«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
101
Rahmatilla Dehqanov, Nilufar Rahmankulova
https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-6-3/iss1-pp101-105
TASHQI IQTISODIY BITIMLAR TUZISHDA PATOLOGIK ARBITRAJ
KELISHUVI
Annotatsiya
. Maqola tashqi iqtisodiy bitimlarda patologik arbitraj
kelishuvining nazariy va amaliy xususiyatlarining tahlilini oʻz ichiga oladi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda arbitraj kelishuvlari patologiyasining ahamiyati,
xalqaro amaliyotda hal qilish tartibi, oʻrganish natijasida ishlab chiqilgan
tavsiyalarni oʻz ichiga oladi.
Kalit soʻzlar:
Patologik arbitraj tushunchasi, Patologiya konsepsiyasi, defekt.
ПАТОЛОГИЧЕСКОЕ АРБИТРАЖНОЕ СОГЛАШЕНИЕ
ВО ВНЕШНЕЭКОНОМИЧЕСКИХ ДОГОВОРАХ
Аннотация.
Статья включает в себя анализ теоретических и
практических особенностей патологического третейского соглашения во
внешнеэкономических сделках.
Значение патологии арбитражных соглашений во внешнеэкономической
деятельности, порядок урегулирования в международной практике,
рекомендации, разработанные в ходе исследования.
Ключевые слова
: понятие патологического арбитража, понятие
патологии, порок.
PATHOLOGICAL ARBITRATION AGREEMENT IN FOREIGN
ECONOMIC TREATIES
Abstract.
The article includes an analysis of the theoretical and practical
features of the pathological arbitration agreement in foreign economic
transactions. The importance of the pathology of arbitration agreements in foreign
economic activity, the order of settlement in international practice, and the
recommendations developed in the study.
Keywords:
the concept of pathological arbitration, the concept of pathology, defect.
Tashqi iqtisodiy faoliyatda arbitraj kelishuvlarining patologiyasi koʻp uchrab
turadigan holatlar sirasiga kiradi. Bu holat o’z navbatida xalqaro tijorat arbitrlari
yoki mazkur sohada faoliyat olib boruvchi amaliyotchilar uchun ham yangi
holatemas. Ular shunchaki taraflar tomonidan yanglish tayyorlangan, bajarishda
qiyinchiliklar tugʻdiradigan arbitraj kelishuvlari sifatida e’tirof etiladi [1].
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
102
Patologik arbitraj kelishuvlari dastlab Fransiyada vujudga kelgan. Chunki
undan oldin arbitraj toʻgʻrisidagi kelishuvlarda kamchiliklar aniqlansa yoki xato
tuzilgan boʻlsa, uni haqiqiy emas deb topishgan. Lekin 1974-yilga kelib fransiyalik
huquqshunos olim Frederik Eisemenn patologik arbitraj tushunchasini oʻylab
topgan va uni oʻz nazariyasida yoritib bergan [2]. Eisemanning fikricha, agar
arbitraj bitimi, uning loyihasini ishlab chiqishga koʻra, hakamlik kelishuvining
toʻrtta muhim funksiyalaridan birini yoki bir nechtasini qoʻllab-quvvatlamasa,
patologik hisoblanadi.
Patologiya konsepsiyasining oʻzagi shundan iboratki, arbitraj bitimi oʻziga
xos nuqson bilan tugʻiladi. Hujjat shunday tuzilganki, bitim tuzilgan paytdan
boshlab uning talqini bilan bogʻliq savollar tugʻiladi.
Koʻpgina xalqaro yuridik adabiyotlarda ushbu terminga soddagina tarif
berilgan. Ya’ni Patologik arbitraj kelishuvlari – bu tarkibida “defekt” mavjud
boʻlganligi sababli uni ijro etish qiyin boʻlgan yohud umuman ijro etib
boʻlmaydigan arbitraj bitimlaridir [3]. Arbitraj shartnomasini “patologik” deb
atash, albatta, uning huquqiy xarakterini yoki mazmunini oʻzgartirmaydi. Arbitraj
bandidagi nuqson shu bilan tuzilgan shartnomani inkor etishi shart emas. Bu
nuqsonning tabiati yoki mohiyatiga yoki nuqsonni davolash mumkinmi-yoʻqligiga
bogʻliq [4].
