Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
112
Cуюнова Дилбар Жўлдасбаевна
Тошкент давлат юридик университети кафедра профессори,ю.ф.д.,
профессор
Тошев Отабек Содикович
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги Ҳуқуқий сиёсат
тадқиқот институти бўлим бошлиғи, ТДЮУ мустақил изланувчиси
ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИДА АЙБГА ИҚРОРЛИК ТЎҒРИСИДА
КЕЛИШУВ ИНСТИТУТИ МОҲИЯТИ ВА ЖАМИЯТ УЧУН
ФОЙДАСИ
Cуюнова Дилбар Жулдасбаевна
Профессор кафедры Ташкентского государственного юридического
университета, д.ю.н., профессор
Тошев Отабек Содикович
начальник отдела Исследовательского института правовой политики при
Министерстве юстиции Республики Узбекистан, самостоятельный
соискатель ТГЮУ
СУЩНОСТЬ И СОЦИАЛЬНАЯ ПОЛЬЗА ИНСТИТУТА
СОГЛАШЕНИЯ О ПРИЗНАНИИ ВИНЫ В УГОЛОВНОМ ПРОЦЕССЕ
Suyunova Dilbar
Professor of the Departement of Tashkent State University of Law
Toshev Otabek
The Research Institute of Legal Policy under The Ministry of Justice, Head of the
Department, independent researcher of TSUL
ESSENCE AND SOCIAL BENEFITS OF THE INSTITUTE OF PLEA
AGREEMENT IN CRIMINAL PROCEEDING
Аннотация.
Мақолада муаллиф томонидан айбга иқрорлик
тўғрисидаги келишув институтининг моҳияти ва жамият учун фойдаси,
ушбу институтнинг ўзига хос жиҳатлари таҳлил қилиниб, айбига иқрорлик
тўғрисидаги келишув борасида қонунчиликдаги асосий қоидалар, айбига
иқрорлик тўғрисидаги келишув тартибида иш юритишнинг аҳамиятли
жиҳатлари ҳамда мазкур институтнинг ижобий ва салбий томонлари
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
113
ўрганилган. Айбга иқрорлик тўғрисидаги келишувни тузишда суднинг роли,
“айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув”, “ҳамкорлик тўғрисидаги келишув” ва
“суд ишларининг қисқартирилган шакллари” каби тушунчалар ўртасидаги
фарқлар ва уларнинг моҳияти ёритилган. Шунингдек, айбга иқрорлик
тўғрисидаги келишув институтининг мақсади, асосий вазифалари борасида
олимларнинг фикрлари ўрганилиб, муаллифнинг хулосалари берилган.
Калит сўзлар:
айб, айбга иқрорлик, айбга иқрорлик бўйича келишув,
далиллар, жиноятни очишга кўмаклашиш, жиноят процессидаги
имтиёзлар, қилмишни енгиллаштирувчи ҳолатлар.
Аннотация.
В статье анализируются сущность и социальная польза
внедрения в уголовный процесс института соглашения о признании вины,
особенности применения этого института, исследуются основные
положения закона касательно соглашений о признании вины, важные
аспекты процедуры соглашения о признании вины, преимущества и
недостатки этого института. Освещена роль суда при заключении
соглашения о признании вины, различия между такими понятиями, как
“соглашение о признании вины ”, “соглашение о сотрудничестве” и
“сокращенные формы судебного разбирательства”, а также их сущность.
Кроме того, изучены взгляды ученых по поводу назначения и основных
функций института признания вины, представлены авторские выводы и
заключения.
Ключевые слова:
вина, признание вины, соглашение о признании вины,
доказательства, содействие в раскрытии преступления, льготы в
уголовном процессе, смягчающие обстоятельства ситуации.
Abstract.
The article analyzes the essence and social benefits of introducing
the institution of plea agreement into criminal process, the features of application
of this institution, explores the main provisions of law regarding plea agreements,
important aspects of plea agreement procedure, the advantages and disadvantages
of this institution. The role of the court in concluding plea agreement, the differences
between such concepts as “plea agreement”, “cooperation agreement” and
“abbreviated forms of litigation”, as well as their essence are highlighted. In
addition, the views of scientists on appointment and main functions of institution of
admission of guilt are studied, the authorʻs conclusions and conclusions are
presented.
Keywords:
guilt, plea guilt, plea bargain agreement, evidence, assistance in
detection of crime, benefits in criminal process, mitigating circumstances of
situation.
Кириш.
Айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув – гумон қилинувчи
(айбланувчи)нинг жиноий қилмиши учун жазони сезиларли даражада
камайтириш эвазига мазкур жиноятни тезкор тергов қилинишига
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
114
кўмаклашишдан иборат ихтиёрий мажбуриятига асосланган ярашув
(муроса) битимларидан бири ҳисобланади. Сўнгги пайтларда ярашув
тартиботлари негизидаги шартномавий муносабатлар миллий жиноят
процессига тобора кучли таъсир ўтказиб бормоқда. Ўзбекистон Жиноят
кодексида айбдор ўз қилмишига амалда пушаймон бўлганлиги ҳамда
2001 йилда жорий этилган жабрланувчи билан ярашилганлиги муносабати
билан жиноий жавобгарликдан озод қилиш каби нормалар мавжудлиги
қонун чиқарувчи жиноий-ҳуқуқий низоларни ҳал қилишнинг муроса
(келишув) усулларини ишлаб чиқишга қаратилган жиноий сиёсат
тизимини барпо этиш йўлидан изчиллик билан одимлаб кетаётганидан
дарак беради.
Келишув жиноятчиликка қарши курашда бутун дунёда урф бўлаётган
[1] жиноятчи ва жабрланувчи, жамият ўртасида муроса йўлини топиш
концепциясида асосий ўрин эгаллайди. Х.Д.Аликперов, M.A.Зейналовлар
илгари сурган ғояга кўра, жиноятчиликка қарши курашишда муросага
келиш тушунчаси остида, қонун чиқарувчининг айрим фуқароларни
жиноятга қарши курашда фаол иштирок этишга қизиқтириш, бошқаларни
эса – жиноят содир этишдан ихтиёрий воз кечишга, жиноят содир этишга
улгурганни эса – жиноий судлов органлари билан уларни жиноий
жавобгарликдан озод қилиш ёки жазони белгиланган тартибда ва
миқдорда қисқартириш эвазига ҳамкорлик қилишга ундаш тушунилиши
керак [2, 46-б].
ЖПКнинг 621-бобида назарда тутилган тартибот – бу гумон
қилинувчи ва айбланувчиларни тергов органлари билан ҳамкорликка жалб
этиш орқали жиноятларни фош этиш ва тергов қилишнинг энг тезкор
усулларидан биридир. Бундай механизм жиноят одил судловининг бутун
тарихи давомида амалиётда мавжуд бўлган, бироқ унинг Ўзбекистонда
жиноят-процессуал қонунчилик тартибида мустаҳкамланиши фақат
2021 йилда амалга оширилди. Келишув институтини қўллаш ёрдамида
турли тоифадаги кўплаб жиноятларни очиш мумкин.
Қонунда қайд этилишича, агар шахс бир нечта жиноят содир этиб,
улардан камида биттаси ЖПКнинг 586
1
-моддасида назарда тутилган
жиноятлар тоифасига мос келмаса, яъни ўта оғир жиноят туркумига кирса,
келишувни тузиш мумкин бўлмайди.
Тадқиқотнинг мақсади.
Мазкур жиноят-процессуал институтни
ўрганишдан асосий мақсад унинг жорий этилишида қонун чиқарувчи
томонидан
кўзланган
ижтимоий-сиёсий
ва
процессуал-ҳуқуқий
мақсадларни аниқлаш, унинг асосий фойдали “иш коэффициентини”
мўлжаллаш, вазифалари ва функцияларини таҳлил қилишдан иборат.
Адабиётлар шарҳи.
Ўзбекистон жиноят процесси учун новелла
бўлган айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув институти ҳақида миллий
процессуал фанда ҳозирча илмий тадқиқотлар ва чиқишлар кўп эмас.
Жумладан, бу мавзуда ўз фикр ва мулоҳазаларини У.A. Тухташева,
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
115
Г.З. Тулаганова, б. Саломов, Д.Базарова каби олимларни айтиб ўтишимиз
мумкин. Аммо, бу олимлар мазкур институтнинг умумий тушунчаси ва
моҳиятига тўхталиб, алоҳида тарзда унинг процессуал мақсадлари ва
вазифаларини очиб беришмаган.
Хорижий амалиётда бу келишув анча вақтдан бери муваффақиятли
қўлланилиб келинмоқда, маълум юридик амалиёт ва илмий доктрина
шаклланиб улгурган. Бу борада Жоҳн Ҳ. Лангбеин, Череминскй Э., Левенсон
Л., Асевес Габриела, М. Вогел, Степҳен Ф. анд Гароупа Н., Стунтз W.J., Тагуэ п.,
Мике Ворк, МДҲ олимларидан Пешков М. А., Кувалдина ю. В., Махов В. Н.,
Бочкарев А. Е., Дубовик Н. каби олимларнинг илмий ишларини мисол қилиб
келтириш мумкин.
Материал ва методлар.
Мазкур илмий мақолани тайёрлашда илмий
билишнинг мантиқий ва илмий услубларидан фойдаланилган, хусусан,
мантиқий таҳлил, синтез, тарихий, қиёсий-ҳуқуқий каби услублар
қўлланилган.
