413
2.
Iqtibos manbai: Bogardus E. Leadership.-New York, 1934-P.138
3.
Buribaevich, M. K., Mokhinur, B., & Mehribonu, A. (2022). Psychological
Aspects Of Leader Traits In Boys And Girls In Different Family Settings. Eurasian
Journal of Humanities and Social Sciences, 5, 129-134.
4.
Buribaevich, M. K., Mehribonu, A., & Mokhinur, B. (2022). The Influence of
Parents on The Leadership of Children in The Family-As A Psychological Factor in
Parenting. Eurasian Journal of Humanities and Social Sciences, 5, 122-128.
5.
Mahmudov I. Boshqaruv psixologiyasi. -T.: “Akademiya”, 2006.241-b
6.
Umida, K., & Qizi, R. A. Z. (2023). TALABA-YOSHLARNI IJTIMOIY
OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASHNING PEDAGOGIK VA PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI.
7.
Karakulova, U. A., Nortoyeva, S. Q. Q., & Yangiboyeva, D. U. B. Q. (2023).
OILAVIY MUHITI VA DEVIANT XULQ ATVOR SHAKLLANISHI. Academic
research in educational sciences, 4(TMA Conference), 796-800.
O‘QUVCHILARDA AXBOROT BILAN ISHLASH KOMPETENLIGINI
RIVOJLANTIRISHNING METOD VA USULLARI
Karshiyev Abror Amrullayevich
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Annotatsiya:
Maqolada
o‘quvchilarning
axborot
kompetentligini
rivojlantirishning metodik jihatlari oʼrganilib, ishchi taʼrif qabul qilingan. Axborot
kompetenligini rivojlantirish jarayonini mustaqil hayotiy faoliyat davomida axborotlar
bilan ishlash kabi yondashuv asosida tashkil etish boʼyicha metodik tavsiyalar ishlab
chiqilgan.
Kalit soʻzlar:
kompetentsiya, kompetentlik, axborot kompitentlik, axborot –
komunikattsiya texnalogiyalari, maktab.
Bugungi kunda intellektual salohiyatga ega, ilm-fanning zamonaviy yutuqlari
asosida mustaqil fikr va mushohada yurita oladigan, mustaqil ravishda zaruriy
axborotlarni izlab topadigan va ulardan tahlil asosida zaruriylapini ajpatib oladigan,
bapcha bilan muloqotga kipisha oladigan, ta’lim muassasasidan olgan bilimlapini
shaxsiy va ta’limiy ehtiyojlapida qo‘llay oladigan yoshlapni tapbiyalash masalalapiga
katta e’tibop qapatilgan. Buning uchun esa o‘quvchilapni boshlang‘ich sinflardan
boshlab unga tayyoplab bopish kepak. Ya’ni, umumta’lim fanlari bo‘yicha chuqur
bilim berish, xorijiy tillarni puxta o‘rgatish va axborot-kommunikasiya texnologiyalari
bo‘yicha kerakli malakalarni shakllantirib borish lozim. Ma’lumki, biz hozirgi kunda
axborotlar olamida yashayapmiz. O‘qishda ham, ishda ham, kundalik faoliyatda ham
kompyuter texnikasi vositalariga duch kelamiz va bularsiz bugungi kunimizni tasavvur
ham qila olmaymiz. Shunday ekan maktab o‘quvchilarga informatika va axborot
texnologiyalari fanidan chuqur bilim berish, kompyuter va uning boshqa texnik
vositalaridan to‘g‘ri va oqilona foydalanishga o‘rgatish kerak. O‘quvchilar esa zaruriy
414
axborotga ega bo‘lish, ularni izlab topish, undan keraklisini ajratib olish va
foydalanishni o‘rganishi kerak. Shu bilan birgalikda o‘rganilgan bilim, ko‘nikma va
malakalardan ular kundalik hayotlarida uchraydigan muammolarni hal etishda
foydalana olishlari uchun kompetensiyalar shakllantirilishi zarur. Shunga ko‘ra, bu
vazifalarni ta’lim muassasida o‘quvchilarni o‘quv predmetlarini o‘rganish jarayonida
zaruriy bilim, ko‘nikma va malakalarga ega qilish bilan birgalikda ularni hayotiy
ehtiyojlarida qo‘llay oladigan holda tayyorlash kerak. Buning uchun esa o‘qitish
jarayoni kompetentlik yondashuvga asoslangan holda tashkil etish kerak. Kompetentli
yondashuvga asoslangan ta’lim
–
o‘quvchilarda egallangan bilim, ko‘nikma va
malakalarini o‘z shaxsiy, ta’limiy va ijtimoiy faoliyatlarida amaliy qo‘llay olish
kompetensiyalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’limdir.
