«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
137
Bahramova Mohinur
Katta o‘qituvchisi, PhD, Intellektual mulk huquqi kafedrasi,
Toshkent davlat yuridik universiteti
https://doi.org/10.47689/978-9943-7818-6-3/iss1-pp137-142
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA ONLAYN VA ELEKTRON
ARBITRAJ FAOLIYATINI TASHKIL ETISH VA QARORLAR IJROSINI
TA’MINLASHGA DOIR QONUNCHILIKNI TAKOMILLASHTIRISH
MASALALARI
Annotatsiya:
Maqolada xalqaro tijorat nizolarini muqobil hal etish usullarini
raqamlashtirish, jumladan O‘zbekistonda online va elektron arbitraj tizimlarini
joriy etish hamda ularning huquqiy asoslarini yaratish, shuningdek shunday
arbitrajlarning qarorlarini tan olish va ijro etish masalalari muhokama qilingan.
Kalit so‘zlar:
xalqaro arbitraj, online arbitraj, elektron arbitraj, qarorlarni
tan olish va ijro etish.
Bakhramova Mokhinur
Senior Lecturer, PhD, Department of Intellectual Property Law,
Tashkent State University of Law
ISSUES OF IMPROVING LEGISLATION ON THE ORGANIZATION OF
ONLINE AND ELECTRONIC ARBITRATION ACTIVITIES AND
ENFORCEMENT OF THEIR AWARDS IN THE REPUBLIC OF
UZBEKISTAN
Abstract:
The article discusses the digitization of alternative methods of
international commercial dispute resolution, including the implementation of
online and electronic arbitration systems in Uzbekistan, the creation of their legal
framework, and the recognition and enforcement of such arbitration awards.
Keywords:
international arbitration, online arbitration, electronic
arbitration, recognition and enforcement of decisions.
Бахрамова Мохинур
Старший преподаватель, PhD, кафедра «Право интеллектуальной
собственности», Ташкентский государственный юридический институт,
ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА ПО
ОРГАНИЗАЦИИ ОНЛАЙН И ЭЛЕКТРОННОГО АРБИТРАЖА В
РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН И ИСПОЛНЕНИЮ ИХ РЕШЕНИЙ
Аннотация:
В
статье
рассматривается
цифровизация
альтернативных способов разрешения международных коммерческих
споров, в частности внедрение в Узбекистане систем онлайн- и
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
138
электронного арбитража и создание их правовой базы, а также признание и
приведение в исполнение решений таких арбитражей.
Ключевые слова:
международный арбитраж, онлайн-арбитраж,
электронный арбитраж, признание и приведение в исполнение решений.
O‘zbekistonda hakamlik sudlari, xalqaro arbitraj, onlayn va elektron
arbitraj faoliyatini tashkil etish va davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash
mamlakatda olib borilayotgan sud islohotlarini ta’minlash va iqtisodiyotni
liberallashtirish, shuningdek, xususiylashtirishni kengaytirish, xo‘jalik yurituvchi
sub’yektlar sonini ko‘paytirish va ular o‘rtasidagi nizolarni hal etishga yordam
beradi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston sud organlari tomonidan 200 dan ortiq doimiy
faoliyat yurituvchi hakamlik sudlari ro‘yxatga olingan bo‘lib, ularning 160 tasi
O‘zbekiston hakamlik sudlari assotsiatsiyasi va uning vakolatxonalari, 15 ta
savdo-sanoat palatasi va uning hududiy bo‘linmalari va 30 ta boshqa yuridik
shaxslardan tashkil topgan.