Тадқиқот натижалари.
Таҳлил қилинаётган жиноят-процессуал
институт ўз мақсадига кўра бир қатор функцияларни амалга оширишга
ҳисса қўшиш учун мўлжалланган. Биз келишувнинг амалда мавжуд
функцияларини умумий ва хусусий вазифаларга ажратамиз. Келишувнинг
умумий функцияларига бизнингча, Конституцияда мустаҳкамланган инсон
ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, шунингдек, жиноят
одил судловининг мақсадини амалга оширишга доир вазифаларни
киритиш жоиз. Келишув институтини қўллашда энг жиддий қийинчилик
шахсни ноқонуний ва асоссиз айблаш, ҳукм қилиш, унинг ҳуқуқ ва
эркинликларини асоссиз чеклашдан ҳимоя қилиш функциясини амалга
оширишдир. Бу хатарлар келишув субъекти томонидан айбдорнинг содир
қилган қилмишидаги ролини камайтириш мақсадида бошқа шахсларнинг
мазкур жиноятга алоқадорлиги тўғрисида нотўғри маълумотлар бериш
эҳтимоли билан боғлиқ.
Ҳуқуқни муҳофаза қилиш умумий функциясидан ташқари, келишув
институти, шунингдек бир қатор хусусий вазифаларни амалга оширишга
ҳисса қўшиши мумкин, уларга жумладан, рағбатлантириш, превентив-
тарбиявий, тартибга солиш функцияларини, шунингдек, ҳуқуқни муҳофаза
қилувчи органлар билан ҳамкорликни кенгайтириш ва адолатни тиклаш
каби функцияларни айтиш мумкин.
Амалиётчиларнинг фикрича, жиноят-процессуал қонунчилигига
жорий этилган айбга иқрорлик тўғрисидаги келишувнинг бош мақсади –
айбланувчининг содир этган жинояти юзасидан иқрорлиги асосида судда
енгилроқ жазо тайинланишига эришиш, шунинг баробарида, кўплаб
сансалорликларга сабаб бўладиган узоқ давом этувчи суд жараёнларини
қисқартиришдан иборатдир [3].
Ўз навбатида, айбга иқрорлик тўғрисидаги келишувнинг энг муҳим
вазифаси – бу жиноятни тезкор суръатда очиш, жиноий йўл билан қўлга
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
116
киритилган мулкни излаб топиш, шунингдек, хавфли жиноятни содир
этган жиноятчилар, яъни айбланувчи иштирокчиларини қўлга олиш (агар
бу жиноятга алоқадор бошқа ахборотни тақдим этишга доир
мажбуриятлари билан белгиланган ва айбланувчи бунга розилик берган
бўлса) имкониятидир. Таҳлил қилинаётган институтнинг яна бир муҳим ва
ижтимоий жиҳатдан талаб кучли функцияларидан бири – бу содир этилган
қилмиш учун қонун даражасида жиноий санкцияни енгиллаштиришни
кафолатлаш
орқали
гумон
қилинувчини,
айбланувчини
рағбатлантиришдан иборат. Шубҳасиз, гумон қилинувчи (айбланувчи)ни
айбига иқрорлик тўғрисида ариза бериш мотиви жазони имкон қадар
енгиллаштиришдир.
Хусусан, қайд этиш лозимки, 2021 йил давомида Ўзбекистон жиноят
ишлари бўйича судларда жами
61 263
нафар шахсга нисбатан
47 657 жиноят иши кўриб чиқилган бўлиб, шундан
120
нафар шахсга
нисбатан 88 та жиноят иши айбга иқрорлик тўғрисида келишув
тасдиқланган. Шунингдек, мазкур тоифадаги ишлар бўйича содир этилган
жиноятлар оқибатида тарафларга етказилган жами 6 млрд сўмдан зиёд
зарар қопланди[4]. Бундан келиб чиқадики, айрим олимлар[5] томонидан
илгари сурилган, мазкур институтнинг жабрланувчилар учун салбий
оқибатлар келтириши мумкинлиги ҳақидаги фикрлари ҳозирча ўзини
мутлақо оқламади.
Айни дамда, келишувлар сони ҳозирча камлигини, назаримизда,
ЖПКда мавжуд гумон қилинувчи, айбланувчи айбга иқрорлик тўғрисида
келишув тузиш ҳақидаги илтимосномани фақатгина
суриштирувнинг ва
дастлабки тергов босқичида бериши мумкин
қоидаси билан изоҳлаш
мумкин.