Amaliyotda patologik arbitraj kelishuvlari asosan arbitraj sudining nomi
yanglish tuzilishi, nizoni hal qilish lozim boʻlgan arbitraj sudi nizo vujudga
kelganda oʻz vakolatini tugatganligi yoki qaytadan tashkil qilinganligi, protsessual
qoidalar tanlashdagi xatoliklar mavjudligi boʻlganda kuzatiladi.
Misol tariqasida quyidagilarni koʻrishimiz mumkin:
Astra Footwear kompaniyasida Yugoslaviya ishlab chiqaruvchisi va
amerikalik distribyutor oʻrtasida poyabzal sotib olish boʻyicha shartnomada
aytilishicha, “barcha nizolar Belgraddagi Federal Savdo Palatasida eksport savdosi
boʻyicha arbitraj vakolatli hisoblanadi. Agar xaridor ayblansa, Nyu-Yorkdagi Savdo
palatasi vakolatlidir”. Xaridor “NYCC nomini kelishib olingan moddiy
huquqlarning ajralmas qismi ekanligini va shu sababli arbitraj kelishuvi oʻz
kuchini yoʻqotganligini, chunki NYCC arbitraj faoliyati Nyu-York Savdo-sanoat
palatasiga (NYCCI) oʻtkazilishi munosabati bilan shartnoma tuzilishidan oldin oʻz
faoliyatini toʻxtatganini da’vo qildi. Sud xaridorning fikriga qoʻshildi: NYCCning
yoʻqligi yurisdiksiyani taqsimlash uchun halokatli ekanligini aniqlamadi. Sud
FAAning 5-boʻlimiga muvofiq (Yugoslaviya sotuvchisi talabiga binoan) hakamlik
sudi a’zolarini tayinladi.
Argentinalik va amerikalik biznes oʻrtasidagi savdo shartnomasidagi
nizolarni hal qilish shakli “arbitraj”, arbitraj joyi “AQShda” va nizolar “Nyu-York
Tijorat arbitraj assotsiatsiyasining Tijorat arbitraj qoidalariga muvofiq
Nyu-Yorkdagi arbitraj tomonidan nihoyat hal qilinishini” aytdi. Koʻrib
chiqilayotgan “Assotsiatsiya” mavjud emas edi, shuning uchun Argentina tomoni
“AAA arbitraji” ni talab qildi, Sud dastlab federal siyosatga ishora qildi va taraflar
nizoni arbitrajda hal qilish niyatiga asosan AAAga yuborilgan [5].
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
103
Xalqaro xususiy huquqda tadqiqot olib borgan koʻplab huquqshunos
olimlar mazkur yanglish tuzilgan arbitraj kelishuvlarining turli jihatlarini yoritib
berishga harakat qilgan. Ulardan bir guruh ingliz olimlari tomonidan arbitraj
toʻgʻrisida kelishib olishning rasmiylashtirishda xatoga yoʻl qoʻyilishining bir
qancha turlari ajratib koʻrsatilgan boʻlib, ular:
– Arbitraj toʻgʻrisidagi kelishuv shartlarining ikki qarama-qarshi ma’noga
ega boʻlib qolganligi;
– Arbitraj muhokamasi oʻtkazilishini belgilaydigan asosiy qoidalarning aniq
belgilanmaganligi;
– Arbitraj muhokamasi oʻtkaziladigan joyni hamda ishni koʻrib hal etadigan
arbitrlar haqida ma’lumot koʻrsatilmagan arbitraj toʻgʻrisidagi kelishuvlar;
– Shartlarda ishni mazmunan koʻrib hal etadigan arbitr yoki arbitrlar
koʻrsatilgan boʻlsa va ushbu shaxslar vafot etgan, ogʻir xasta (ishni koʻrib hal
etishga qodir emas), muomalaga layoqatsiz boʻlgan arbitraj kelishuvlari;
– Shartlarini bajarishda qarama-qarshi shartlar mavjud boʻlgan arbitraj
kelishuvlari keltirib oʻtilgan [6].