Sud qarorlarini tan olish va ijro etishni tartibga soluvchi ko‘p tomonlama
Konvensiyalar, birinchi navbatda, shu kabi huquqiy tizimlarga ega bo‘lgan
davlatlar o‘rtasida tuzilgan bitimlarni o‘z ichiga oladi. Ko‘pincha bu mintaqaviy
shartnomalar hisoblanadi (1928-yilgi Bustamante kodeksi, 1932-yilda Norvegiya,
Daniya, Finlyandiya, Islandiya va Shvetsiya o‘rtasidagi Konvensiya, 1952-yildagi
Arab davlatlari Ligasining sud qarorlari va 1962-yildagi Adliya sohasida
hamkorlik to‘g‘risidagi Afro-Malagasy umumiy Konvensiyasining sud qarorlari
to‘g‘risidagi Konvensiya).
Umumjahon konvensiyalar sud qarorlari bo‘yicha exekusiyalarni o‘zaro
berishning eng samarali vositasi sifatida e’tirof etiladi. Hozirgi vaqtda xalqaro
xususiy huquq bo‘yicha Gaaga konferensiyalari xorijiy arbitrajlarni o‘zaro tan
olish va ijroga qaratish bo‘yicha universal Konvensiyani ishlab chiqmoqda.
Natijada yaqin muddatlarda fuqarolik nizolari bo‘yicha sud qarorlari uchun ijro
hujjatlarini berishning yagona universal mexanizmi paydo bo‘lishi lozim [1].
Hakamlik sudlarining afzalliklarini e’tirof etish bo‘yicha advokatlik
harakatlariga qaramasdan, ko‘pchilik, ayniqsa, biznes, hakamlik qarorlarini ijro
etish bilan bog‘liq masalalar hali ham mavjud.
O‘zbekiston Respublikasining “Hakamlik sudlari to‘g‘risida”gi Qonuni
hakamlik sudining hal qiluv qarori ijrosiga bag‘ishlanadi. Ushbu qonun hakamlik
sudining qarori ixtiyoriy yoki majburiy ravishda amalga oshirilishi mumkinligini
nazarda tutadi.
Qaror o‘z ixtiyori bilan tartibda va belgilangan muddatlarda bajarilishi
kerak [2]. Amalda hakamlik sudining taraflarga o‘z majburiyatlarini bajarish
uchun muddatni belgilash talabi hakamlik qarorini ijro etishning ixtiyoriy
muddatini kiritish uchun asos bo‘ladi. Agar muddat belgilanmagan bo‘lsa, u
darhol ijro etilishi kerak.
Agar hakamlik sudining hal qiluv qarori belgilangan tartibda va belgilangan
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
139
muddatlarda ixtiyoriy bajarilmasa, da’vogar hakamlik sudining hal qiluv qarorini
ijro etishga haqli.
Bunday holatda, mavjud nizo tabiatiga va taraflarga qarab, da’vogar qaror
qabul qilish uchun ijro etuvchi masalada quyidagi sudlardan biriga murojaat
qilishi mumkin:
– javobgarning (fuqaroning) yashash joyidagi fuqarolik ishlari bo‘yicha
tumanlararo, tuman (shahar) sudlari (O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
protsessual kodeksining 353-moddasi talablariga muvofiq);
– javobgarning yashash joyidagi iqtisodiy sudlari (yuridik shaxs tashkil
etmasdan yoki qonunda belgilangan tartibda yakka tartibdagi tadbirkor maqomini
– olmasdan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi fuqarolar) (Iqtisodiy
protsessual kodeksining 202-bobining talablariga muvofiq).
Agar xorijiy mamlakatlarda arbitraj tan olinishi va ijro etilishi zarur bo‘lsa,
xorijiy arbitrajlar tan olinishi va ijro etilishi to‘g‘risidagi Konvensiya qo‘llaniladi
(Nyu-York, 10-iyun 1958) va boshqa xalqaro-huquqiy hujjatlar, va ariza ushbu
xorijiy davlatning protsessual qonunchiligi talablariga muvofiq tegishli davlat
sudiga topshirilishi kerak.