Амалда бу илтимосномани дастлабки тергов тамомланганлиги эълон
қилингунга қадар бериш мумкинлигини англатади. Бироқ, шуни эътиборга
олиш зарурки, жиноят иши материаллари билан танишгунга қадар
айбланувчида унинг айбини исботланганлик даражаси ва жиноят ишининг
келгуси тақдири юзасидан етарли маълумот бўлмайди. Фақатгина жиноят
иши материаллари билан танишгандан сўнг у онгли ва келишувнинг
оқибатларини ҳисобга олган ҳолда ҳар томонлама ўйланган ва ҳисоб-китоб
қилинган қарор қабул қилиши мумкин бўлади.
Бу борадаги хорижий мамлакатлар қонунчилигига эътибор қаратсак,
айбига иқрорлик тўғрисидаги келишув тузиш ҳақида илтимоснома гумон
қилинувчи, айбланувчи томонидан
Қирғизистонда
айб эълон қилинган
вақтдан бошлаб суд муҳокамаси якунлангунга қадар (ЖПК 487-М.),
Қозоғистонда
иш юритишнинг исталган босқичида, бироқ суд
маслаҳатхонага киргунга қадар (ЖПК 613, 615- М.),
Арманистонда
жиноят
иши судга юборилган вақтдан бошлаб суд муҳокамаси бошлангунга қадар
(ЖПК 317
1
-М.),
Молдовада
эса илтимоснома айб эълон қилинган вақтдан
бошлаб, суд муҳокамаси бошлангунга қадар (ЖПК 504-моддаси) берилиши
мумкин.
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
117
Келишув институти функцияларини бажариш кўп жиҳатдан, содир
этилган жиноятни очиш фактининг, жиноий (ноқонуний) фаолият билан
шуғулланувчи шахсларга ҳамда, умуман аҳолига таъсир қилиш орқали
содир қилинган жиноий қилмиш учун жазо муқаррарлиги ҳисини
уйғотишда намоён бўладиган тарбиявий ва профилактик функцияни
амалга оширишга ёрдам беради. Айни дамда, таҳлил қилинаётган институт,
қонунда мустаҳкамланган
жазони камайтириш кафолати
орқали
жиноий жавобгарликка тортилган шахсларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш
органлари билан ҳамкорлик қилиш кўламини кенгайишига ҳисса қўшади.
Қайд этиш лозимки, Россияда 2009 йилда ҳамкорлик тўғрисида судгача
келишув жорий этилганлиги туфайли, аксарият муаллифлар [6, 17-б] ушбу
процессуал келишув институти мақсадини жиноятчиликка қарши
курашиш билан боғлашади [7]. Мисол учун, И.Э. Звечаровскийннг фикрича,
"асосий мақсади – айбга иқрор бўлиш, жиноятнинг квалификацияси ва жазо
тайинлаш бўйича келишувга эришиш бўлган хорижий аналоглардан
(хусусан, АҚШ, Испания, Италия, Германия қонунчилигида назарда
тутилган) фарқли равишда, Россияда ҳамкорлик тўғрисида судгача
келишув институтини жорий этишнинг мақсади – бу ижобий
посткриминал ҳаракатларни рағбатлантиришдир” [8, 14-б]. Бу борада олим
фикр юритган хорижий аналоглар таркибига Ўзбекистонни ҳам қўшиш
мумкин, чунки бизнинг ЖПКда ҳам келишувнинг бош мақсади – бу
айбланувчи айбига иқрор бўлиши, у содир этган жиноят квалификацияси
ва жазо тайинлаш бўйича ўзаро муросали келишувга эришишдир.
Тадқиқотчи Л.Г.Татянина илгари сурган ҳаққоний фикрига кўра,
жиноят суди иш юритувида “одил судлов билан келишувлар”, энг аввало,
жиноят процесси мақсадларини самарали амалга оширишни таъминлаш,
моддий ва инсон ресурсларини оқилона тежаш, айбланувчига тергов ва суд
органларига жиноятларни очиш ва тергов қилишда кўмаклашиш
имкониятини беришга қаратилган[9]. Биз А.С.Александронинг қуйидаги
фикрига қўшилиш мумкин деб ҳисоблаймиз, унингча процессуал келишув
институти аҳамияти “жиноятчиликка қарши курашнинг янги, замонавий,
муроса йўлини топишга асосланган услубига, жиноий репрессияни танлаш
асосида қўллашга ўтишда, айбловчи ҳокимият ва айбланувчилар
ўртасидаги ҳамкорликнинг ҳуқуқий асосларини кенгайтиришда” намоён
бўлмоқда [10].
Процессуал келишувнинг жиноят-процессуал механизми мақсадини
ўрганишда, унинг ахлоқан тузатишдаги ўрнини эслатиб ўтмасликнинг
иложиси йўқ. Жумладан, дастлабки тергов босқичида жиноятни содир
этган шахсда, тузалиш йўлига кириш учун ҳақиқий имконият пайдо бўлади,
бу эса, ўз навбатида нафақат унинг ўзи учун ижобий жиҳатдир (жазо
муддатини ёки миқдорини камайтириш имкони), балки жамият, умуман
давлат учун муҳим аҳамият касб этади (жиноий жазонинг мақсадларидан
бири – маҳкумни ахлоқан тузалишига эришилади).