Kompetentli yondashuvga asoslangan ta’lim o‘quvchilarda mustaqillik, faol
fuqarolik pozitsiyasiga ega bo‘lish, tashabbuskorlik, mediaresurslar va axborot-
kommunikasiya texnologiyalaridan o‘z faoliyatida oqilona foydalana olish, ongli
ravishda maktab tanlash, sog‘lom raqobat hamda umummadaniy ko‘nikmalarini
shakllantiradi.
Informatika va axborot texnologiyalari fani bo‘yicha tashkil etiladigan darklarda
o‘quvchilarda axborot bilan ishlash komretensiyasini rivojlantirish muammosini
quyidagi o‘qitish texnologiyalaridan foydalanib muvaffaqiyatli hal etish mumkin:
muammoli o‘qitish texnologiyasi; o‘qitishning loyiha texnologiyasi; vaziyatli
masalalarni echish usullari.
Loyihalar usuli–bu o‘quv jarayonini tashkil etishda o‘quvchilar o‘zlarining
intellektual va jismoniy imkoniyatlarini rivojlantirishga yo‘naltirish orqali irodaviy va
ijodiy qobiliyatlarini o‘qituvchining bevosita nazorati ostida namoyish etadigan
egiluvchan modeldir.
O‘quvchilar loyihani nafaqat dars vaqtida, balki darsdan tashqari
mashg‘ulotlarda ham bajarishadi. Loyihalarni bajarish jarayoni natijalari bo‘lib
quyidagilar hisoblanadi:
1. O‘quvchilarda mashg‘ulotlar jarayonida quyidagilarni (axborotni tahlil qilish,
tizimlashtirish, tasniflash, tushunarli va dizaynli tarzda taqdim etish, o‘z fikrlarini
erkin bayon eta olish, g‘oyalarini shakllantirish, jamoada va guruhda ishlash, mustaqil
ta’lim olish, mustaqil qaror qabul qilish) shakllantirish va rivojlantirish.
2. O‘quvchilarning maktabda o‘qitiladigan umuta’lim fanlari bo‘yicha
o‘zlashtirgan bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish hamda mustahkamlash.
3. Turli xil zamonaviy texnik vositalar (chop etish qurilmalari, skanerlash
qurilmasi, mikrofon va boshqalar) bilan ishlash ko‘zda tutilgan o‘quvchilarning
axborot madaniyati darajasini oshirish.
4. O‘quv loyihalarini bajarishga mo‘ljallangan pedagogik dasturiy vositalarni
o‘rganish shart-sharoitlar yaratish.
Bizning nuqtai nazarimizcha informatika va axborot texnologiyalari fani
bo‘yicha darslarda o‘quvchilarda axborot bilan ishlash kompetensiyalarni rivojlantirish
masalasini to‘laligicha echishda o‘qitishning loyiha texnologiyasi katta imkoniyatga
ega bo‘lib, bu imkoniyatlar quyidagilardan iborat:
1) mehnat mahsulotlarni yaratish bilan yakunlanadigan, aniq muammoni
echishga yo‘naltirilgan faoliyatni tashkil etish;
415
2) turli manbaalardan o‘zi uchun etarli bo‘lmagan bilimlarni mustaqil ravishda
o‘zlashtirib olish;
3) bilish va amaliy xarakterdagi masalalarni echish uchun o‘zlashtirilgan
bilimlardan foydalanish;
4) tadqiqotchilik ko‘nikmalarni rivojlantirish;
5) kompyuterdan ijodkorlik uchun vosita sifatida foydalanish.
Loyihani bajarishda uning ishtirokchilari doimiy ravishda quyidagi
yo‘nalishlarda o‘zarota’sirlashuvda bo‘ladi:
- “o‘qituvchi-o‘quvchi” - muammoni echish rejasini tuzishda, muammoni
echishning optimal yo‘lini tanlashda, o‘z mehnatining natijalarini himoyalashda ;
- “o‘qituvchi-kompyuter-o‘quvchi” - o‘z bilish va amaliy faoliyati natijalarini
rasmiylashtirishda ;
“kompyutep-o‘qituvchi-o‘quvchi” - o‘zi uchun etarli bo‘lmagan bilimlarni olish
lokal va global tarmoqlarning imkoniyatlaridan foydalanib loyihaning boshqa
ishtirokchilari bilan o‘zaro ta’sirlashuv.
Klasterni shakllantirishda integratsiyalashayotgan guruhlarni birlashtirish
guruhlar maqsadlarining kesishuvidan kelib chiqadi.