Arbitraj qarorini ijro etish uchun ijro hujjatini berish to‘g‘risidagi ariza
qarzdorning joylashgan joyi yoki yashash joyi bo‘yicha vakolatli sudga yoki
qarzdorning joylashgan joyi yoki yashash joyi noma’lum bo‘lsa, uning mol-mulki
joylashgan joyda taqdim etiladi.
Arbitraj sudining hal qiluv qarorini ijro etish uchun ijro varaqasini berish
to‘g‘risidagi ariza quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:
1)
ariza berilayotgan vakolatli sudning nomi;
2)
hal qiluv qarorini qabul qilgan hakamlik sudining nomi va tarkibi,
joylashgan yeri;
3)
arbitraj muhokamasi taraflarining familiyasi, ismi, otasining ismi (nomi),
yashash joyi yoki turgan joyi (pochta manzili);
4)
arbitraj sudining hal qiluv qarori qabul qilingan sana;
5)
ariza bilan murojaat etgan arbitraj muhokamasi tarafi hakamlik sudining
hal qiluv qarorini olgan sana;
6)
arbitraj sudining hal qiluv qarorini majburiy ijro etish uchun ijro
varaqasi berish to‘g‘risidagi talab.
Arbitraj sudining hal qiluv qarorini majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi
berish to‘g‘risidagi arizada telefonlar, fakslar raqamlari, elektron pochta manzili
va boshqa ma’lumotlar ko‘rsatilishi mumkin.
Ijro varaqasini berish to‘g‘risidagi arizaga quyidagilar ilova qilinadi:
– arbitraj sudi qarori tasdiqlangan nusxasi (muddatsiz sud qarori nusxasi
arbitraj sudi raisi tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi kerak;
– arbitraj sudi hal qiluv qarorining tasdiqlangan ko‘chirma nusxasi (Doimiy
faoliyat ko‘rsatuvchi arbitraj sudi hal qiluv qarorining ko‘chirma nusxasi mazkur
hakamlik sudining raisi tomonidan tasdiqlanadi, muvaqqat arbitraj sudi hal qiluv
qarorining ko‘chirma nusxasidagi arbitraj sudyasining imzosi notarial tartibda
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
140
tasdiqlangan bo‘lishi kerak);
– arbitraj bitimining tegishli tarzda tasdiqlangan ko‘chirma nusxasi;
– davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi hujjatlar (eng kam oylik ish haqining
ikki baravari miqdorida) belgilangan tartibda va miqdorda, shuningdek, hakamlik
muhokamasining boshqa ishtirokchilariga topshirilgan arizaning nusxasi.
Arbitraj sudining hal qiluv qarorini ijro etish uchun ijro varaqasi berish
to‘g‘risidagi ariza ushbu Kodeksda nazarda tutilgan qoidalarga binoan sudya
tomonidan yakka tartibda ko‘rib chiqiladi. Taraflar hakamlik muhokamasining
vaqti va joyi to‘g‘risida xabardor qiladi. Sud majlisining vaqti va joyi haqida zarur
tarzda xabardor qilingan mazkur shaxslarning kelmaganligi ishni ko‘rib chiqish
uchun to‘sqinlik qilmaydi [3].
Vakolatli sud, nizo arbitraj sudi tomonidan qonun bilan belgilangan
protsessual tartib-qoidalarga muvofiq ko‘rib chiqilganmi yoki yo‘qligini ko‘rib
chiqadi va faqat mas’ul shaxs da’vo buzilishining dalillarini taqdim etsa, ijro
hujjatini berishni rad etish to‘g‘risida qaror qabul qilishi mumkin [4].
Biroq vakolatli sud ishni eshitish paytida arbitraj sudi tomonidan
belgilangan shartlarni ko‘rib chiqishga yoki arbitraj mukofotining mazmunini
qayta ko‘rib chiqishga haqli emas [5].
Hakamlik sudining hal qiluv qarorini majburiy ijro etish uchun ijro varaqasi
berish to‘g‘risidagi ariza hakamlik sudining hal qiluv qarorini ixtiyoriy ijro etish
muddati tugagan kundan e’tiboran olti oydan kechiktirmay berilishi mumkin [6].