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
118
Ушбу ўрганилаётган жиноят-процессуал механизмнинг
олдини олиш
аҳамияти
ахлоқан тузатиш мақсади билан чамбарчас боғлиқдир.
Ўтказилган таҳлил жиноят-процессуал қонунчиликдаги ушбу новелланинг
умумий ва шахсий (индивидуал) олдини олиш вазифасини ажратиб
кўрсатиш имконини беради. Индивидуал олдини олиш шундан иборатки,
ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари билан келишув, айрим олимларнинг
фикрича, “муросага келадиган айбланувчилар учун жуда хавфли, чунки
ҳуқуқни муҳофаза қилиш тизими билан ҳамкорлик қилганлар, қоида
тариқасида, бунинг учун жиноий шериклари томонидан ўлимга ҳукм
қилинади” [11, 154-бет].
Умумий олдини олишнинг аҳамияти шундаки, гарчи муҳимлиги
индивидуал олдини олишга нисбатан камроқ бўлса ҳам, жиноий фаолият
иштирокчиларида ўз ҳамтовоқлари «содиқлиги» борасида ишончини
пасайтиради, чунки ушбу институт ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар
билан ҳамкорликни «рағбатлантиради». Охир-оқибат, бу, бир томондан,
жиноий шерикларни янада синчковлик билан танлашга, иккинчи томондан
эса – юқоридаги сабабга кўра, ушбу шахс томонидан жиноят содир этиш
ғоясидан умуман воз кечишга олиб келиши мумкин.
Бундан ташқари, келишувнинг жиноят-процессуал механизми
қўриқлаш функциясини
бажаради, чунки у шахсни, жамиятни ва давлатни
айбланувчи ёки гумон қилинувчининг тергов органларига берган ахбороти
натижасида аниқланган жиноятчилар тажовузидан ҳимоя қилишга
қаратилган. Келишувнинг жиноят-процессуал механизмини амалга
ошириш давлатнинг ваколатли органларига ёрдам берган шахсга нисбатан
ахлоқ-тузатиш чораларини тезкорлик билан қўллашга ёрдам беради, шу
орқали жиноий жавобгарлик амалга оширилиши суръати тезлашади,
латент жиноятлар даражаси пасаяди, очилмаган жиноятлар сони ҳам
камайиб боради.
Шу ўринда таъкидлаш ўринлики, Давлатимиз раҳбари шахсан
“...айбдор шахсларнинг жавобгарлиги муқаррарлигини таъминлаш”ни
талаб қилади [12]. Демак, келишув бўйича норматив қоидалар жиноий
жазонинг муқаррарлиги ва индивидуаллашуви тамойилини амалга
оширишга ёрдам беради, деб айтиш мумкин.
Таҳлил қилинаётган механизмнинг жиноят-процессуал моҳияти, энг
аввало, жиноят содир этишда айбдор деб топилган шахснинг жазосини
кафолатланган тарзда қисқартириш, шунингдек, процессуал чиқимларни
иқтисод қилишда ҳам гавдаланади. Илгари амалиётда бўлган оғзаки
махфий битимлар, улар ҳақиқатда амалга ошишининг ҳеч қандай
кафолатсиз, қолаверса ўзаро ишонч асосида қурилган. "Амалиётда,
томонлар соғлом фикр ва ўзининг процессуал манфаатларини кўзлаган
ҳолда, бундай муносабатларга киришиши одатий ҳол, - деб ёзади
В.В.Николайченко, – бундай битимларнинг шакллари ихтиёрий бўлиб,
амалдаги қонунчилик талабларига деярли мос келмайди, аммо айтиш
мумкин, унинг мақсад ва тамойилларига зид эмас. Бироқ, иш ҳужжатларида
келишув изларидан асар ҳам бўлмайди” [13, 68-бет].
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
119
Ўз вақтида тадқиқотчи П.Ф. Пашкевич судга суд терговини
қисқартириш ҳуқуқини беришни таклиф қилган, бунинг учун, тўпланган
далиллар жиноят ишини тўғри кўриб чиқиш ва ҳал қилиш учун етарли
бўлиши талаб этилган [14, 175-бет]. Бироқ, муаллифнинг мазкур ёндашуви
P.S. Элкинд танқидига учраган. Унинг фикрига кўра, жиноий иш юритишда
соддалаштирилган шаклдан фойдаланиш қуйидагиларга олиб келиши
мумкин: жиноят иши бўйича далилларни тўлиқ тўпланмаслиги, бунда
шахснинг ўз айбига иқрор бўлиши устуворлик касб этади; суд мажлисида
иш бўйича тўпланган далилларнинг ўрганилмаслиги ёки тўлақонли
тартибда ўрганилмаслиги; суд жараёнининг тарбиявий таъсири камайиши
[15, 50-бет].