Ta’lim jarayonini klaster usulida tashkil etishda klasterning asosiy xususiyatlari:
butun tizimni bosh strategiyasini belgilab beruvchi boshqaruvchi (o‘qituvchi,
moderator,
kordinator
va
boshqalar)
ning
mavjudligi;
umumlashtiruvchi
xususiyatlarning mavjudligi; aloqalarning barqarorligi va ushbu aloqalarning aksariyat
ishtirokchilar uchun katta ahamiyat kasb etishi; ishtirokchilar o‘zaro hamkorligining
uzoq muddatli muvofiqlashtirilganligi; axborotlarni keng yoyish maqsadida klasterlar
o‘rtasida guruhlarning shaxsiy harakatchanligi; o‘zaro bog‘liq boshqa klaster
tarmoqlarining maqsadga muvofiq hamkorligi ta’minlanganligi; klasterda
ishtirokchilarning o‘zaro (vertikal va gorizantal) aloqalarining maqsadga muvofiqligi
va
faolligi;
ishtirokchilar
faoliyatining
xususiyati
bo‘yicha
faoliyatlar
tashkillashtirilganligi; kommunikativ muhitning mavjudligi.
Klasterning doimiy «harakati» ni ta’minlash uning samaradorligini oshirib
boradi. Bunda klasterni uzlyuksiz shakllantirish (klaster tarkibining uzlyuksiz
yangilanib borishi: yangi ishtirokchilarning klaster tarkibiga kirishi), rivojlantirish
(ishtirokchilarning o‘zaro faoliyatini muvofiqlashtirib boruvchi yangicha
yondashuvlarni yuzaga kelishi, klasterni boshqaruvchi mexanizmlarni rivojlanishi)
jarayonlari ishtirokchilarning umumiy maqsadalar uchun amalga oshiriladigan
faoliyatlariga asoslangan muhit, doimiy o‘zgarib turuvchi muhit va talablarga
moslashuvchanlik asosida amalga oshiriladi[1].
«Sase-study» metodini informatika va axborot texnologiyalari umumta’lim
fanlarini o‘qitishda qo‘llash orqali:
1. Informatika va axborot texnologiyalari umumta’lim fani bo‘yicha o‘quv
axborotlarini o‘zlashtirish, muammoli vaziyat (qo‘yilgan savol) yuzasidan bir qancha
javob mavjud bo‘lgan holda ularning yechimini izlashga o‘rgatadi;
2. Ta’lim jarayonid, tayyor axborotlardan foydalaniladi. Ammo, axborotlarni
o‘zlashtirishning usullari (yangi usullarni o‘ylab topish), ularning manbalariga,
o‘zlashtirilgan bilimlarni mustaqil qo‘llay olish (o‘rganilgan qoidalarni boshqa
misollarda ham qo‘llab ko‘rish) ga e’tibor qaratilmaydi.[1].
416
Informatika va axborot texnologiyalari darslarida «Sase-study» metodini qo‘llash
orqali tayyor axborotlarni o‘zlashtirish emas, balki axborotlarni o‘zlashtirishning usullari
(yangi usullarni o‘ylab topish), ularning manbalariga, o‘zlashtirilgan bilimlarni
mustaqil qo‘llay olish (o‘rganilgan qoidalarni boshqa misollarda ham qo‘llab ko‘rish)
ga o‘rgatiladi.
3. «Sase-study» metodinini qo‘llashining natijasi sifatida nafaqat o‘quv faoliyati,
balki o‘zlashtirilgan o‘quv axborotlarini amaliyotga tatbiq etish orqali hayotiy faoliyat
davomida qo‘llay olishi lozim bo‘lgan bilimlarni o‘zlashtirish, malakalarini egallash
ko‘zda tutiladi.
4. Metodni qo‘llash jarayonida fan yuzasidan o‘quv-bilish motivatsiyani
shakllantirish orqali o‘quvchilarni ta’lim jarayonida faol ishtirokchiga aylantiradi.
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash mumkinki, informatika va axborot
texnologiyalari bo‘yicha tashkil etiladigan darslarda yuqorida qayd etilgan
metodlardan foydalanish o‘quvchilarda axborot bilan ishlash kompetensiyasini
samarali shakllantirishga imkon beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Amrullaevich K. A., Mamatkulovich B. B. TALABALARDA AXBOROT
BILAN IShLASh KOMPETENTSIYASINI SHAKILLANTIRIShDA DIDAKTIK
VOSITALARINING
METODIK
XUSUSIYaTLARIDAN
FOYDALANISh
//International Journal of Sontemporary Ssientifis and Technisal Research. – 2022. –
S. 645-650.
2. Amrullaevich K. A., Obid o'g'li S. J. ELEKTRON TALIM MUHITIDA
TALABALARDA
AXBOROT
BILAN
IShLASh
KOMPETENTLIKNI
ShAKLLANTIRISh //International Journal of Sontemporary Ssientifis and Technisal
Research. – 2022. – S. 641-645.
3. Karshiev A. A., Sobirovich E. G. INFORMATION FOR STUDENTS
SOMPETENSE DEVELOPMENT METHODOLOGISAL FEATURES //Thematiss
Journal of Edusation. – 2022. – T. 7. – №. 3.
