior athletes' psycho-emotional stability in team and individual sport
disciplines.
SCOPUS00403601-2017-8-SID85039420339
.
24.
Ismailova, N., Ljdokova, G., Panfilov, A., Gaifullina, N., & Makarova, O.
(2015). Individual psychological singularities of persons with disabling
diseases.
SCOPUS-2015-7-1-SID84922724007
.
25.
Tashkent, D. S., Abduazizova, V., & Komilova, G. (2021). Health-Saving
Problems of Children and Adolescents in Emergency Situations.
Biomedical Journal
of Scientific & Technical Research
,
38
(4), 30634-30636.
26.
Камилова, Н. Г., & Соипова, М. Л. (2020). Правовые и социокультурные
основы интеграции в общество детей с ОВЗ в Узбекистане. In
Инклюзивное
образование и психолого-педагогическое сопровождение лиц с ОВЗ и инвалидов:
от раннего возраста до профессиональной подготовки. Региональные
практики и модели
(pp. 96-103).
27.
Шарипова, Д. Д., & Камилова, Н. Г. (2020). Развитие действенной
мотивации к здоровому образу жизни у неорганизованной молодежи как
эффективный путь становления личности. In
Современная реальность в
социально-психологическом контексте-2020
(pp. 71-74).
28.
Комилова, Н. Г., & Шарипова, Д. Д. (2018). Повышение эффективности
формирования идеологического иммунитета у молодёжи.
Наука и образование
сегодня
, (4 (27)), 58-59.
29.
Камилова, Н. Г., & Парпиева, Ш. А. (2018). Деформации ценностно-
смысловой системы как фактор дезадаптации личности подростка.
In
Образование как фактор развития интеллектуально-нравственного
потенциала личности и современного общества
(pp. 196-201).
30.
Камилова, Н. Г., & Инагамова, Л. У. (2016). Психологические особенности
конфликтности во взаимоотношениях студенческой молодежи. In
Личность в
современном мире
(pp. 109-113).