Назаримизда, соддалаштирилган суд юритуви тартибига нисбатан
бундай қарши мулоҳаза баҳсли, чунки жиноят иши судга етиб келганда,
судья айбловни асослантирувчи далиллардан иборат жиноят иши
материалларини мустақил равишда ўрганади. Бундан ташқари, судья
ҳукмни чиқаришда нафақат судланувчининг ўз айбига иқрор бўлишини,
балки ишдаги бошқа далилларни ҳам ҳисобга олади. Маълумки, ҳукм фақат
айбига иқрорликка асосланиши мумкин эмас. Келишув тўғрисидаги
қоидаларни қўллашнинг мантиқий натижаси – бу мазкур жиноят иши
бўйича суд ишини юритишни тезлаштириш ва соддалаштиришдир. Бунга
ЖПКнинг 586
7
-моддасида мустаҳкамланган суд муҳокамасини ўтказиш
тартиби ҳам ишора қилади, унинг давомида ушбу жиноят иши бўйича суд
тергови соддалаштирилган шаклда амалга оширилади, гувоҳлар сўроқ
қилинмайди ва судланувчининг унга қўйилган айблови бўйича
айбдорлигини тасдиқловчи далилларга баҳо берилмайди. Процессуал
чиқимларни иқтисод қилишдан ташқари, айбга иқрорлик келишуви
институти жиноятларни тезкор ва самарали аниқлаш ва тергов қилишга
ёрдам беради. Бу фикрни асослаш учун шуни таъкидлаш мумкинки, айбга
иқрорлик келишувида, жумладан, содир этилган жиноятни фош этиш,
жиноят иши бўйича далилларни тақдим этиш, жиноий йўл билан
орттирилган мол-мулкни аниқлаш бўйича гумон қилинувчи, айбланувчи
келишув имзоланганидан кейин бажаришни ўз зиммасига оладиган
ҳаракатлар қайд этилади.
Айни
чоғда
тадқиқотчилар
У.Ҳамидуллаева
ва
А.Мухитдиновларнинг, айбга иқрорлик тўғрисидаги келишув, ҳеч
шубҳасиз, айбсизлик презумпцияси тамойилини бузиши ҳақидаги
фикрларига [16]
қўшила олмаймиз
. Чунки шахс ўзининг айбсизлигини
исботлаши шарт эмас, бу терговни амалга оширувчи органлар ваколатига
киради. Бироқ, бундай келишувларни тузишга гумон қилинувчи,
айбланувчи ёки судланувчи ўз иҳтиёри билан ҳаракат қилишини инобатга
олсак, бу ерда айбсизлик презумпцияси тамойилини бузилишини кўриш
қийин.
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
120
Бироқ, ушбу олимлар ҳам мазкур институтнинг ижобий жиҳатлари,
шу жумладан, давлат бюджети сарф-харажатлари иқтисод қилиниши, суд
иш юритуви жадаллашуви, жарбланувчининг ҳуқуқ ва манфаатлари
тезкорлик билан тикланиши, тергов-суд органлари иш юкламаси
пасайишини, салбий тарафлари ўрнини босиб кетишини қайд этишади.
Тадқиқот натижалари муҳокамаси.
Дарҳақиқат, айбланувчи ёки
гумон қилинувчининг айбига иқрор бўлиши муносабати билан жиноят
содир этилган пайтдан бошлаб тегишли шахснинг судланишигача бўлган
вақт оралиғи қисқаради. Демак, айтиш жоизки, келишув институти
дастлабки терговнинг оқилона ва тезкор ўтказилишига ёрдам беради.
Келишув қоидаларини қўлланиши дастлабки терговни имкон қадар
камчиқим ва инсон кучини оқилона сарфлаган ҳолда ўтказиш имконини
беради. Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимлари айбланувчи ёки
гумон қилинувчининг фаол ёрдами билан барча керакли тергов
ҳаракатларини тезкор равишда амалга оширади.
Шу билан бирга, терговни олиб борувчи шахс ўз кучини ахборот-
билиш ва процессуал аҳамиятга эга бўлган исботловчи маълумотларни
тўплаш ва текширишга оқиллик билан самарали сарфлайди. Жиноят содир
этган шахсни аниқлай олмаслик, жиноят процесси ўз мақсадларига эриша
олмай қолгани, олдига қўйилган вазифалар бажарилмаганидан дарак
беради. Айбга иқрорлик тўғрисидаги процессуал келишув жиноят-
процессуал механизми давлатнинг ваколатли ҳуқуқни муҳофаза қилувчи
органлари ва мансабдор шахслари томонидан муайян шахсни жиноят содир
этишда фош этиш бўйича процессуал фаолияти мақсадига эришишига
бевосита кўмаклашади.