4. Karshiev A. A., Mamatkulova U. E., Shobutaev Q. S. IMPLEMENTATION
OF A QUALIMETRIS APPROACh IN MANAGING THE QUALITY OF
EDUSATION OF STUDENTS OF A MODERN UNIVERSITY //European Journal
of Research and Reflestion in Edusational Ssienses Vol. – 2019. – T. 7. – №. 12.
5. Qarshiev A. MAKTAB YuQORI SINF O‘QUVChISINIG AXBOROT
KOMPETENTLIGI TUZILMASI //Jurnal matematiki i informatiki. – 2020. – T. 1. –
№. 1.
6. Karshiev A. A. O‘QUVChILARDA AXBOROT BILAN IShLASh
KOMPETENSIYaSINI ShAKLLANTIRIShNING DARAJAVIY TUZILMASI
//INNOVATSII V PEDAGOGIKE I PSIXOLOGII. – 2021. – T. 4. – №. 4.
7. Qarshiev AA P. Sh. M. Globallashuv jarayonida ta’lim sifatini ta’minlash va
uning o‘ziga xos xususiyatlari //Internauka»: nauchnыy jurnal. – №. 44. – S. 126.
8. Yusupovich H. J., Ergashev S. B. O‘. MAKTAB O‘QUVChILAPIDA
AXBOROT BILAN IShLASh KOMPETENSIYaSINI PIVOJLANTIPIShI MODELI
//JOURNAL OF INNOVATIONS IN SSIENTIFIS AND EDUSATIONAL
RESEARCh. – 2022. – T. 2. – №. 13. – S. 189-194.
417
9. Obid o‘g A. S. J., Kamalidin o'g A. A. M., Kamoliddin o‘g A. N. N. Numpy
Library Sapabilities. Vestorized Salsulation In Numpy Va Type Of Information
//Eurasian Research Bulletin. – 2022. – T. 15. – S. 132-137.
10. Qarshiev A. MAKTAB YuQORI SINF O‘QUVChISINIG AXBOROT
KOMPETENTLIGI TUZILMASI //Jurnal matematiki i informatiki. – 2020. – T. 1. –
№. 1.
KASB-HUNAR TA’LIMI MUASSASALARI O‘QUVCHILARIDA NUTQIY
KOMPETENSIYANI RIVOJLANTIRISH METODIKASI
Mamanova Sayyora Faxriddinovna
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali stajyor-tadqiqotchisi
Annotatsiya
: Ushbu maqolada nutq kompetensiyasini takomillashtirishning
pedagogik aspektlari, filologik darslarda nutq kompetesiyasini takomillashtirish
ahamiyati tushuntirilgan. Maqolada kasb-hunar ta’limi muassasalari o‘quvchilarining
nutqiy imkoniyatlarini oshirishning ahamiyati hamda nutq kompetensiyasini
takomillashtirishning samarali usullari ko‘rsatilgan.
Kalit so‘zlar
: kompetensiya, nutqiy kompetensiya, interfaol ta’lim
texnologiyalari, tinglab tushunish, o‘qib tushunish, yozish, gapirish.
Mamlakatimizda kelajagimiz davomchilari bo‘lmish yoshlarga innovatsion,
ilg‘or usullar va metodlarni qo‘llab, zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
foydalanib taʼlim berish hamda o‘quvchilarning taʼlimdagi sifat samaradorligini
oshirish, yoshlarni raqobatbardosh qilib tarbiyalash taʼlim tizimi oldida turgan asosiy
vazifa hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining 2016-yil 14-sentyabrdagi
“Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining
2017-yil
7-fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947- sonli, Vazirlar
Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi «Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb- hunar
taʼlimining davlat taʼlim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida»gi 187- sonli qarori,
2019- yil 29-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi xalq taʼlimi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5712-sonli Farmonlarida
belgilangan qator vazifalar o‘quvchilarning lingvistik va nutqiy kompetensiyalarini
rivojlantirishga zamin hozirlaydi. Shu bois ilm berishda sharq allomalari mustaqil
fikrlash, fikrni bayon qilish, nutq tuzish jarayonidagi muhim jihatlarni qamrab oluvchi
ilmiy qarashlarini qayd qilganlar va shu bilan bir qatorda, nutqning ilmiy- nazariy
tomoni lugʼatlarda, darslik va o‘quv va metodik qo‘llanmalarda izoh berilib, atroflicha
yoritilgan.
Yurtimizda olib borilayotgan islohotlar tufayli yangi pedagogik
texnologiyalarga talab ham oshib bormoqda.
Buyuk bobomiz Farobiyning fikricha, qanday qilib taʼlim berish va taʼlim olish,
fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so‘rash va qanday javob berish
(masalasi)ga kelganda, bu haqdagi ilmlarning eng birinchisi jismlarga, yaʼni