Hakamlik sudining ijro varaqasi bo‘yicha qarori ijrosi O‘zbekiston
Respublikasining 2001-yil 29-avgustdagi 258-II-sonli “Sud hujjatlari va boshqa
organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi Qonunining 5-moddasida nazarda
tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sud qarorlarining
moddiy-texnik va moliyaviy ta’minot bo‘yicha bajarilishi departamentning
tegishli huquqni muhofaza qilish organlari xodimlariga taalluqlidir.
Ijro varaqasi olingan kundan boshlab uch kundan kechiktirmay, davlat
ijrochisi ijro ishini qo‘zg‘atish to‘g‘risida qaror qabul qilishi va ijro varaqasi
talablarini ixtiyoriy ravishda bajarish uchun besh kun muddat belgilashi mumkin,
shundan so‘ng qarzdor ijro xarajatlari undirilgan taqdirda huquqni muhofaza
qilish organlarini xabardor qiladi.
Majburiy ijro choralari quyidagilardan iborat:
1)
qarzdorning pul mablag‘lari va boshqa mol -mulkini undirish yo‘nalishi;
2)
qarzdorning pul mablag‘lari va boshqa shaxslarga tegishli boshqa mol –
mulkini undirish yo‘nalishi;
3)
qarzdorning ish haqi, stipendiyalar, pensiyalar va boshqa daromadlari
bo‘yicha undirish yo‘nalishi;
4)
qarzdordan sud qarorida ko‘rsatilgan ayrim narsalarni olib qo‘yish va
undiruvchiga o‘tkazish;
5)
ijro hujjati ijrosini ta’minlash uchun qonun hujjatlariga muvofiq boshqa
choralar ko‘riladi.
Majburiy ijro hujjatlari talablari va ijro hujjatlari ixtiyoriy ravishda ijro etish
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
141
uchun belgilangan muddat tugagan kundan boshlab ikki oydan oshmagan
muddatda ijrochi tomonidan bajarilishi kerak.
UNCITRAL Namunaviy qonuniga 2006-yilgi kiritilgan tuzatish an’anaviy
qog‘ozga asoslangan yozma hujjatlarga ekvivalent usul sifatida “elektron
yozishmalar”ning zamonaviy rivojlanishini, bu esa tomonlarning arbitraj
kelishuvi haqidagi haqiqiy dalillarni taqdim etish uchun elektron aloqadan
foydalanishni tasdiqlash va qonuniylashtirishga samarali intilishni aks ettiradi.
2006-yilgi UNCITRALning Elektron tijorat to‘g‘risidagi Namunaviy qonuni
yozishmalar va imzo tushunchalarini modernizatsiya qildi va shu bilan elektron
tijoratni osonlashtirdi. Bu elektron ma’lumotlar almashinuvi (EDI), elektron
pochta xabarlari, telegrammalar, telekslar va telekopiya kabi “ma’lumotlar
xabarlari” atamasini anglatadi. Muloqotning ushbu zamonaviy turlari, agar
ulardagi ma’lumotlardan keyin ham foydalanish mumkin bo‘lsa, “yozma”
ko‘rinish talabini bajaradi (6-modda). Shartnoma tuzishga kelsak, agar taraflar
boshqacha kelishuvga erishmagan bo‘lsa, oferta va taklifni qabul qilish
ma’lumotlar xabarlari orqali ifodalanishi mumkin (11-modda).