Юқоридагиларни
умумлаштириб,
келишув
тузишда
айблов
томоннинг мақсади
қуйидагилардан иборат деб ҳисоблаймиз:
содир этилган жиноятни тезкорлик билан фош этиш;
айбланувчи томонидан жиноят содир этиш натижасида олинган
моддий қимматликларни топиш ва қонуний мулкдорга қайтариш;
жиноятни содир этишда иштирокчи мавжуд бўлса, улар юзасидан
маълумот олиш (аммо бу, фақат келишувда айбланувчи бундай маълумот
беришга розилиги олинган бўлса, амалга оширилади);
жабрланувчига етказилган зарарни қоплаш;
жиноят содир этган шахсга унинг ижобий хулқ-атворидан келиб
чиқиб, мос енгилроқ жазони тайинлаш.
Ўз навбатида,
гумон қилинувчи (айбланувчи)нинг келишув тузиш
тўғрисида илтимоснома билан мурожаат қилишдан асосий мақсади
– бу,
шубҳасиз, қилмиш учун жазони имкон қадар камайтириш ёки уни ўташдан
халос бўлиш, озодликдан маҳрум қилиш тарзидаги жазодан қутулиб
қолишдир.
Шунга асосланиб, айтишимиз мумкинки, айбга иқрорлик тўғрисидаги
келишув – бу ижтимоий хавфли қилмишларни тезкорлик билан очиш ва
тергов қилишга кўмаклашувчи, яраштириш тартиб-таомиллари тизимига
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
121
кирадиган диспозитив тусдаги жиноят-процессуал институт бўлиб, унинг
доирасида жиноий жавобгарликка тортилган шахс, ўзининг қилмиши учун
жазони енгиллаштириш эвазига жиноий қилмишни содир этишда ўз
айбига иқрор бўлиб, жиноятни очишда фойдали бўлиши мумкин бўлган
қимматли маълумот билан таъминлайди, шунингдек етказилган
зарарнинг ўрнини қоплаш чораларини кўради.
Хулоса ва тавсиялар
Айбга иқрорлик тўғрисидаги процессуал келишувнинг жиноий-
процессуал механизми қандай мақсадга эга эканлиги борасида шундай
фикрни илгари суришимиз мумкин:
биринчидан,
келишувининг
ижтимоий-ҳуқуқий
мақсади
қуйидагиларда намоён бўлади:
жиноятчиликка қарши кураш;
жиноий жавобгарликка тортилган шахсни дастлабки тергов
босқичида ахлоқан тузалишига кўмаклашиш;
жиноятларни индивидуал ва умумий олдини олиш;
қўриқлаш функциясини бажариш;
ҳуқуқни муҳофаза
қилувчи
органларига ҳақиқатда кўмаклашган
шахсга тезкор, енгил шартлардаги ахлоқан тузатиш чораларини қўллаш;
латент жиноятчилик даражасини, очилмай қолган жиноятлар
сонини камайтириш.
Иккинчидан,
келишув
механизмининг
жиноят-процессуал
мақсади
қуйидагилардан иборат:
жиноятларни тез ва самарали аниқлаш ва тергов қилиш;
процессуал чиқимларни тежаш;
жиноий суд иш юритувини мақбул тарзда ташкил этиш;
айблов ва ҳимоя томонлари ўзининг процессуал фаолияти
мақсадига эришишига кўмаклашиш;
ҳуқуқни муҳофаза
қилувчи
органларга ёрдам берган шахсга жазонинг
енгиллаштирилишини кафолатлаш;
жабрланувчига етказилган зарарни тезкор ва амалда қопланишини
таъминлаш.
Шунингдек, айблов ва ҳимоя томонлари ўзининг процессуал
фаолияти мақсадига эришишига кўмаклашиш мақсадида, ЖПКнинг 5862-
моддасига гумон қилинувчи, айбланувчи айбга иқрорлик тўғрисида
келишув тузиш ҳақидаги илтимосномани нафақат суриштирув ва
дастлабки тергов босқичида, балки
суд иш юритуви босқичида ҳам
бериши мумкинлигини белгилаш жоиз
. Боиси, фақатгина жиноят иши
материаллари билан танишгандан сўнг шахс онгли ва келишувнинг
оқибатларини ҳисобга олган ҳолда ҳар томонлама ўйланган ва ҳисоб-китоб
қилинган қарор қабул қилиши мумкин бўлади.
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
122
REFERENCES
1. Аликперов X.Д. Преступность и компромисс. – Баку, 1992; Он же.