Amaliyotda shunday holatlar ham uchrab turadiki, tashqi iqtisodiy bitim
taraflari arbitraj toʻgʻrisida kelishib olayotganlarida, qoida sifatida arbitraj
muhokamasi oʻtkaziladigan joyni bir xalqaro arbitrajda va uni koʻrib hal qiladigan
qoidalar boshqa bir arbitraj reglamentiga havola qilinadi yohud birorta
davlatning protsessual kodeksi qoidalari qoʻllanilishini kelishib oladi. Bunday
hollarda arbitraj toʻgʻrisidagi kelishuvning qoidalari oʻzaro toʻqnash kelib qoladi.
Chunki, mazkur qoidalarni barchasini bajarish juda mushkul yoki umuman
bajarishning iloji boʻlmay qoladi. Bunda birinchi navbatda arbitraj toʻgʻrisidagi
qarama-qarshi qoidalarning qaysi biri ustunlik xarakteriga ega ekanligini aniqlab
olish maqsadga muvofiq boʻladi. Qaysi qoida birinchi navbatda ijro etilishi bilan
bogʻliq masalani hal qilishda xalqaro huquqshunoslar tomonidan turli xil
nazariylar ishlab chiqilgan. Yuqorida keltirib oʻtilgan masalaga aloqador koʻplab
nazariyalar mavjud. Biroq, bizga eng koʻp tarafdorlari mavjud bo’ʻlgan
nazariylarni tahlil qilish samarali hisoblanadi. Nazariylar umumiy uch guruhga
boʻlinadi. Ular:
– qarama-qarshi boʻlib qolgan arbitraj kelishuvi shartlarining qaysi biridan
voz kechish va qaysi biri ustunligini aniqlashni xalqaro tijorat arbitrajiga da’vo
kiritgan da’vogar taraf zimmasiga yuklashni yoqlab chiquvchi nazariyalar [7];
– qarama-qarshi boʻlib qolgan arbitraj kelishuvi shartlarining qaysi biridan
voz kechish va qaysi biri ustunligini aniqlashni kelib chiqqan nizoning
xususiyatlaridan hamda ishni qonuniy ravishda tez va adolatli hal etilishini
hisobga olgan holda tegishli xalqaro malakali arbitrlar tomonidan hal etilishini
yoqlab chiquvchi nazariyalar;
– qarama-qarshi boʻlib qolgan arbitraj kelishuvi shartlarining qaysi biridan
voz kechish va qaysi biri ustunligini aniqlashda hech kimning imtiyozga ega
emasligini ta’kidlagan holda barcha qarama-qarshi boʻlgan qoidalarni rad etishni
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
104
yoqlab chiquvchi nazariyalar mavjuddir[8]. Yuqorida keltirilgan birinchi nazariya
vakillari fikrining mohiyati shundaki, bir tarafga koʻproq vakolat bergan holda
arbitraj toʻgʻrisidagi bitim shartining haqiqiyligini saqlab qolishdir. Chunki
uchinchi nazariya vakillarining hech bir tarafga imtiyoz bermasligining oqibatida
arbitraj kelishuvining ikkala qarama-qarshi qoidalari bekor boʻlib ketadi. Bunda
arbitraj toʻgʻrisidagi kelishuv shartlarining daxlsizlik huquqi buzilishi mumkin.
Shuningdek, birinchi guruh olimlar bir taraf yomon niyatlarni koʻzlagan holda
qasddan arbitraj kelishuvi shartlarini buzishga harakat qilishini ham nazarda
tutadi. Bunda, odatda ikkinchi taraf da’vo qiladi va ikki ziddiyatli normadan
bittasini tanlab oladi. Lekin shuni ham e’tiborga olish kerakki, yomon niyatli
ikkinchi tarafning chalkashtirishga boʻlgan urinishi qisman amalga oshadi.