Shunday qilib, Nyu-York Konvensiyasi 1958-yilda tuzilganligi sababli,
AKT rivojlanishidan oldin elektron aloqa usullari paydo bo‘lishini oldindan ko‘ra
olmaganligi ta’kidlanadi. (Vang 2010: 157) Lynch (2003: 393) shuni ta’kidlab
o‘tadiki, Nyu-York Konvensiyasining 2(2)-moddasi elektron shaklda tuzilgan har
qanday arbitraj bitimini tan olish uchun yetarli. Lynch, shuningdek, tadqiqot
paytida UNCITRAL buni isloh qilishga intilayotganligini ta’kidlaydi. Abdel Vahob
(2012: 406) shuni ko‘rsatadiki, 2006-yilda UNCITRAL davlatlarga Nyu-York
Konvensiyasining 2-moddasini keng talqin qilish bo‘yicha yo‘l-yo‘riq, ko‘rsatma
bergan, chunki uning bandlari to‘liq emas. Vang (2010: 174) shuningdek,
2006-yildagi qayta ko‘rib chiqilgan UNCITRAL Namunaviy qonuni o‘zining
7-moddasini arbitraj bitimi talabi shaklini modernizatsiya qilish uchun qayta
ko‘rib chiqqanligini ta’kidlaydi. Bu elektron tijoratda keng tarqalgan shartnoma
amaliyotiga mos kelishi va arbitraj kelishuvining haqiqiyligini elektron vositalar
orqali tan olishi kerak edi.
Bir so‘z bilan aytganda, ishlarni arbitraj sudida ko‘rib chiqish, birinchi
navbatda, tomonlar o‘rtasida do‘stona munosabatlarni saqlashga qaratilgan.
Arbitraj sudi ko‘rib chiqqan ko‘p hollarda nizo tomonlarning kelishuvga erishishi
bilan tugaydi va keyingi hamkorlik davom etadi. Biroq shuni ham unutmaslik
kerakki, qarorni e’tiborsiz qoldirish yoki o‘z vaqtida bajarmaslik davlat
tomonidan ijro etilishiga, shuningdek, yuqorida ko‘rsatilgan vaqt va pulni isrof
qilishga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksiva
Fuqarolik protsessual kodeksiga muvofiq, sudya kelishuv bitimini tuzish yoki
nizoni muqobil hal qilish imkoniyatini aniqlaydi va huquqiy oqibatlarini
tushuntiradi. Jahon amaliyotidan ma’lumki, yuridikjamiyatda nizolarni hal
qilishning muqobil mexanizmlarini yaratish jismoniy va yuridik shaxslarning
buzilgan huquqlarintiklashga erishishning samarali vositasi hisoblanadi.
«ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ МЕЖДУНАРОДНОГО КОММЕРЧЕСКОГО
АРБИТРАЖА В УЗБЕКИСТАНЕ»
Сборник международной научно-практической конференции
142
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Suleymanova А.М. (2011) Enforcement of Judicial Decisions of Foreign
States In Private International Law, Dissertation. – P. 31.
2.
Egorova M.A. Commercial law: textbook for universities. – M.: 2013. – P.16.
3.
Mаtrаy (1982) ‘Аrbitrаgе еt оrdrе public trаnsnаtiоnаl’. Thе Аrt оf
4.
Аrbitrаtiоn: Еssаys оn Intеrnаtiоnаl Аrbitrаtiоn Libеr Аmicоrum Piеtеr
Sаndеrs, еds. Schultsz, J.C. аnd vаn dеn Bеrg, A.J., Kluwеr. – p. 245.
5.
Private International Law. Textbook for higher education institutions. //
H.R. Rahmonkulov et al. / Under the general editorship of H.B.Boboev,
M.Kh.Rustamboev, O.Okyulov, A.R.Rakhmanov. – Tashkent: "World of Economy
and Law" Publishing House, 2002. – P.123-122.
6.
Bаnttekas, I. (2008) Austrаlian Year Bоok of Internаtional Lаw. Vоlume 27. p.
193. See US Fire Insurаnce Cо v Nationаl Gypsum Co, 101 F 3d 813 (2nd Cir 1996).
7.
Rustambekov, I.R. (2018) ‘International commercial arbitration’.
Textbook. – pp. 27–28.