Освобождение от уголовной ответственности [Текст]. – М.: Институт
повышения квалификации руководящих кадров Генеральной прокуратуры
Российской Федерации, 1999.
2. Аликперов X.Д., Зейналов M.A. Компромисс в борбе с преступностью.
– С. 46. 99
3. A.Abidov. Айбга иқрорлик бўйича келишув институтнинг қандай
афзалликлари бор? Available at: http://hudud24.uz/aybga-i%d2%9brorlik-
b%d1%9eyicha-kelishuv-institutning-%d2%9banday-afzalliklari-bor
4. Айбга иқрорлик келишуви туфайли 6 миллиард сўмдан зиёд зарар
қопланди. https://uza.uz/uz/posts/aybga-iqrorlik-kelishuvi-tufayli-6-milliard-
somdan-ziyod-zarar-qoplandi_357407
5. Головко Л.В. Алтернативы уголовному преследованию в
современном праве. – Спб.: Юрид. сентр Пресс, 2002. – 544 с.; Гутсенко Г.Ф.,
Головко Л.В., Филимонов Б.А. Уголовный процесс западных государств. –
М.: ИКД «Зерцало-М», 2001. – 480 с.; Дубовик М.П. «Сделка о признании
вины» и «особый порядок»:сравнительный анализ// Ros.yustitsiya. – 2004. –
№ 4. – С. 52, 53; Звечаровский И. Юридическая природа института
досудебного соглашения о сотрудничестве//Законность. – 2009. – № 5. –
S.14, 15; Прилутский P.В. Визнання вини: сучасний погляд на стару
проблему// Вісн. Верхов. Суду України. – 2005. – № 8 (60). – С. 44, 45.
6. Сумачев A.В., Морозов В.И., Милтова E.В. Уголовно-правовая
характеристика деятельности, направленной на достижение задач
правосудия
(примирение
сторон
и
досудебное
соглашение
о сотрудничестве) [Текст]: учебное пособие. – Тюмень, 2011. – С. 46;
Шаталов A.С. Принятие судебного решения при заключении досудебного
соглашения о сотрудничестве: правовая регламентация, проблемы,
тенденции и перспективы // Уголовное судопроизводство. – 2010. – № 2. –
С. 17.
7. Федеральный закон от 29.06.2009 № 141-ФЗ “О внесении изменений
в Уголовный кодекс Российской Федерации и Уголовно-процессуальный
кодекс Российской Федерации ” // Российская газета. – 3 июля 2009 – № 121;
СЗ РФ. – 2009. – № 26. – Ст. 3139.
8. Звечаровский I.E. Юридическая природа института досудебного
соглашения о сотрудничестве // Законность. – 2009. – № 9. – С. 14.
9. Татянина Л.Г. “Сделки с правосудием” в России и США: позитивные
и негативные аспекты // СПС «КонсультантПлюс». 123
10. Александров A.С. Соглашение о досудебном сотрудничестве со
следствием: правовая сущность и вопросы толкования норм, входящих в
главу 40¹ УПК РФ // Уголовный процесс. – 2009. – № 8. – С. 3; Он же. Подход
к преодолению противоречия в законе, регламентирующего заключение и
реализацию досудебного соглашения о сотрудничестве по уголовному делу
// Уголовное право. – 2011. – № 1. – С. 55.
Суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятида рақамлаштириш
123
11. Николайченко В.В. Пенитенциарные и постпенитенциарные
преступления как объект криминалистического исследования / Под ред.
В. И. Комиссарова. Саратов, 2005. С. 154. 36
12.https://uzreport.news/politics/shavkat-mirziyoev-ne-narod-doljen-
slujit-gosudarstvennim-organam-a-gosudarstvennie-organi-.
13. Николайченко В.В. Пенитенциарные и постпенитенциарные
преступления как объект криминалистического исследования / Под ред.
В. И. Комиссарова. Саратов, 2006. Ч. 2. С. 68–69. 37
14. Пашкевич П.Ф. Рациональное исследование и использование
доказательств
в
уголовном
судопроизводстве.
Проблемы
совершенствования советского законодательства. М., 1976. С. 175.
15. Горский Г.Ф., Кокорев Л.Д., Элкинд П.С. Проблемы доказательств в
уголовном процессе. Воронеж, 1978. С. 88–89. Подобной позиции
придерживается и М.С. Строгович. (Қаранг.: Строгович М. С. О единой форме
уголовного судопроизводства и пределах ее дифференциации //
Сос. законность. 1974. № 9. С. 50–53.).
16. U.Xamidullayeva, A.Muxitdinov. Соглашение о признании вины как
форма упрощённого производства по уголовным делам: опыт зарубежных
стран // https://inlibrary.uz/index.php/ problemsofhumanities /artisle/ viev/
3638