Ikkinchi guruh olimlarining fikri qolgan ikki nazariyadan oʻzining mukammalligi
bilan ajralib turadi. Ya’ni mazkur nazariyada nima boʻlganda ham ish adolatli, tez
va qonun talablariga mos ravishda tuzilishini nazarda tutadi. Uchinchi guruh
olimlarning fikri amaliyotda koʻplab e’tirozlarga sabab boʻlgan nazariyalardan
biri hisoblanadi. Chunki, ushbu nazariyada barcha bir biriga zid shartlar bekor
boʻlishi nazarda tutiladi va buning oqibatida tashqi iqtisodiy faoliyat
sub’yektlarining nizoni hal etishga boʻlgan erk irodalari mavjudligi oʻz mohiyatini
yoʻqotadi. Oʻrganilgan yuqoridagi holatlardan kelib chiqib biz tomonimizdan
quyidagi takliflar ishlab chiqildi:
1.
“Arbitraj kelishuvining patologiyasi” tushunchasini Oʻzbekiston
Respublikasining 2021-yil 16-fevral kuni qabul qilingan “Xalqaro tijorat arbitraji
toʻgʻrisida”da qonunida oʻz ifodasini topmagan, bu esa oʻz navbatida ushbu
turdagi nizolarni qay tarzda hal qilish muammosini keltirib chiqaradi. Shu
maqsadda qonuning 5-moddasida “Arbitraj kelishuvining patologiyasi”
tushunchasini kiritish orqali ushbu turdagi arbitraj kelishuvlarni hal qilishning
samarali vositasini aniqlash.
2.
Arbitraj kelishuvining patologiyasi yuzasida Toshkent xalqaro arbitraji
tomonidan tushuntirish yoʻriqnoma yoki boshqa turdagi koʻrsatma ishlab chiqish
bizning nazarimizda ushbu turdagi kelishuvlarning oldini olinadi yoki
kamayishiga olib kelishi mumkin.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Arbitraj kelishuvining patologiyasi
oʻrganilishi lozim boʻlgan oziga xos tabiatga ega, tarkibida “defect” mavjud
boʻlganligi sababli uni ijro etish qiyin boʻlgan yohud umuman ijro etib
boʻlmaydigan arbitraj bitimlaridir.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
See Frédéric Eisemann, “La clause d’arbitrage pathologique”, published
in Commercial Arbitration Essays in Memoriam Eugenio Minoli, Unione
Tipografico-editrice Torinese, Torino, 1974. According to Frédéric isemann, back
then honorary Secretary General of the International Chamber of Commerce from
Paris, the term `pathological arbitration clauses` designates arbitration
agreements that contain defects which may disrupt the smooth progress of the
arbitration procedure.
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
105
2.
Eisemann F. La clause d’arbitrage pathologique. Commercial Arbitration
Essays in Memoriam Eugenio Minoli. U.T.E.T., 1974
3.
Eisemann F. La clause d’arbitrage pathologique. Commercial Arbitration
Essays in Memoriam Eugenio Minoli. U.T.E.T., 1974
4.
Interpretation of Pathological Arbitration Agreements: Nonexisting and
Inaccessible Elements, Morten Frank. Pepperdine Dispute Resolution Law Journal 2020.
5.
Interpretation of Pathological Arbitration Agreements: Nonexisting and
Inaccessible Elements, Morten Frank. Pepperdine Dispute Resolution Law Journal 2020.
6.
From a theoreticians’ perspective, see Jacques Beguin, Michel Menjucq,
Droit du commerce international (International Trade Law), Lexis Nexis
Publishing House, Paris, 2011, p. 1092 and Nigel Blackaby, Constantine Partasides
with Alan Redfern and Martin Hunter, Redfern and Hunter on International
Arbitration, Oxford University Press, New York, 2009, pp. 146-149.
7.
3 See Viorel Roș, Arbitrajul comercial internațional (International
Commercial Arbitration), Regia Autonomă Monitorul Oficial Publishing House,
Bucharest, 2000, p. 158.
8.
Eisemann F. La clause d’arbitrage pathologique. Commercial Arbitration
Essays in Memoriam Eugenio Minoli. U.T.E.T., 1974.
